Zamburug'lar - Botanika - Slaydlar

Zamburug'lar

Yuklangan vaqt:

23.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

2724.5 KB

Ko'chirib olish

ZAMBURUG`LAR www.arxiv.uz

Mundarija Kirish. I bob. Zamburug`lar tuzilishi va hayotiy faoliyati 1. Zamburug`lar hujayrasi tuzilishi 2. Hayvon va o`simlik hujayrasidan farqlari 3. Zamburug`larning oziqlanishi 4. Zamburug`larning ko`payshi www.arxiv.uz

III bob. Zamburug`lar filogenezi 1. Zamburug’larning kelib chiqishi haqidagi gipotezalar. 2. Evolyutsiya jarayonida zamburug`larda paydo bo`lgan moslanishlar. www.arxiv.uz

IV bob. Zamburug`ning inson hayotidagi o`rni • Zamburug`lar oziq- ovqat sifatida • Zamburug`ning tibbiyotdagi o`rni • Zamburug` biotexnalogiya sohasida www.arxiv.uz

KIRISH • Zamburug`lar (lotincha Fungi yoki Mukota) hayotning o`ziga xos shakli bo`lib, eukariot organizmlar hisoblanadi. Zamburug`lar o`zida ham o`simliklarga xos, ham hayvonlarga xos xususiyatlarni mujassamlashtirgan organizmlardir. • Zamburug`lar milliard yillar avval paydo bo`lgan va suv hamda quruqlik ekosistemalarining ajralmas muhim qismiga aylangan. • Zamburug`larning yashash muhiti xilma xil, ular suv, quruqlik, havo muhitlarida tarqalgan. • Zamburug`larning biosferadagi roli juda katta. Ular organik modda qoldiqlarini mineral moddalarga aylantiradi. • Zamburug`larning ko`pchilik turlari inson tomonidan oziq sifatida, xo`jalik maqsadlarida, tibbiyot va farmatsevtika sohalarida keng qo`llaniladi. www.arxiv.uz

Zamburug’lar tuzilishi • Zamburug’lar plastidalari yo’q geterotrof organizmlardir. Ular qadimiy organizmlar hisoblanadi • Zamburug`lar parazit va saprofit holda hayot kechiradi • Zamburug’larning vegetativ tanasi mitseliy deyiladi. • Mitseliy gifa lardan tashkil topgan. www.arxiv.uz

• Mitseliylar substrat ichida rivojlansa, endogen, aksin substrat betida o‘ssa, ekzogen mitseliy deyiladi. • Zamburug‘larning ko‘pchiligida endogen mitseliy bo‘ladi, ularning hayotp uchun qulay bo‘lib, ozmq moddalar bilan mo‘l ta’minlanishga keng imkon beradi hamda mitseliyni temperaturaning keskip o‘zgarishidan, sovuqda muzlab, issiqda qurib qolishdan saqlaydi. • Mitseliy hujayralari po‘st, protoplazma va yadrodan iborat bo‘ladi. Tuban zamburug‘larning hujayra po‘sti kletchatkadan yuqori zamburug‘larniki esa tarkibi jihatidan uglevodga yaqin bo‘lib, unga hasharot xitiniga o‘xshash azotli moddalar ham qo‘shilgan. Protoplazmasi boshqa o‘simliklarnikiga o‘xshaydi, ammo ichida hech qanday plastidlar bo‘lmaydi. • Zamburug‘larnipg yadrosi juda mayda bo‘ladi. U tuban zamburug‘larda juda ko‘p, yuqori zamburug‘lar hujayrasida esa bitta yokn ikkita bo‘ladi, ba’zan bularda ham ko‘p bo‘lishi mumkin. • Zamburug‘larda zapas oziq modda sifatida kimyoviy tarkibi jihatidan kraxmalga yaqin glikogen to‘planadi, ularda yog‘ tomchilari ham bo‘ladi. Bulardan tashqari, yana mayda tanachalar shaklida protoplazmada sochilgan holda volyutin oqsili xam uchraydi. www.arxiv.uz

• Tuban zamburug`lar mitseliysi bog`imlarga bo`linmagan ko`p yadroli va bitta hujayradan iborat bo`ladi. • Yuksak zamburug`lar mitseliysi bo`g`imlarga bo`lingan, ko`p hujayrali hisoblanadi. Gifalarda barcha erikariot hujayradagi kabi mitxondriya, golji apparati, yadro, lizosoma, endoplazmatik to`r bo`ladi. • Zamburug`arning yashashi uchun zarur omillar: oziq, harorat, namlik. www.arxiv.uz

• Yuqori zamburug‘larda mitseliy to‘siqli, ya’ni ko‘p hujayrali bo‘ladi. Hujayrasi esa bir, ikki yadroli, ba’zan ko‘p yadroli bo‘ladi. Jinsiy ko‘payishi esa g‘oyat reduksiyalangandir. • Ko‘pchilik zamburug‘arnipg vegetativ tanasi ancha murakkab tuzilgan. Ularning spora hosil qiluvch i organi bo‘lgan mevatana ham mitseliy gifalarining o‘zaro zichlashib, birikib o‘sishidan hosil bo‘ladi, bunday tananing kundalang kesimi tuzilishi jihatidan doimiy to‘qimaga o‘xshaydi. Bu soxta to‘qima yoki plektenxima deyiladi. Soxta to‘qima deyilishiga sabab shuki, ularning hujayralarini o‘zaro biriktirib turuvchi plazmodesmalar bo‘lmaydi. Hujayralari chin to‘qimalarnikiga o‘xshash har tomonlama bo‘linmaydi. • Yuqori zamburug‘larning plektenximasi ma’lum darajada qoplovchi, o‘tkazuvchi va zapas oziq to‘plovchi to‘qimalarga differensiatsiyalangan bo‘ladi. www.arxiv.uz

Zamburug‘lar hayot siklining qisqa va uzoq bo‘lishiga qarab, bir yillik, ikki yillik va ko‘p yilliklarga bo‘linadi. • Bir yillik zamburug‘lar- Bir yillpk zamburug‘lar ko‘p emas. Ularning hayot sikli bir yilga bormay tugaydi. Suv zamburug‘laridan saprolegniya, yuksak zamburug‘lardan bug‘doy toshkuyasi, arpa toshkuyasi va boshqalar shu xil zamburug‘lardan hisoblanadi. • Ikki yillik zamburug‘lar – Ikki yilliklar yuqori o‘simliklarda parazitlik qilib yashovchi talay zamburg‘lar kiradi. Ular odatda yuqori o‘simliklarning vegetatsion davri boshlanishi bilan tirik to‘qimalarga o‘tib, u yerda taraqqiy eta boshlaydi. Lekin mitseliysi halok bo‘lmaydi, o‘simlikning o‘lik to‘qimalarida saprofitlik bilan bahorgacha yashaydi. Ko‘klamda shu o‘simlikning o‘zida sporalaridan bir xili rivojlanadi va hayot siklini tugallaydi. Bunga zang zamburug‘i va shu singarilar misol bo‘ladi. Zamburug‘larning aksari ko‘p yillik bo‘lib, daraxtlarning tirik yoki o‘lik yog‘och qismida va to‘qimalarida, o‘t o‘simliklarning tana, ildiz, ildizpoya va piyozboshlarida parazitlik bilan yashaydi va ularni halok o‘tib, halok bo‘lgan organizmning organik moddalari hisobiga oziqlanadi. www.arxiv.uz

• Ko‘p yillik saprofitlar- tungaklarda, ildizlarning yerda qolgan qismlarida, ko‘proq yog‘ochlarda uchraydi. Saprofit zamburug‘lar tuproqda, asosan, chirindisi ko‘p tuproqda va go‘nglarda uchraydi. Ular organik moddalarni minerallashtirishda bakteriyalar bilan birgalikda aktiv ishtirok etadi. • Zamburug‘larning oziqlanishi osmos yo‘li bilan boradi, ya’ni oziq moddalarini vegetativ tananing hamma sathi bilan substratdan so‘rab oladi. Tashqi muhitdan oziq moddalar olish, ba’zan shu vazifani bajarishga moslashgan gifalar, rizoidlar va so‘rg‘ichlar yordamida ham bo‘ladi. Masalan, po‘panak zamburug‘ rizoidlari bilan, zang, qorakuya zamburug‘lari so‘rg‘ichlari bilan so‘radi. www.arxiv.uz

ZAMBURUG`LAR • O`simliklardan farqi: • Zahira sifatida glikogen moddasi to`planadi. • Xitin moddasidan iborat qobiqning mavjudligi. • Geterotrof oziqlanish usuli. • Hayvonlardan farqi: • Cheksiz o`sish xususiyati . • Oziqni shimish usuli bilan qabul qilish. • Sporalar yordamida ko`payish. • Faol harakatlanish imkoniyatining mavjud emasligi. www.arxiv.uz

O`simlik va zamburug` hujayrasi www.arxiv.uz

Organoidlar Zamburug` O`simlik Hayvon Hujayra qobig`i + + - Sitoplama + + + Yadro + + + Endoplazmatik to`r + + + Golji apparati + + + Mitoxondriya + + + Lizosoma + - + Ribosoma + + + Plastidalar - + - Vakuola - + -www.arxiv.uz

‘ Zamburug`lar oziqlanishiga ko`ra Saprofit • mog`or zamburug`i • achitqi zamburug’i • qalpoqchali zamburug`lar Parazit • qorakuya zamburug’I • zang zamburug’I • vertitsilyoz zamburug`i Simbioz • lishaynik • mikoriza www.arxiv.uz

Zamburug`larning ko`payishi Ko`payishiga ko`ra 3 xil Vegetativ • kurtaklanish; • mitseliyning bo`laklarga ajralishi Jinssiz • sporalar hosil qilish yo`li bilan; Jinsiy • tuban zamburug`lar suvo`tlarga o`xshab • yuksak zamburug`- lar- maxsus jinsiy or- ganlari yordamida.www.arxiv.uz

Mog`or zamburug`i (oq po`panak) ning jinssiz ko`payishi Mog`or zamburug`ining mitseliysi shoxlangan, bo`g`insiz. Mog`or zamburug`i qulay sharoitda jinssiz ko`payadi. Bunda uning vegetativ tanasidan shoxlanmagan mevatana o`sib chiqadi. Meva tananing uchida sharsmon sporangiy hosil bo`ladi. Sporangiyda sporalar yetiladi.Voyaga yetgan sporangiy qora rangda bo`ladi. U yetilib yoriladi va sporalari tarqaladi. www.arxiv.uz

Mog`or zamburug`ining jinssiz ko`payishi www.arxiv.uz

Mog`or zamburug`i (oq po`panak) ning jinsiy ko`payishi Oziq yetarli bo`lmagan noqulay sharoitda mog`or zamburug`I jinsiy ko`payadi. Zamburug`larda 2 ta shtamm mavjud. +shtamm va –shtamm. Bir- biriga yaqin joylashgan “+” va “-” shtammli zamburug` gifalari bir-biriga qarab o`sadi. Ularning uchlari tutashib orasida to`siq hosil bo`ladi. So`ngra bu to`siq eriydi va ularning yadrolari bir- biriga qo`shilib zigota hosil bo`ladi. Bu zigota zigospora ham deyiladi. Chunki u tinim davridan o`tishga moslashgan bo`lib, qalin po`st bilan o`ralgan. Qulay sharoitga tushgan zigasporadan mevatana, sporangiyband, sporangiylar o`sib chiqadi. Sporangiyda sporalar yetiladi. Bu sporalardan mog`or zamburug`I hosil bo`ladi va jinsiz ko`payishda davom etadi. Jinsiz ko`payishda hosil bo`lgan sporalar bir xil shtammli, jinsiy ko`payishda esa har xil shtammli sporalar hosil bo`ladi. www.arxiv.uz

Achitqi zamburug`i Achitqi zamburug’I bir hujayrali mikroskopik organizm. Uning hujayrasi qobiq bilan o’ralgan sitoplazma, yadro va vakuoldan tashkil topgan. Haqiqiy mitseliysi bo`lmaydi. Xamir tarkibidagi kraxmal bilan oziqlanadi. Kraxmal glyukoza spirt + CO + Q (2ATF)₂ • Qulay sharoitda kurtaklanib ko`payadi. Bunda zamburug’ hujayrasi ustida bo’rtma hosil bo’ladi va u o’sib kattalashadi, so’ngra ona hujayradan ajralib chiqib mustaqil yashaydi. Achitqi zamburug’ning ba’zi turlarida ko’payish jinsiy yo’l bilan boradi. Bunda zamburug’ning ikkita hujayrasi bir-biri bilan qo’shilib zigota hosil qiladi, so’ng zigota ichidagi borliq bo’linib, 4 yoki 8 ta spora hosil qiladi. Bu sporalardan mustaqil achitqi zamburug’i hosil bo’ladi. • Achitqi zamburug’lari yordamida non yopib, pivo tayyorlanadi. www.arxiv.uz

Achitqi zamburug`ining kurtaklanib ko`payishi www.arxiv.uz

Qalpoqchali zamburug`lar Ularning gifalari ko`p hujayrali. Qalpoqchali zamburug`ning vegetativ tanasi tuproq ostida joylashgan bo`lib, chiqindilar tarkibidagi organik moddalarni shimib oziqlanadi. Yoz bo`yi oziq modda to`plagach kuzda mitseliyda kichik bo`rtmachalar - meva tanachalar hosil bo`ladi. Bahorda yer yuziga ko`tarilib chiqadi. Meva tana 2 qismdan iborat: qalpoqcha va oyoqcha. www.arxiv.uz

Qalpoqchali zamburug`lar 1.Mevatana. 2.Qalpoqcha. 3. Oyoqcha. 4. Vegetativ tana. www.arxiv.uz

Qalpoqchali zamburug` - qo`zidumba va qo`ziqorin • Qo`zidumba - qalpoqchasi ostida vertikal osilib turuvchi plastinkalar bor. Shu plastinkalarda sporalar yetiladi. • Qo`ziqorin – qalpoqchasida naychalar bo`lib, shu naychalarda sporalar yetiladi. Qo`zidumba plastinkali, qo`ziqorin naychali zamburug` deyiladi. www.arxiv.uz

Mikoriza • Yuksak o`simliklar ildizi bilan zamburug`larning simbioz hayot kechirishi; • Quruqlikda tarqalgan ko`pchilik o`simliklar tuproqdagi zamburug`lar bilan ana shunday hamkorlikda yashaydi; • Zamburug` daraxt ildizidan karbon suv va vitaminlarni o`zlashtiradi, tuproqning gumusi tarkibidagi oqsillarni aminokislatalarga parchalaydi. Ularning bir qismi o`simlik tomonidan o`zlashtiriladi; • Zamburug` daraxtning ildiz tizimining shimish yuzasini oshiradi, bu esa o`z navbatida unumsiz tuproqlarda o`sayotgan o`simlik uchun muhim ahamiyatga ega. www.arxiv.uz

Mikoriza tuzilishiga ko`ra 2 turi bor Ektotrof (tashqi ) O`rmonlardagi qayin, eman va ninabargli daraxtlarda uchraydi. Endotrof (ichki) O`t o`simliklarda uchraydi. www.arxiv.uz

Zamburug’larning kelib chiqishi to’g’risida mikologlar o’rtasida 2 xil gipoteza mavjud Monofiletik Yagona manbadan kelib chiqqan xivchinlilar Polifiletik Har xil manbadan kelib chiqqan xivchinlilar + suvo`tlar www.arxiv.uz

Zamburug’larning kelib chiqishi O`simliklar dunyosi Zamburug`lar dunyosi Hayvonot dunyosi EUKARIOTLAR PROKARIOTLAR www.arxiv.uz

Zamburug’larning kelib chiqishi Zamburug`lar – qadimgi organizmlardir. Ularning qazilma holidagi vakillari 900 mln yoshda. Paleozoy erasining toshko`mir davrida (300 mln yil avval) zamburug`larning xilma – xil vakillari mavjud edi. Shu o`rinda savol tug`iladi. Qanday qilib shunday sodda tuzilishga ega organizmlar muhit sharoitiga nafaqat moslasha oldilar, balki hozirgi davrda ham biologik progress holatida bo`lishi mumkin? www.arxiv.uz

Zamburug’larning kelib chiqishi Bu savolga javob berish uchun qadimgi eralardagi hayotni o`rganish lozim. www.arxiv.uz

Eralar Yerdagi hayot Zamburug`lardagi aromorfozlar ARXEY Hayot faqat suv muhitida mavjud. Kuchli tog` hosil bo`lish jarayoni. Hayot izlari juda kam. Zamburug`lar mavjud emas. PROTEROZOY Hayot faqat suv muhitida mavjud. Atmosferada kislorod miqdori 5-6% Zamburug`lar haqida ma`lumotlar kam, anaerob zamburug`lar yashaganligi ma`lum. www.arxiv.uz

Eralar Yerdagi hayot Zamburug`lardagi aromorfozlar PALEOZOY Silur davrida havo nam, iliq. Yer yuzidagi suv sathi kamayib quruqlik sathi ortdi. Quruqlikda yashovchi o`simliklar paydo bo`ldi. Devon davrida iqlim ba`zan quruq, ba`zan sernam. Toshko`mir davrida iqlim sernam, yo`g`ingarchilik ko`p bo`lgan, botqoqliklar va o`rmonlar o`simliklarga bo`y. Perm davrida iqlim sovuq va quruq. Silur davrida zamburug`lar ham quruqlikda yashashga o`tdi. O`simliklar bilan birga yashovchi turlari -mikorizalar paydo bo`ldi. Devon davrida iqlimning o`zgaruvchan bo`lishi zamburug`larda noqulay sharoitga moslanishlarning vujudga kelishiga sabab bo`ldi. Zamburug`larning zigotasi noqulay sharoitni tinim holtidada o`tkazishga moslashib qalin qobiq paydo qildi. Toshko`mir davrida sernam botqoqliklarda yashovchi amyobasimon zamburug`lar yashagan. Perm davrida urug`li o`simliklar bilan birgalikda zamburug`lar ham quruq iqlim sharoitiga moslasha bordi. Zamburug` hujayrasida qalin xitin qobiq paydo bo`ldi. www.arxiv.uz

Eralar Yerdagi hayot Zamburug`lardagi aromorfozlar MEZOZOY Yura davrida iqlim quruq bo`lgan namlik yetishmagan. Ko`pchilik o`simlik va hayvon turlari qurg`oqchilik tufayli qirilib ketgan. Yura davrida quruq iqlim sharoitida zamburug`lar parazit va simbioz hayot kechirishga o`tishi tufayli yashab qolgan. KAYNAZOY Uchlamchi davrda yer yuzining ko`p qismini dasht va cho`llar egallagan. Natijada o`t o`simliklar, ayniqsa donli o`simliklar rivojlangan. To`rtlamchi davrda hayot hozirgi ko`rinishga kelgan. Parazit zamburug`lar yangi aromorfozga – qattiq qobiq ostida tinim davrini o`tkazishga moslashdi. Donli o`simliklarning rivojlanishi esa parazit zamburug` turlarining ko`payishiga olib keldi. To`rtlamchi davrda zamburug`larning zamonaviy vakillari paydo bo`lgan. www.arxiv.uz

Zamburug`lar oziq- ovqat sifatida • Qalpoqchali zambrug`lardan qo`zidumba, qo`ziqorin, o`q qayin zamburg`i, gruzd kabilar o`ziq ovqat sifatida iste`mol qilinadi. • Qo`zidumba zamburig`i issiqxonalarda ham yetishtiriladi. • Qalpoqchali zamburug`lar rasida zaharli turlari ham bor. • Oziq ovqat sanoatida achtqlardan non mahsulotlari, spirt, pivo, qimiz tayyorlasda foydalaniladi. • Mog`or zamburug`laridan esa pishloq tayyorlashda (rokfor, kamamber sortlari), vino (xeres) tayyorlashda foydalaniladi. www.arxiv.uz

Zamburug`ning tibbiyotdagi o`rni • Zamburug`lardan tayyorlanadigan dori vositalari tibbiyotda qo`llaniladi. Sharq tabobatida reysha, shiitake, kordiseps, oq zamburug`, trutovik kabilardan foydalaniladi. • Penitsill zamburug`laridan antibiotiklar tayyorlanadi. www.arxiv.uz

Zamburug` biotexnalogiya sohasida Inson uchun zarur bo`lgan mahsulotlarni tayyorlashda tirik organizmlardan foydalanish biotexnologiya deyiladi. Yog`och qipiqlari va parafinda o`sadigan achitqi zamburug`laridan o`ziqbop oqsillar olinadi. Bu zamburug`lar tarkibida 60% oqsil to`planadi. Oqsilga boy bu preparatni chorvachilikda qo`llash natijasida yiliga qo`shimcha 1mln tonna go`sht yetishtirish imkonini beradi. M. Mavloniy achitqi zamburug`larini o`rganib, ulardan novvoychilik, chorvachilik va boshqa sohalar uchun achitqilar tayyorlash texnlogiyalarini yaratdi. www.arxiv.uz

XULOSA • Zamburug`larning tuzilishi, oziqlanishi, ko`payishidagi o`ziga xos xususiyatlarni o`rganish asosida hayotning bu ajoyib shakllari tashqi muhit sharoitiga qanday moslashganligi haqida tasavvurga ega bo`lish imkonini berdi. • Mikoriza – zamburug`lar uchun katta aromorfozdir.Simbioz hayot kechirish o`simlik uchun ham zamburug` uchun ham nihoyatda katta ahamiyatga ega. • Zamburug`larning xilma xil yashash muhitiga - suv, quruqlik, havo muhitlariga moslashuvi ularning evolyutsiya jarayonida yashab qolish va xilma –xil turlarining paydo bo`lishiga imkon berdi. • Zamburug`larda uch xil yo`l bilan ko`payish imkoniyatining mavjudligi ham ularning har qanday sharoitda, ya`ni ko`payishning bir usuli mumkin bo`lmaganda boshqa usullar bilan ko`payishiga imkon yaratadi.Bu esa zamburug`larning yashovchanlik xususiyatini yanada oshiradi. www.arxiv.uz

• A. Zikiryayev, A. To’xtayev, I. Azimov, N. Sonin(9-sinf biologiya) • O`. Pratov. Botanika. • M. Gorlenko “Tuban o’simliklar” • И.Ю.Павлов « Биология. Пособие-репетитор» • Малеева Ю.В. Учебник биологии • Изд. Дом «Дрофа» «Биология- флора» • В.А. Корчаги « Биология 6-7 класс» • А.В. Яблоков, Ф. Юсуфов «Эволюционное учение» • В.Б. Захаров « Биология- общие закономерности» • И.Ю.Павлов « Биология. Пособие-репетитор» • Материалы с сайта www.defacto.ruFoydalanilgan adabiyotlar www.arxiv.uz

Zamburug`lar dunyosi Xitridiomitsetlar Askomitsetlar Oomitsetlar BazidiomitsetlarZigomitsetlar www.arxiv.uz

• E`tiboringiz uchun tashakkur www.arxiv.uz

O'xshashlar

Zamburug'lar dunyosi

Zamburug'lar dunyosi 2

Lolanamolar qabilasi

Yuksak o’simliklar sistematikasi

Karamdoshlar oilasi