Suvo‘tlarining umumiy tavsifi - Botanika - Slaydlar

Suvo‘tlarining umumiy tavsifi

Yuklangan vaqt:

23.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

3452 KB

Ko'chirib olish

Suvo‘tlarinin g umumiy tavsifi www.arxiv.uz

 Yaqin paytlargacha tirik organizmlar ikkita olamga bo‘linib kelingan. Bular o‘simliklar va hayvonlar olami bo‘lib, ular o‘z navbatida kenja olamlarga bo‘lingan. Jumladan, o‘simliklar olami yuksak o‘simliklar va tuban o‘simliklar kenja olamlaridan tashkil topgan. Yuksak o‘simliklarga 300— 350 ming, tubanlarga esa 150 mingga yaqin o‘simliklar kirgizilgan. www.arxiv.uz

Ботаника номенклатураси  1. Ботаника номенклатураси мустақил (зоология ва микробиология бўйича Ҳалқаро кодекслар алоҳида тузилган).  2. Таксонларга ном бериш номенклатуравий типлар ёрдамида амалга оширилади (тип – ном беришда фойдаланилган биринчи гербарий нусҳаси).  3. Таксонлар номенклатурасида приоритет принципи сақланади.  4. Таксонлар номенклатураси универсаллик принципига эга, яъни таксонларнинг илмий номлари уларнинг келиб чиқишидан қатъий назар, лотинча сўзларда ифодаланади ҳамда лотин грамматикаси қоидаларига бўйсунади. www.arxiv.uz

O‘simliklar sistematikasidagi asosiy O‘simliklar sistematikasidagi asosiy tushuncha va atamalar.tushuncha va atamalar.  Sistematik kategoriyalar (taksonlar, birliklar).  O‘simliklar sistematikasidagi asosiy birliklar: tur ( species ), turkum ( genus ), qabila ( ordo ), oila ( familia ), sinf ( classis ), bo‘lim ( divisio ). www.arxiv.uz

Taksonomik Taksonomik kategoriyalarkategoriyalar  Sistematikada eng kichik sistematik birlik yoki Sistematikada eng kichik sistematik birlik yoki takson turdir (takson turdir ( speciesspecies ). Har qaysi tur bir ). Har qaysi tur bir turkumga (turkumga ( genusgenus ) birikadi. Turkum ) birikadi. Turkum qarindoshlik aloqalari bo‘lgan turlarning yig‘ma qarindoshlik aloqalari bo‘lgan turlarning yig‘ma taksonomik kategoriyasidir. Turkum juda ko‘p taksonomik kategoriyasidir. Turkum juda ko‘p yoki bir yoki bir nn echech aa , hatto bitta turdan iborat bo‘lishi , hatto bitta turdan iborat bo‘lishi mumkin. Turkum o‘z navbatida kenja turkumga, mumkin. Turkum o‘z navbatida kenja turkumga, keyin esa seksiyalarga bo‘linishi mumkin. keyin esa seksiyalarga bo‘linishi mumkin.  O‘zaro yaqin va o‘xshash bo‘lgan turkumlar O‘zaro yaqin va o‘xshash bo‘lgan turkumlar to‘planib, sistematiktik kategoriya—oilani to‘planib, sistematiktik kategoriya—oilani (( familiafamilia ) tashkil qiladi. Oilaning nomi shu ) tashkil qiladi. Oilaning nomi shu oilaga mansub yirikroq turkumning nomiga – oilaga mansub yirikroq turkumning nomiga – асeaеасeaе qo‘shimchasi qo‘shib hosil qilinadi. qo‘shimchasi qo‘shib hosil qilinadi. Volvocaceae (Volvocaceae ( volvokslarvolvokslar ) ) VolvoxVolvox turkumidan. turkumidan. www.arxiv.uz

 Oliy taksonomik kategoriyalar tartib,sinf.bo‘lim va olamdir. Bu kategoriyalar orasidagi qarq,oila va tur o‘rtasidagi nisbatlarga o‘xshash bo‘ladi.  Tartib( ordo ) taksonomik kategoriyalar ichida eng muhimi bo‘lib, kelib chiqishi jihatidan bir- biriga yaqin bo‘lgan bir yoki bir necha oilani o‘z ichiga ola. Tartibning nomi unga mansub bo‘lgan biror xarakterli oilaning nomidan hosil bo‘lgan – ales qo‘shimchasi bilan nomlanadi. Masalan. Volvocales .  Keyingi taksonomik kategoriya sinfdir. ( classis ). Sinf tartibga qaraganda bir-biridan keskin farq qiladi. Shunga ko‘ra sinflarning soni ko‘p emas. Sinfning nomi biror tur va u bilan nomlanadigan tartib bilan nomlanib, suvo‘tlarda – phyceae Zamburug‘larda – mycetes , yuksak o‘simliklarda –opsida qo‘shimchasi bilan qo‘shib nomlanadi. Masalan Suvo‘tlarda Volvocophyceae , zamburug‘lardan – Ascomycetes . Ba’zi yirik, bir- biridan keskin farqlanuvchi bir qancha tartiblarni o‘ziga biriktirgan sinflar kenja sinflarga bo‘linadi. www.arxiv.uz

 Sinflar o‘z navbatida bo‘limlarga ( divisio ) birikadi Ular rivojlanishi va tuzilishi jihatidan bir-biridan muhim xususiyatlari bilan farqlanadi. Bo‘limlar o‘simliklar olamining filogenetik rivojlanishidagi shajaraga to‘g‘ri keladi. Bo‘limlar ham ko‘p emas. Suv o‘tlar va yuksak o‘simliklari bo‘limlari nomiga – phyta, zamburug‘larga esa- mycota qo‘shimchasi qo‘shib aytiladi. Masalan, Cyanophyta, Qizil suvo‘tlari – Rhodohyta, Yashil suvo‘tlari – Chlorophyta, Tillorang suvo‘tlari- Chrysophyta Sariq -yashil suvo‘tlari - Xanthophyta , Diatom suvo‘tlari - Bacillariophyta www.arxiv.uz

GLOSSARIYGLOSSARIY  Akinetalar – Suvo’tlarining anchagina g’amlangan oziq moddasi bo’lgan va qalin po’st bilan o’ralgan, bir hujayrali bo’laklarga bo’linib ketishi natijasida amalgam oshadigan vegetativ kopayish ma h suloti  Akinetalar – Ko’k-yashil cuvo’tlarining tinim sporalari  Sentroplazma – Ko’k-yashil suvo’tlarining hujayrasi o’rtasida joylashgan rangsiz qismi.  Sianofin dona – Ko’kyashil suvo’tlarni o’zlashtirgan azot to’pla mi .  Gaploid – Hujayrasida xromasomalar miqdori “n” holda bo’lgan organizmlar.  Diploid – Hujayrasida xromasomalar miqdori “2 n” holda bo’lgan organizmlar.  Epifleoid – Buta va daraxtlar po’stlog’ida o’suvchi lishayniklar  Paramilon – Ko’pchilik evglena suvo’tlaridagi g’amlangan β-1-3- bog’langan glyukan donachalari; shar, ellips, xalqa, tayoqcha ko’rinishlariga ega, hujayrada bittadan bir nechagacha bo’ladi.  Paramilon pirenoid – Ayrim suvo’tlarida g’’amlangan oziq modda to’planadigan joy (masalan , Euglenophyta suvo’tlarida).  Pirenoid – Suvo`tlarning ko`pchilik hujayrasidagi zaxira ozuqa modda to’planadigan joy. www.arxiv.uz

• Suvo‘tlarining vegetativ tanasi- tallom deyiladi. Tallomi organlarga (ildiz, poya, barg) bo‘linmaganli, agarda organlarga o‘xshash vegetativ hujayralar to‘plami bo‘lgan taqdirda ham, ular kelib chiqishi jihatidan haqiqiy to‘qima emasligi bilan yuksak o‘simliklardan farq qiladi. Shuningdek, ularda o‘tkazuvchi naylarni bo‘lmasligi, to‘qimaning soxta ekanligini ko‘rsatadi. Harakatchan suvo‘tlarining vegetativ hujayralari va bir qator boshqa strukturali suvo‘tlarining zoospora hamda gametalari tashqi hujayra qobig‘iga ega bo‘lmasdan, yalong‘och holda, faqat sitoplazmatik membrana bilan o‘ralgan bo‘ladi. www.arxiv.uz

Suvo’tlari avtotrof tuban o‘simliklar hisoblanib, aksariyati suvda hayot kechiradi va sistematik jihatidan pigmentlar tarki b i, zaxira ozuqa moddalari, xivchinlarining joylashishi kabi bir qator belgilari bilan farq qiluvchi quyidagi bo‘limlarga bo‘linadi:  1. Ko‘k - yashil suvo‘tlari - Cyanophyta  2. Qizil suvo‘tlari - Rhodohyta  3. Yashil suvo‘tlari - C h lorophyta  4. Tillorang suvo‘tlari- Chrysophyta  5. Sariq -yashil suvo‘tlari - Xanthophyta  6. Diatom suvo‘tlari - Bacillariophyta  7. Pirofita suvo‘tlari - Pyrrophyta  8. Evglena suvo‘tlari.- Euglenophyta  9. Qung‘ir suvo‘tlari - Phaeophyta www.arxiv.uz

 Suvo‘tlarining evolyutsiyasida o’ziga xos paralellik kuzatilib, deyarli hamma bo‘lim vakillarida. ham tallomining tuzilishi jihatidan kuyidagi morfologik strukturalar kuzatiladi.  1 . Monad struktura — bir hujayrali yoki kolonial tuzilishga ega bo‘lib, vegitativ hayoti davrida harakatchan.  2. Kokkoid struktura — bir hujayrali yoki kolonial, vegitativ hayoti davomida harakatsiz.  З. Ipsimon struktura — hujayralari ko‘ndalangiga bo‘linishi natijasida hosil bo‘ladigan, shoxlangan yoki shoxlanmagan ip shaklidagi tallomli suvo‘tlari.  4. Har xil ipsimon (geterotrixial) struktura — tallomidagi iplari har xil bo‘lib, gorizontal (substat) va undan o‘sib chiqqan vertikal ko‘rinishda joylashgan.  5. Plastinkasimon (to‘qimasimon) struktura — hujayralari uzunasiga va ko‘ndalangiga bo‘linishi natijasida parenximatik plastinka shaklida bo‘ladi.  6. Sifonal struktura - ipsimon yoki boshqacha ko‘rinishdagi ko’p yadroli, alohida hujayralarga bo‘linmagan tallom.  7. Sifonokladial struktura - ipsimon yoki boshqacha ko‘rinishdagi ko‘p yadroli va ko‘p hujayrali suvo‘tlari.  8. Rizopodial (ameboid) struktura — hujayra qobig‘i faqat stitoplazmatik membranadan iborat bo‘lgan va rizoidlar hosil qilib o‘z shaklini o‘zgartirib turuvchi suvo‘tlari.  9. Pallmelloid (kapsal) struktura — harakatsiz, shilimshiqqa o‘ralgan suvo‘tlari. Nihoyat sifon shaklidagi suv o’tlari ham uchraydi. Ular odatda bir yoki bir necha sm kattalikdagi butun hujayralardan iborat. www.arxiv.uz

1– расм. Монад структурали бир хужайрали сувўтлари: Перидиниумнинг а – қорин томонидан , б – елка томонидан к ўриниши ; в – Факус ; г – Церациум ; д – Эвглена ; е) Хламидомонада . www.arxiv.uz

5-расм. Монад структурали колониал (ценобиал) сувўтлари . а – Э в дорина, б – Вольвокс колонияси ва в – унинг оогоний, антиредийлари www.arxiv.uz

2 – расм . Бир хужайрали коккоид структурали сув ў тлар и: Пиннулариянинг а – белбо ғ ва б – палла томонлари, в – Навикула , г – Цимбелла , д – Г и росигма , Гомфонеманинг е – палла ва ж – белбо ғ томони, Ницшиянинг з – палла палла томони ва и – кундаланг кесими www.arxiv.uz

3 – расм . Бир хужайрали коккоид структурали сувўтлари: а – Сурирелла , б – Кокконеис нинг устки ва в – остки томонлари, Синедра нинг г – палла ва д – белбо ғ томонлари, Циклотелла нинг ж – палла ва е – белбо ғ томонлари, з – Хлорелла , и – Хлорококк, к – Космариум ва л – Клостериум www.arxiv.uz

6-расм. Коккоид структурали колониал ва ценобиал сувўтлари: а – Фрагилярия, б – Диатома, в – Микропистис, г – Глеокапса, д – Мерисмопедия, е – Сценедесмус. www.arxiv.uz

8 – Расм. Ипсимон сувўтлари: а – Анабена, б – Осциллатория, в – Формидиум, с – Спирулина, д – Лингбия, е – С ц итонема, ж – Улотрикс, з – Спирогира. www.arxiv.uz

9 – Расм. Ипсимон сувўтлари: а – Зигнема; б – Мужоция ; в – Эдогониум ; г – Кладофора; д – Хара нинг умумий кўриниши, е – унинг оогоний ва антиредийлари; ж – Ризоклониум. www.arxiv.uz

10 – расм. Ипсимон ва пластинкасимон сувўтлари: а – Нителла, б – Батрахоспермум, в – Празиола. www.arxiv.uz

4 - расм. Сифонал сувўти Вошерия www.arxiv.uz

 Ko‘pchilik monad strukturali suvo‘tlarining vegitativ hujayralari va bir qator boshqa strukturali suvo‘tlarining zoospora hamda gametalari tashqi hujayra qobig‘iga ega bo‘lmasdan yalang‘och xolda, faqat sitoplazmali membrana bilan o‘ralgan bo‘ladi. Suvo‘tlarining aksariyat ko‘pchiligida hujayraning sitoplazmatik membranasi ustida gemotsellyuloza va pektin moddalaridan iborat, amorf matriks shaklidagi ikki fazali sistema ko‘rinishida hujayra qobig‘i joylashgan bo‘ladi. www.arxiv.uz

 Qobiq ichida esa tolasimon sklet joylashgan. Ayrim suvo‘tlarining hujayra qobig‘i qavatlarida qo‘shimcha komponentlar shaklida kalsiy karbonat (xara va padinada); algin kislota, fukoidin, fuksin (qo‘ng‘ir suvo‘tlarida); temir (qizil suvo‘tlarida); yupqa ustki qavat shaklida xitin (kladofora va edogoniumda) moddalari to‘planishi mumkin. Bunday suvo‘tlarining ustki qismida epifitlar ko‘p miqdorda joylashib oladi. Aksincha hujayra qobig‘i shilimshiqlangan matashuvchilar, ko‘pchilik qizil va qo‘ng‘ir suvo‘tlarida esa epifitlar deyarli bo‘lmaydi. Diatom suvo‘tlarining pektin matriksidan tuzilgan hujayra qobig‘ida sklet modda sifatida sellyuloza o‘rnida kremniy (qumtosh) to‘planadi. Suvo‘tlarining hujayra qobig‘i bir butun yoki ikkita yarim pallalardan tuzilgan bo‘lishi mumkin. www.arxiv.uz

 Eukariotik suvo‘tlarining hujayra sitoplazmasi o‘zining tuzilishi bo‘yicha yuksak o‘simliklardan keskin farq qilmaydi. Lekin ayrim sitoplazmatik organoidlar o‘ziga xos tuzilgan bo‘lib, ular joylashgan o‘rni va strukturasi biroz soddaligi ji h atidan ajralib turadi. Ayniqsa suvo‘tlarining hujayra sitoplazmasida joylashgan xromatofor submolekulyar tuzilishi jihatidan yuksak o‘simliklarning xloraplasti bilan bir xil bo‘lishiga qaramasdan lamellalaridagi tilakoidlarning soni va yashil suvo‘tlaridan tashqari suvo‘tlarining barcha vakillarida granlar hosil qilmasligi bilan ajralib turadi. Shuningdek yuksak o‘simliklarning xloraplastidan farqli ravishda suvo‘tlarining xromatoforlarida maxsus oqsil hosila « pirenoid» bo‘lib, unda kraxmal (yashil suvo‘tlarida) to‘planadi. Suvo‘tlarining birqator vakillarida. pirenoidlar xromatoforlardan tashqarida joylashgan bo‘lib, bagryankali kraxmal donachalari (qizil suvo‘tlarida) yoki paramilon (evglena suvo‘tlarida) to‘planadi. www.arxiv.uz

Suvo‘tlarning xromatoforlari  Suvo‘tlarining xromatoforlarini shakli ham xilma - xil bo‘ladi.  K o’ pchilik h ujayra po‘stiga yaqin joylashgan xromatoforlar kosachasimon (xlamidomonadada ), halqa shaklida joylashgan plastinka ko‘rinishda ( ulotriksda ), elaksimon teshikli plastinka shaklida ( edogonium va kladoforada ), bir yoki birnecha spiral lenta ( spirogirada ), bir yoki ik k ita pariyental plastinka ( patsimon diatomlarda ) va boshqa shakllarda bo‘ladi. Ko‘pchilik suvo‘tlarining h ujayralarida xromatoforlar h ujayra qobig‘iga yaqin joylashgan donachalar yoki diskchalar shaklida ( sifonal suvo‘tlari, xaralar, pirofita va qizil suvo‘tlarida ) b o’ ladi. Kamdan - kam xromatofor h ujayra markazida joylashib, ulardan h ujayra chetiga qarab o‘simta yoki qirralar tarqalgan ( zignema va ko‘pchilik desmidiyalarda) bo‘ladi. www.arxiv.uz

www.arxiv.uz

SuvoSuvo ‘‘ tlarining tlarining kk oo ‘‘ payispayis hihi Ko`payishiga Ko`payishiga ko`ra ko`ra 3 xil3 xil VegetativVegetativ • tallomlaritallomlari bo`laklarga bo`laklarga bo‘linib ketishibo‘linib ketishi Jinssiz zoosporalarzoosporalar vava sporalar hosil sporalar hosil bo’lish yo`li bilanbo’lish yo`li bilan ;; JinsiyJinsiy • 1. Izogamiya1. Izogamiya • 2. Geterogamiya2. Geterogamiya • 33 . Oogamiya. Oogamiya www.arxiv.uz

Vegetativ ko‘payish eng oddiy hisoblanib, suvo‘tlarining tallomlari mexnik ravishda bo‘laklarga bo‘linib ketishi (ipsimon va plastinkasimon tallomlarda), - Binar bo’linish bu bir hujayrali suvo‘tlarida hujayraning ikkiga bo‘linishi (evglenalar, desmidiyalar, diatom suvo‘tlari va bosh.) natijasida yangi tallomlar hosil bo‘ladi. Vegetativ ko‘payishning nisbatan spetsifik formalari qalin qobiqli, zaxira moddalariga boy bo‘lgan akineta (ko‘k — yashil va yashil suvo‘tlarida) hosil qilish bilan amalga oshib, ular uzoq muddat davomida noqulay sharoitga chidashi va naslni saqlab qolishi mo‘mkin. Xara suvo‘tlarida vegitativ ko‘payishga moslashgan maxsus kurtakchalar hosil bo‘ladi. Vegetativ Vegetativ ko’payishko’payish www.arxiv.uz

Jinssiz ko’payishJinssiz ko’payish ZoosporalarZoosporalar Spora orqali www.arxiv.uz

 ZoosporalarZoosporalar - - jinssiz ko‘payishning eng jinssiz ko‘payishning eng keng tarqalgan usuli hujayra kobig‘i keng tarqalgan usuli hujayra kobig‘i yupqa bo‘lgan monand strukturali yupqa bo‘lgan monand strukturali zoosporalar hosil bzoosporalar hosil b o’o’ lishi bilan amalga lishi bilan amalga oshadi. Zoosporalar tashqi tuzilishi, oshadi. Zoosporalar tashqi tuzilishi, xivchinlarining soni va bitta xivchinlarining soni va bitta zz osporangiyda hosil bo‘ladigan miqdori osporangiyda hosil bo‘ladigan miqdori jihatidan har xil bo‘ladi. Ayrim jihatidan har xil bo‘ladi. Ayrim suvo‘tlarining tallomi to‘liq zoosporaga suvo‘tlarining tallomi to‘liq zoosporaga aylanib, zoosporalaridan yangi tallomlar aylanib, zoosporalaridan yangi tallomlar o‘sib chiqadi (xlamidomonada, o‘sib chiqadi (xlamidomonada, xlorokokkum va bosh.). xlorokokkum va bosh.). Bir hujayralilarda www.arxiv.uz

Ko‘p hujayraliKo‘p hujayrali lardalarda  Ko‘p hujayrali suvo‘tlarining zoosporalari ayrim vegetativ hujayralarda (ulotriks, kladofora, edogonium va bosh.) yoki vegitativ hujayradan farq qiluvchi maxsus hujayralarda (kodium, kaulerpa, laminariya va bosh.) hosil bo‘lishi mumkin. Zoosporalar bir xivchinli (xrizosfayera, evglena va bosh.), bir—biriga teng bo‘lgan ikki xivchinli (xlorokokkum, xlamidomonada va bosh.), teng bo‘lgan 4 va undan ortiq xivchinli (ulotriks, ulva va bosh.), bir xil tuzilgan teng bo’lmagan xivchinli, ya’ni biri uzun ikkinchisi qis q a (dinobrion, peridinium va bosh) va nihoyat har xil teng bo’lmagan - biri kalta qamchinsimon, ikkinchisi esa uzun patsimon (qo‘ng‘ir, ayrim tillorang va sariq-yashil suvo‘tlarida) bo‘lishi mo‘mkin. www.arxiv.uz

Spora orqaliSpora orqali  Jinssiz ko‘payishning yana bir keng tarqalgan shakli spora hosil bo‘lib ko‘payishdir. Sporalar nisbatan qalin qobiqqa o‘ralgan bo‘lib, harakatsiz, noqulay sharoitga anchagina chidamli hisoblanadi. Hosil bo‘lishi va shakllarining xilma - xilligi jihatidan ular zoosporalarga o‘xshash b o’ ladi. Sporalar sporangiyda bir donagina hosil bo‘lsa monospora (bangiyalar sinfining vakillari va ayrim yashil suvo‘tlarida), 4 tadan hosil bo‘lsa tetrosporalar (floridiyalar sinfi va ayrim qung‘ir suvo‘tlarida) deb ataladi. Sporalar qalin qobiqqa o‘ralib, ona hujayraga aynan o‘xshash bo‘lsa avtospora deb ataladi. www.arxiv.uz

Izogamiya Izogamiya — ushbu jarayonda morfologik jihatidan bir hil va vegitativ hujayralarda hosil bo‘lgan gametalar qo‘shilib zigotani yuzaga keltiradi. Izogamiyaning ko‘rinishlaridan biri matashuvchilarda va diatom suvo‘tlarida vegitativ hujayralarni o‘zaro qushilishidir. Geterogamiya — ushbu jinsiy ko‘payishda gametalarning biri ikkinchisiga nisbatan kattaroq va sust harakatchan bo‘ladi. Gametalar vegitativ hujayralarda (kupchilik suvutlarida) yoki maxsus, vegitativ hujayradan farq qiluvchi jinsiy ko‘payish a’zolarida vujudga keladi. Jinsiy Ko’payishJinsiy Ko’payish www.arxiv.uz

Oogamiya — harakatsiz yirik tuxum hujayraning mayda, xivchinli, harakatchan spermatozoid bilan qo‘shilishidan hosil bo‘ladi. Ushbu jarayon ham suvo‘tlarining har xil sistematik guruhlarida keng tarqalgan bo‘lib, qizil suvo‘tlarida spermatozoidlar, o‘rnida xivchinsiz spermatsiyala r hosil bo‘ladi. Suvo‘tlarining tarkibida jinsiy a’zolari ko‘p hujayrali bo‘lgan vakillari ham mavjud. Bularga xara va qizil suvo‘tlarining ayrim vakillari misol bo‘ladi. www.arxiv.uz

 Jinsiy ko‘payish hosilasi bo‘lgan zigotalar ayrim suvo‘tlarining vakillarida to‘g‘ridan — to‘g‘ri o‘sib chiqishi mumkin yoki ma’lum tinchlik davrini o‘tgach, qulay sharoit vujudga kelishi bilan o‘sadi. Ayrim paytlarda zigota o‘sib chiqishidan oldin reduksion bo‘linadi va hosil bo‘lgan tallom gaploid b o ’ladi. Bunday tallomning faqat zigota, davrigina diploid bo‘lib, o‘simlikning vegetativ davri gaplobiont hayoti diploid holda o‘tib, faqat gametalarigina gaploid bo‘lishi kuzatiladi. Bunda gametalar hosil bo‘lishidan oldin reduksion bo‘linadi. Diploid zigotadan esa yana diplobiont vujudga keladi , v a nihoyat uchinchi xil suvo‘tlarida hujayra yadrolarining bo‘linishi diploid tallomda rivojlanadigan zoospora yoki aplanosporalar hosil bo‘lishiga olib keladi. www.arxiv.uz

 Ushbu hosiladan gaploid o‘simlik o‘sib chiqadi va ular uz navbatida faqat jinsiy ko‘payuvchi gametalarni yuzaga keltiradi. Gametalarni q o’ shilishidan hosil bo‘lgan zigota diploid o‘simlikni yaratadi. Diploid o‘simlik o‘z navbatida yana jinssiz ko‘payish a’zolarini hosil qiladi. Shunday qilib ushbu suvo‘tlarida nasllarning to‘liq yoki to‘g‘ri gallanishi kuzatiladi. Bularga, nisbatan yuksak tuzilgan, q o’ ng‘ir, qizil va ayrim yashil suvo‘tlari misol bo‘ladi. Nasllar to‘liq gallanadigan suvo‘tlarining jinssiz ko‘payuvchi tallomi sporofit va jinsiy ko‘payuvchisi esa gametofit o‘simlik deb yuritiladi. O‘z navbatida sporofit gametofit bilan morfologik ji h atdan bir-biriga o‘xshash va bir xil kattalikda bo‘lsa — izomorf, har xil bo‘lsa geteromorf nasllarning gallanishi deb ataladi. www.arxiv.uz

1- Amaliy mashg1- Amaliy mashg ‘‘ ulotulot Мавзу: Мавзу: Ko‘k-yashil suvo‘tlaridan Ko‘k-yashil suvo‘tlaridan ossilatoriya va nostokning tuzilishini o‘rganish.ossilatoriya va nostokning tuzilishini o‘rganish.  Ko‘k-yashil suvo‘tlariga bir hujayrali, kolonial va ipsimon tuzilishga ega bo‘lgan, xlorofil va karatinoid pigmentlaridan tashqari ko‘k rangli fikotsian hamda qizil — fikoeritrin pigmentlarining ma’lum nisbatda aralashmasidan yuzaga keluvchi, rangi jixatidan xilma — xil bo‘lgan suvo‘tlari kiradi. Ularning boshqa suvo‘tlaridan bir qator farqlari bo‘lib ;  - birinchi navbatda prokariotik tuzilishi, harakatchan stadiyasi bo‘lmasligi va pigment tarkibi jihatidan ajralib turadi. Optik mikroskop orqali kuzatilgan hujayra sitoplazmasida vakuola bo‘lmasligi,  rangsizroq hujayra markazi sentroplazmadan va to‘qroq hujayra chetlari xromatoplazmadan iborat ekanligini ko‘rish m u mkin. Sentroplazmada haqiqiy yadro qobig‘i, yadrochalar va yadroning o‘zi bo‘lmasada, yadro elementlari hisoblanuvchi DNK va RNK to‘plangan bo‘ladi. Umuman sitoplazma tarkibida bir qorator zaxira ozuqa modda sifatida to‘planuvchi kiritmalar (glikogen, volyutin va sianofitsin donachalari) h amda gaz vakuolasi yaqqol ko‘zga tashlanadi. www.arxiv.uz

 Ko‘k-yashil suvo‘tlarining hujayralarini elektron mikroskop yordamida kuzatilganda hujayra qobig‘ining ichki va tashqi qismida joylashgan, o‘zaro maxsus teshikchalar (poralar) bilan birlashib turuvchi sitoplazmatik membranani ko‘rish mumkin. Ko‘pchilik ko‘k-yashil  suvo‘tlarining hujayralari tolasimon tuzilishga ega bo‘lgan shilimshiq qin bilan o‘ralgan bo‘ladi. Sitoplazmada qator ribosomalar, mitoxondriy ekvivalentlari hisoblanuvchi fermentoaktiv granulalar va fotosintetik membranalar bo‘lmish tilakoidlarni ham ko‘rish mumkin. 1- nostok; 2- tolipotriks; 3- anabena www.arxiv.uz

 Ko‘k-yashil suvo‘tlarida jinsiy ko‘payish jarayoni kuzatilmaydi. Kupchilik bir hujayrali va kolonial vakillari (xrookokklar sinfi) hujayralarining ikkiga bo‘linishi yordamida vegetativ usul bilan ko‘payadi. Ipsimon tuzilishga ega bo‘lgan vakillari esa gormogoniyalar hosil qilib ko‘payadi. Shuningdek ipsimon vakillari sporalar (akinetalar) hosil qilib jinssiz usulda ham k o’ payishi m u mkin. www.arxiv.uz

Ko‘k-yashil suvo‘tlar uchta sinfga: Ko‘k-yashil suvo‘tlar uchta sinfga:  xrookokksimonlar (chroococcophyceae), xrookokksimonlar (chroococcophyceae),  xamesifonsimonlar (Chamaesiphonophyceae) xamesifonsimonlar (Chamaesiphonophyceae)  gormogonsimonlar (Hormogoniophyceae) ga bo‘linadi.gormogonsimonlar (Hormogoniophyceae) ga bo‘linadi.  1.1 Хроококклар синфи – Сhrоососcacеае 1.1 Хроококклар синфи – Сhrоососcacеае  Yuqorida aytib o‘tilganidek ushbu sinfning vakillari bir Yuqorida aytib o‘tilganidek ushbu sinfning vakillari bir hujayrali yoki hujayrali yoki kolonial kolonial tuzilishga ega. Kolonial vakillaridan tuzilishga ega. Kolonial vakillaridan biri biri MikrotsistisMikrotsistis (Microcystis) bo‘lib, shaklsiz, (Microcystis) bo‘lib, shaklsiz, shilimshiqqa o‘ralgan sharsimon hujayralar to‘plamidan shilimshiqqa o‘ralgan sharsimon hujayralar to‘plamidan iborat. Notekis joylashgan koloniya asosan oqmaydigan iborat. Notekis joylashgan koloniya asosan oqmaydigan ko‘lmak suvlarning yuza qismida elaksimon yoki to‘rsimon ko‘lmak suvlarning yuza qismida elaksimon yoki to‘rsimon parda hosil qiladi. Mikrotsistis kuchli rivojlanganda suvni parda hosil qiladi. Mikrotsistis kuchli rivojlanganda suvni gullashiga olib keladi. Uning ayrim turlari (masalan, gullashiga olib keladi. Uning ayrim turlari (masalan, Janubiy Afrikada usuvchi M. toxica) Janubiy Afrikada usuvchi M. toxica) hh ayvonlar uchun ayvonlar uchun zaharli bo‘ladi. zaharli bo‘ladi.  Hujayrasi sharsimon, bir yoki ko‘p qavatli shilimshiqqa Hujayrasi sharsimon, bir yoki ko‘p qavatli shilimshiqqa o‘ralgan kolonial vakillaridan biri o‘ralgan kolonial vakillaridan biri GleokapsaGleokapsa (Gleocapsa) (Gleocapsa) bo‘lib, uning hujayralari bo‘lingan sari shilimshiq qavatlari bo‘lib, uning hujayralari bo‘lingan sari shilimshiq qavatlari ham yangi va eski hujayralar atrofida qavat-qavat bo‘lib ham yangi va eski hujayralar atrofida qavat-qavat bo‘lib ortib boraveradi. Gleokapsa ko‘lmak suvlaridan tashqari ortib boraveradi. Gleokapsa ko‘lmak suvlaridan tashqari tuproqda, tosh va daraxt po‘stloqlarida uchrab, har xil tuproqda, tosh va daraxt po‘stloqlarida uchrab, har xil rangdagi koloniyalarni hosil qiladi.rangdagi koloniyalarni hosil qiladi. www.arxiv.uz

 1.2. Gormogoniyalar sinfi — Hormogonaceae  Ushbu sinfga kiruvchi suvo‘tlari ipsimon ko‘rinishga ega bo‘lib, ayrim vakillarining hujayralari kalta silindrsimon, ayrimlari esa marjon kabi bir-biri bilan ulanib turuvchi nisbatan dumaloq ko‘rinishda bo‘ladi. Ular uchun umumiy bo‘lgan xususiyat gormogoniya hosil qilib, vegetativ yo‘l bilan ko‘payishdir. Spora hosil kilib, jinssiz yo‘l bilan ko‘payish ham gormogoniyalar sinfining vakillari uchun xos. Gormogoniyalar sinfining tabiatda keng tarqalgan vakillaridan biri Ossillatoriya (Oscillatoria) bo‘lib, undagi hujayralarning eni bo‘yidan birnecha marta uzun bo‘ladi. Bunday bo‘lishiga sabab, hujayra eni suvo‘tining ipiga nisbatan olinadi. Natijada hujayraning uzun tomoni eni, kalta tomoni esa bo‘yi bo‘lib qoladi. Ipining uchki qismi shilimshiq ustida sirpanib ossillatorial (o‘ziga xos tebranma) harakat qilib turadi. Ossillatoriya sholipoya, ko‘lmak suvlarda va hovuzlarda keng tarqalgan. Ossillatoriyaga o‘xshash tuzilishga ega bo‘lgan yana bir vakili Lingbiya ( Lingbia ) bo‘lib, u Ossillatoriyadan shilimshiq qini borligi bilan farq qiladi. www.arxiv.uz

 Gormogoniyalar sinfining dumaloq hujayralardan tashkil topgan ipsimon vakillariga Anabena ( Anabaena ) va Nostok ( Nostос ) tipik misol bo‘la oladi. Anabena va nostokning marjon shaklidagi iplarining ayrim joylarida rangsizroq, hujayra po‘sti qalin bo‘lgan maxsus geterotsistа hujayralari uchrab turadi. Odatda geterotsista hujayralari bo‘lgan suvo‘tlari havodan sof azotni to‘plash xususiyatiga egaligi ma’lum. Anabena va nostokning vegitativ hujayralarida ko‘p miqdordagi sporalar hosil bo‘lib, jinssiz ko‘payuvchi sporangiyalar vujudga keladi. Anabena ko‘proq halqob suvlarda uchraydi. Nostok esa toza, tezoqar suvlarda, ayrim turlari tuproqning ustki qatlamlarida tarqalgan bo‘lib, iplari xar xil kattalikdagi, yong‘oqday bo‘lgan koloniya hosil qiladi.  Geterotsistalar – Ayrim hormogoniophyceae sinfiga mansub suvo’tlarida hosil bo’ladigan qalin qobiqli, gormagoniya hosil qilishda qatnashuvchi hujayralar.  Gormogoniy - ( gr xor m os-zanjir- gone)ipsimon ko‘k- yashil suvo‘tlarning urchishi uchun xizmat qiluvchi qismlari Ularning har qaysisi bir necha hujayralardan iborat bo‘lib, yana to‘liq ipsimon organizmga aylanadi. www.arxiv.uz

1-rasm. Ko‘k-yashil suvo‘tlari: 1 – gleokapsa; 2 – mikrotsistit; 3 – anabena; 4 – nostok: a – alohida ipi,b – koloniyasi; 5 – ossillyatoriya; 6 – tolipotriks; 7 - gormogoniyali lingbiya. 4 5 6 7b a 3 21 www.arxiv.uz

1.3. Xamesifonsimonlar sinfi - chamaesiphonophyceae  Mazkur sinfga bazal, apikal qismlarga ajralgan va substratga yopishib o‘sadigan bir hujayrali epifit suvo‘tlar, shuningdek, qalin po‘stli hujayralar tuplamidan hosil bo‘lgan ipsimon shaklli suvo‘tlar kiradi. Ko‘payishi endospo ra va ekzospora hosil qilish yo‘li bilan boradi. Endo spora hosil qilib ko‘payadigan vakillariga misol qilib, dermokarpa ( Dermocarpa ) ni keltirish mumkin . Uning shakli sharsimon yoki tuxumsimon bo‘lib, hujayralari to‘p-to‘p bo‘lib joylashgan. Asosan ko‘lmak suv havzalarida va dengiz suvlarida o‘sadi. Ona hujayra protoplazmasining uch yo‘nalishda bo‘linnshidan turtta yoki ko‘p sonli endosporalar hosil bo‘ladi. Hosil bo‘lgan endosporalar hujayra po‘stining ustki (apekal) qismining yorilishi natijasida tashqariga sochiladi. www.arxiv.uz

www.arxiv.uz

 Ipsimon shaklli vakillarida ham endospora rivojlanadi. Masalan, pasherinema turkumi ( Pascherinema — Endonema ) vakillarida  Xamesifon (Chamaesiphon) turkumiga maisub turlari chuchuk suvlarda o‘sib, ekzosporalar hosil qiladi (35-rayem). Ularning hujayralari ellipssimon, noksimon yoki barmoqsimoi shaklda bo‘ladi va bazal qismi bilan substratga yopishib o‘sadi. Apekal qismidan ekzosporalar yetiladi. www.arxiv.uz

2- Amaliy mashg’ulot Mavzu: Qizil suvo‘tlar bo‘limiga mansub batraxospermum tuzilishini o‘rganish tuzilishini o‘rganish. 2 . Qizil suvo‘tlari bo‘limi— Rhodophyta  Ko‘k—yashil suvo‘tlariga o‘xshash qizil suvo‘tlarining hujayralarida ham xlorofil va xar xil karatinoidlardan tashqari suvda eruvchi qizil fikoeritrin va ko‘k fikotsianin pigmentlari mavjud bo‘lib, ularning o‘zaro nisbati qizg‘ish yoki havorang ko‘rinishdagi tallomlarni yuzaga keltiradi. Qizil suvo‘tlarining hujayralarida zahira ozuqa modda sifatida bagryankali kraxmal to‘planadi. Ushbu bo‘lim suvo‘tlari ham qo‘ng‘ir suvo‘tlari kabi sho‘r suvlarda hayot kechirib, ularning rivojlanish siklida harakatchan stadiyasi bo‘lmaydi. Tallomining strukturasi jihatidan xilma—xil bo‘lib, eng soddalalari bir hujayrali, lekin asosiy qismi har xil ipsimon va plastinkasimon tuzilishga ega. www.arxiv.uz

 Qizil suvo‘tlarining hujayralari nisbatan pishiq qobiq bilan o‘ralgan bo‘li6, sellyulozali mikrofibrillar amorf matriks bo‘yicha tarqoq holda joylashgan. Hujayra qobig‘ining pektin va sellyulozali komponentlari bo‘lib, u shilimshiq bilan aralashib ketadi. Ayrim vakillarida bunday yumshoq yoki tog‘aysimon konsistensiyali birikmaga ohaktosh aralashishi natijasida qattiq qobiq yuzaga keladi. Hujayralalari bir yoki ko‘p yadroli bo‘lib, hujayra qobig‘iga yaqin joylashgan (peristal) xramotoforlari donachasimon, plastinkasimon yoki markaziy qismida pirenoidli yulduzsimon shakllarda bo‘ladi. Bagryankali kraxmal pirenoid va xromatofordan ajralgan holda sitoplazmada to‘planadi.  Tayanch so‘zlar Bagryankali kraxmal – Qizil suvo’tlardagi yod ta’sirida ko’ktusga kirmay, dastlab sarg’ish qo’ng’ir, keyin qizil rangga kiradigan kraxmali www.arxiv.uz

Ko’payishKo’payish 1. Jinssiz ko’payish 2. Jinsiy ko’payish www.arxiv.uz

 Qizil suvo‘tlarining jinssiz ko‘payish hosilalari harakatsiz yalang‘och hujayralardan iborat bo‘lib, sporangiylarning butun borlig‘idan bitta ( monospora ) yoki to‘rtta ( tetrospora ) spora hosil bo‘ladi. Monosparalar odatda primitiv tuzilgan vakillarda (bangiyalar sinfi), tetrosporalar esa murakkabroq tuzilgan vakillarida (floridiyalar sinfi) hosil bo‘ladi. Monospora tuban, tetrospora esa yuksak tuzilgan bo‘lib, diploidli sporofitda hosil bo‘ladi Mono va tetrosporalar yettilgandan so‘ng suvga tushadi, sub s tratga yopishib o‘sadi, yangi individga aylanadi. www.arxiv.uz

www.arxiv.uz

www.arxiv.uz

 Jinsiy ko‘payishi oogamiya . Bu jarayon murakkab tuzilgan jinsiy organlar orqali boradi. Qizil suvo‘tlarning oogoniyasi karpogon deb ataladi. Floridasimon qizil suvo‘tlarning karpogoni ikki qismdan iborat. U ingichka, chiziq bo‘g‘izli kolbaga o‘xshash bo‘lib, osti qorincha, bo‘yni esa trixogina deyiladi. Qorincha qismida yadro va xromatoforalari bor, trixogina rangsiz proton plazma bilan to‘lgan. Anteridiysi bir hujayrali, rangsiz, shoxlarining uchida, ko‘pincha, karpogen yonida yoki boshqa tupda to‘da-to‘da holda o‘rnashadi va uning ichida bittadan sharsimon, harakatsiz erkak gameta — spermasiy hosil bo‘ladi. www.arxiv.uz

 Spermatsiy yetilgandan so‘ng, suv oqimi bilan sust harakat qilib, karpogonning trixogina bo‘yinchasiga yopishadi. Shundan so‘ng ularning devori eriydi va spermatsiy yadrosi trixoginaga quyiladi va qorinchaga tushadi. U yerda yadrosi tuxum hujayra yadrosi bilan qo‘shiladi. Karpogonning bazal qismi to‘siq bilan o‘ralib, trixoginadan ajraladi, keyin trixogina so‘lib qoladi. Zigota rivojlanib, karposporalarga aylanadi. Karposporalar yakka joylashmay , ko‘pincha uyum –sitokarp hosil qiladi. www.arxiv.uz

 Karpogonning rivojlanish usullari qizil suvo‘tlari sistematikasida muhim ahamiyatga ega. Ba’zi qizil suvo‘tlarning zigotasi bo‘linib, harakatsiz spora — karpospor, boshqa bir xil turlarida urug‘langan karpogondan shoxlangan iplar- gonimoblastlar yetiladi, ularning hujayralaridan karposporangiy rivojlanadi. Har qaysi karposporangiydan bittadan karpospora hosil bo‘ladi. Nihoyat, ko‘pchilik qizil suvo‘tlar ning gonimoblastlari to‘g‘ridan-to‘g‘ri urug‘langan karposporaning qorin qismidan o‘tmasdan, qushimcha auksilyar deb ataladigan hujayralardan rivojlanadi. Agar auksilyar hujayralar karpogondan uzoqlashgan bo‘lsa, u vaqtda karpogonning qorin qismidan qo‘shuvchi va oblastem iplar o‘sadi. Bu ipchalar kogulyatsiya qilingan yadrodan rivojlanadi; shuning uchun ooblastem ipchalar diploid yadroga ega. www.arxiv.uz

 Ooblastem ipchalar o‘sib, auksilyar hujayralarga yaqinlashadi va po‘sti eriydi hamda bir-biri bilan qo‘shiladi, lekin ularning yadrolari qo‘shilmaydi. Auksilyar hujayra qo‘shilgandan so‘ng, ooblastem hu jayra diploid yadrosining bo‘linishi tezlashib, undan diploid gonimoblastlar o‘sadi. Ana shu gonimoblastlardan diploid karposporalar uyumi taraqqiy etadi. Gonimoblastdan karposporalar rivojlanganligi uchun ularni karposporofit deb ataladi. Karposporalar o‘sib, undan yangi individ yetiladi. Karposporalar yakka joylashmay, ko‘pincha, uyum — sistokarp hosil qiladi. www.arxiv.uz

www.arxiv.uz

Qizil suvo‘tlari tallomining tuzilishi va ayniqsaQizil suvo‘tlari tallomining tuzilishi va ayniqsa ko‘payishidagi farq asosida 2 ta sinfga ko‘payishidagi farq asosida 2 ta sinfga bo‘linadibo‘linadi .  2.1. Bangiyalar sinfi – Bangiodaceae  2.2. Floridiyalar sinfi — Florideae  2.1. Bangiyalar sinfi – Bangiodaceae . Ushbu sinfga tallomi nisbatan sodda tuzilgan, jinssiz, ko‘payishi monosporalar hosil qilish bilan, jinsiy ko‘payishi esa yuksak tuzilgan vakillarida trixoginasiz karpogonlar yordamida amalga oshuvchi qizil suvo‘tlari kiradi. Sinfning keng tarqalgan vakillaridan biri Porfira ( Porphyra ) bulib, u 20 - 30 sm keladigan plastinkasimon suvo‘ti. Substratga rizoid yordamida birikib, plastinkasi 1 - 2 qavat hujayralardan tashkil topgan bo‘ladi. Ba’zi turlarida karpogon kalta trixogina hosil qiladi. Porfira oziq - ovqat sifatida istemol kilinadi. Ayniqsa Yanoniyada Porfirani qizil salat deb yuritilib, maxsus suv havzalarida ko‘paytiriladi va oziq- ovqatga ishlatiladi. www.arxiv.uz

 2.2. Floridiyalar sinfi — Florideae Bu sinfga suvo‘tlarining yuksak tuzilgan vakillari kirib, jinssiz ko‘payishi tetrosporalar, jinsiy — esa trixoginali karpogonlar yordamida amalga oshadi. Ushbu sinfning chuchuk suvda hayot kechiradigan yagona vakili Batraxospermum ( Batrachospermum ) bo‘lib, u toza va tiniq suvlarda substatga yopishgan holda, mutovka shaklidagi bo‘g‘inlar hosil qilib, shoxlangan ko‘rinishda bo‘ladi. Shoxchalar to‘plamida donachasimon xromatoforlarli bo‘lib, ularni assimilyator iplari deb yuritiladi. www.arxiv.uz

www.arxiv.uz

 Assimilyator iparini birlashtiruvchi bo‘g‘in oraligidagi iplari esa rangsizroq va yirik hujayralardan tashkil topgan. Batraxospermum O‘zbekiston sharoitida keng tarqalgan bo‘lib, unda geteromorf nasllar gallanishi kuzatiladi. Dengiz va okeanlarda juda keng tarkalgan, harxil ipsimon ko‘rinishga ega bo‘lgan, floridiyalarning vakillaridan Polisifoniya (Rolusiphonia) shoxlangan butacha ko‘rinishda bo‘lib, o‘rta qismida markaziy hujayralar, uning ustida esa po‘stloq qavatni hosil qiluvchi peritsentral hujayralar (bir yoki ko‘p kavatli) joylashgan. www.arxiv.uz

2- rasm. Batraxospermum. А- tallomining tashqi ko‘rinishi; Б- Sitokarpiyli talloining bir qismi.Klassifikatsiyasi bilan tanishish. Bo‘lim: Qizil suvo‘tlar - Rhodophyta Ajdod: Florideyasimonlar – Florideophyceae Qabila: Nemalionlilar - Nemalionales Turkum: Batraxospermum - Batrachospermum www.arxiv.uz

E’tiboringiz uchun rahmat www.arxiv.uz

O'xshashlar

Don-dukkakli ekinlarni umumiy tavsifi. No’xat ekini

Yashil suvo‘tlari bo‘limi

Parazitlarning hayvonot dunyosidagi sistematik holati. Bir hujayrali parazitlarning umumiy tavsifi va sistematikasi

Yashil suvo’ttoifa bo’limi

Kallus kulturalarining morfologik va fiziologik tavsifi