Sabzavot ekinlari urug’chiligining xususiyatlari - Botanika - Slaydlar

Sabzavot ekinlari urug’chiligining xususiyatlari

Yuklangan vaqt:

23.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1126.5 KB

Ko'chirib olish

Sabzavot ekinlari urug’chiligining xususiyatlari www.arxiv.uz

Reja: 1. Urug’chilik asoslari. 2. Urug’larni ekish sifatlari. 3. Urug’ni ekishga tayyorlash. 4. Uruqqa fizikaviy omillar ta’siri. www.arxiv.uz

Urug’chilik asoslari • Sabzavotchilikning asosiy maqsadi ekiladigan ekinlarning rayonlashtirilgan nav - duragaylarining yuqori sifatli urug’lik materiallarini ekishdan iborat. CHunki, ishlab chiqarish vositasi bo’lgan urug’ sabzavotlar yetishtirishning samaradorligini belgilaydigan omildir. Sabzavot - poliz ekinlaridan har yili mo’l, sifatli va arzon hosil olish ko’p jihatdan ekish uchun foydalinayotgan urug’ sifatiga, tozaligi, sog’lomligi, mahsuldorligi, unuvchanligi kabilarga bog’liq. Bu ayniqsa, sug’oriladigan dehqonchilik sharoitida sug’oriladigan yer, o’g’it, texnika va suvdan samarali foydalanishni belgilaydi. SHuning uchun respublika Prezidenti va hukumati, Vazirlar Mahkamasi butun qishloq xo’jalik ekinlarining urug’chiligini rivojlan-tirishga, uni to’g’ri tashkil etishga, ishlab chiqarishni sifatli urug’lar bilan ta’minlashga alohida e’tibor berib kelmoqda. www.arxiv.uz

• 1996 yil Oliy Majlisda «Urug’chilik to’g’risidagi» qonunning qabul qilinishi bunga yaqqol misoldir. Demak, rayonlashtirilgan navlarning toza, sifatli, urug’larini keng maydonlarda ekish qishloq xo’jalik ekinlarining hosildorligini oshiruvchi omillardan biri hisoblanadi. SHuni hisobga olib nav urug’iga juda katta talablar qo’yiladi. Urug’ning asosan nav va ekish sifatlari bo’ladi. Bu sifatlar har bir ekin ekish uchun shu jumladan sabzavot - poliz ekinlari uchun ham Davlat standarti (GOST) tomonidan belgilanadi. www.arxiv.uz

• Urug’ning nav sifati deganda eng avvalo uning nav tozalik yoki ifloslanish darajasi tushuniladi. Navdor, toza sof urug’largina navning barcha belgi va xususiyatlarini, shu jumladan yuqori mahsuldorligini ham to’liq nasldan-naslga o’tkazadi va yuqori hosil olishini ta’minlaydi. Urug’lar nav sifati ya’ni tozaligiga qarab 3 ta (1,2 va 3) kategoriyaga yoki toifaga bo’linadi. Ekinlarning nav tozaligi aprobatsiya o’tkazish yo’li bilan belgilanadi. www.arxiv.uz

www.arxiv.uz

• Urug’lar ekish sifatiga qarab uchta: 1, 2, 3 – klass (sinf) ga bo’linadi. Klasslar quyidagi ko’rsatkichlar: unuvchanlik, tozalik, unuvchanlik quvvati, o’sish kuchi, hayotchanligi, namligi, 1000 tasining massasi, kasallik- zararkunandalar, mexanik shikastlanish darajalari bilan bir-biridan farqlanadi. Bu ko’rsatkichlar Davlat standarti (GOST) tomonidan har qaysi ekinlar uchun alohida belgilangan. • Nav va ekish sifatlari bo’yicha Davlat standarti talablariga javob beradigan urug’larga konditsiyali yoki sertifikatsiyalangan urug’lar deb ataladi. • Superelita, elita urug’lar nav sifati 1-kategoriya, ekish sifati 1-klassdan kam bo’lmasligi lozim. 1, 2 reproduktsiya urug’lar nav sifati 2 kategoriyadan, ekish sifati 1-klassdan kam bo’lmasligi shart. • Barcha xo’jaliklar tovar maydonlarida ekiladigan urug’lar nav tozaligi 3 kategoriyadan, ekin sifati 2 klassdan kam bo’lmasligi kerak. Bundan past ko’rsatkichli urug’lar ekishga ruxsat etilmaydi. www.arxiv.uz

www.arxiv.uz

• Ilmiy tadqiqot institutlarida, selektsion muassasalarida yetishtirilgan elita urug’larning sog’lom, toza va mahsuldor bo’lishini ta’minlashga qaratilgan choralarga qaramasdan ishlab chiqarishdagi barcha urug’lik maydonlarda ham qa’tiy nazorat o’rnatilgan taqdirdagina kutgan natijani olish mumkin. CHunki, nav va ekish sifatlari yuqori bo’lgan urug’largina mo’l hosil beradi. SHuning uchun urug’chilikning zimmasiga rayonlashtirilgan va istiqbolli navlar urug’larini ko’paytirish bilan birgalikda ularning nav va ekish sifatlarini yuqori darajada saqlash uchun doimiy nazorat qilish ham yuklatilgan. • Ekin navlarini ishlab chiqarishda toza holda sifatli qilib saqlash muhim ahamiyatga ega. CHunki, har bir nav aniq morfologik, biologik, xo’jalik qimmatbaho belgi-xususiyatlarga ega bo’lib, o’ziga xos o’stirish texnologiyasi (agrotexnika) qo’llashni talab etadi. www.arxiv.uz

Urug’chilikda nazorat Urug’ nazorati Nav nazorati Bu nazoratlar urug’ yetishtirish, tayyorlash, saqlash, sotish va ulardan foydalanish jarayonlarini o’z ichiga olgan muayyan choralar tadbirlar yig’indisidan iborat. www.arxiv.uz

Ekin turi Kategoriyalar bo’yicha nav tozaligi, % dan kam emas Umumiy ifloslanishdagi boshqa nav va duragaylar % dan ko’p emas I II III II kategoriya III kategoriya Xo’raki tarvuz 99 98 90 - 1 Boyimjon 98 97 92 - 1 Gorox 99 98 97.0 1 3 Qovun 99 97 92 - 3 Oqbosh karam 98 97 85 - 3 Gul karam 98 95 85 - 3 Bosh piyoz 98 95 85 - 2 Sabzi 98 96 85 - 2 Bodring 98 96 90 - 2 Qalampir 99 97 96 - 1 Pomidor 99 98 97 - 1 Redis 98 95 85 - 2 Turp 97 95 90 - 2 SHolg’om 98 95 90 - 2 Salat 99 98 95 - 5 Xo’raki lavlagi 98 95 90 - 2 Qovoq 95 93 85 - 3 Fasolь, loviya 99 98 97 1 3www.arxiv.uz

• Nav va urug’ nazorati qoidalariga qo’ra, biror xo’jalik ekish uchun nav va ekish sifatlari past urug’lardan foydalanish huquqiga ega emas. Xo’jaliklar ekishdan oldin agar urug’lar boshqa urug’lar bilan ifloslangan bo’lsa tozalashlari, kasallangan bo’lsa, dorilab sog’lomlashtirishlari, nam bo’lsa, quritishlari xullas ularni standart talablariga to’liq javob beradigan holatga keltirishlari lozim. Bu mumkin bo’lmasa, umuman urug’lar almashtiriladi. • Nav va urug’ nazorati davlat qishloq xo’jalik tashkilotlari, ularning ixtisoslashgan urug’chilik xo’jalik-laridagi vakillari, shuningdek, xo’jaliklarning o’z mutaxassis xodimlari tomonidan olib boraladi. SHu munosabat bilan nav va urug’ nazoratlar davlat va ichkixo’jalik nazoratlarga bo’linadi. • Xo’jalik ichidagi nazoratlar urug’likning nav va ekish sifatlarini oshirish uchun barcha agrotexnologik va urug’chilik tadbirlarning o’z vaqtida sifatli bajarilishi-ni nazorat qiladi. • Davlat urug’ nazorati davlat urug’lik inspektsiyasi tomonidan olib boriladi. Davlat nav nazorati asosan dala aprobatsiyasi yo’li bilan amalga oshiriladi. www.arxiv.uz

www.arxiv.uz

• Davlat nav nazorati - dala aprobatsiyasidan tashqari gullash oldi urug’liklarning navdorligini tekshirishni yig’isholdi urug’lik paykalning kasallik, zararkunanda va ta’qiqlangan begona o’tlar bilan ifloslanishini laboratoriya, grunt va oranjeriya nav nazoratlarini o’z ichiga oladi. • Laboratoriya nav nazorati - laboratoriya sharoiti-da kimyoviy usullarda (masalan 10 % NaOH yordamida) ekin urug’ining taxminan nav tozaligi aniqlanadi. • Grunt nav nazorati – Ilmiy-tadtqiqot institutlarida davriy ravishda bitta navning turli elita urug’lari nav tozaligini aniqlash uchun tashkil etiladi. www.arxiv.uz

www.arxiv.uz

• Oranjeriya nav nazorati - karamgullilar tur va xillarini, xo’raki lavlagini boshqa lavlagilardan ifloslanishini 2-3 chinbargli ko’chat o’simliklari yoshidayoq aniqlash uchun o’tkaziladi. • Aprobatsiya deb urug’lik maydonlarning nav tozali-gini aniqlashga, olinayotgan hosilning uruqqa yaroqligini belgilashga aytiladi. Aproba tsiya qishloq va suv xo’jaligi Vazirligi tomonidan tasdiqlangan maxsus qo’llanmaga muvofiq agronom-aprobatordar tomonidan o’tkaziladi. Uni hosilni yig’ishgacha o’tkaziladigan hosildorlikni chamalab aniqlashdan (prognozlashdan) farqlash lozim. www.arxiv.uz

Prognozlash uchun yoki hosildorlikni chamalash Maydon birligidagi haqiqiy tup sonni Bir tupning mahsuldorligini, ya’ni hosil elementlar miqdorini Bitta mevaning o’rtacha vaznini www.arxiv.uz

• Hosildorlik va urug’ sifatiga ob-havo sharoiti ham, ayniqsa pishish va yig’ish davrida kuchli ta’sir etadi. Bu davrda past harorat va yog’ingarchilik hosil va urug’ pishishini kechiktiradi, unuvchanlik past bo’lib, kasal- lanish esa ortadi. Urug’ning sifatiga yuqoridagilardan tashqari ekish muddati, tup qalinligi, oziqa rejimi, o’g’it normalari va nisbatlari, sug’orish rejimi va texnologiyasi, hosilni yig’ish muddati va usullari kuchli ta’sir ko’rsatadi. • Navni ko’paytirishdagi asosiy qoida - uni toza saqlash va ifloslanishga yo’l qo’ymaslik hisoblanadi. www.arxiv.uz

Navning ifloslanishi Mexanik Biologik www.arxiv.uz

• Navning urug’iga boshqa nav yoki ekinlarning urug’i tasodifiy aralashib qolishi mexanik ifloslanish deyiladi. Bu ifloslanish o’tmishdosh ekinni hisobga olmaslik, urug’ni saqlash, tashish va ekish jarayonida sodir bo’ladi. • Biologik ifloslanish navning chetdan changlanishi, belgilar bo’yicha ajralish xodisasi, kasallangan o’sim- liklar sonining ortib borishi, muta tsiya ro’y berishi natijasida kuzatiladi. • Ko’pchilik sabzavot-poliz ekinlari chetdan changlanuv-chi o’simliklar bo’lgani uchun eng avvalo tarqalish izolyatsiyasining normasiga rioya qilish, bundan tashqari begona o’tlarni o’z vaqtida yo’q qilish, xo’jalikda ekinning faqat bitta navini ekish, ekin ko’p bo’lsa, ularni turli yillarda ekish lozim. www.arxiv.uz

• Sabzavot-poliz ekinlarining urug’i yirikligi, shakli, ko’rinishi, yuzasi, rangi, hidi va alohida o’ziga xos morfologik belgilari bilan farqlanadi. Ko’pgina ekinlarning urug’ini bir-biridan oson ajratish mumkin. Biroq bitta botanik oilaga mansub ekinlarni (masalan, karam va piyoz turlarini) belgilariga qarab bir-biridan ajratish juda qiyin. SHuning uchun ularni aniqlashda maxsus anatomik va kimyoviy usullardan foydalaniladi. Anatomik usulda (karam turlari) urug’ po’stining tuzilishiga, kimyoviy usulda (turp, rediska) urug’lar 10% li o’yuvchi natriy eritmasiga 2 soat ivitib, turga xos rangga kirishi bo’yicha aniqlanadi. www.arxiv.uz

• Urug’larning unuvchanligiga saqlash sharoiti (namlik, harorat, yorug’lik, havo tarkibi kabilar) katta ta’sir ko’rsatadi. Urug’lar yaxshi kuritilgan, quruq, yaxshi shamollatiladigan xonalarda saqlanishi va undagi harorat bir xil 15-18° bo’lishi kerak. • Namlik normadan yuqori bo’lsa, urug’larda nafas olish ko’chayadi, natijada ko’p zapas oziq moddalar sarflanadi, issiqlik, namlik hamda karbonat angidrid ajralib, ular qizib ketadi va unuvchanligi kamayadi. Urug’larning pishganligi unuvchanlikka jiddiy ta’sir etadi. Pishmagan, yetilmagan urug’lar unuvchanligi past bo’lib, saqlashda tez yo’qoladi. SHuning uchun, sabzi, shivit kabi sabzavot ekinlari urug’larining yetilish vaqti uzoq, ammo bir yo’la yig’ib olinsa, unuvchanligi, odatda past bo’ladi. www.arxiv.uz

www.arxiv.uz

• Urug’larning ekishga yaroqligi ikkita ko’rsatgich, unuvchanlik va tozalik yordamida G=A·B:100 formula bilan topiladi. Bunda, G- urug’ning ekishga yaroqligi (%), A-unuvchanlik (%), B - tozalik (%). • Urug’ning ekishga yaroqligi bo’yicha haqiqiy ekish normasi belgilanadi. Buning uchun N=N1·G1:G formuladan foydalaniladi. Formuladagi N - mavjud urug’ning ekish normasi, N1 - birinchi klass urug’ning ekish normasi. G1 - birinchi klass urug’ning ekishga yaroqligi, G - mavjud urug’ning ekishga yaroqligi. • Masalan: Mavjud sabzi urug’ining nav tozaligi 85 %, unuvchanligi-50 %, ekishga yaroqligi 59,6 % bo’lsa, birinchi klass sabzi urug’ida bu ko’rsatgichlar 95,70 va 66,5 % bo’lishi shart. SHunda mavjud urug’ning haqiqiy ekish normasi N= 6·66,5:59,6 = 6,7 kg. ga bo’ladi. www.arxiv.uz

• Turli viruslar kasalliklarga qarshi kurashishda pomidor urug’ini ekish oldi termin va kimyoviy ishlash katta ahamiyatga ega. CHunki, hozirgi paytda pomidor ochiq va yopiq maydonlarda virusli kasalliklar (mozayka, stolbur, strik kabilar) bilan kasallanmoqda. Ularga qarshi urug’lar ekisholdi termik ishlanadi, ya’ni 2 sutka davomida 50-52°da, so’ng bir sutka mobaynida 78-80°li termostatda qizdiriladi. So’ngra urug’lar 0,03 % li (I kg uruqqa 3 l suvda 8 gramm sarflanadi) meti len ko’ki eritmasida I sutka yoki 0,05 % li anabazin- sul ь fat eritmasida 16 soat ivitiladi. Bular bo’lmasa 1 % li kaliy permanganat eritmasida 20 minut saqlanadi. Termik va kimyoviy ishlangan urug’ eritmadan olingach suv bilan yaxshilab yuviladi. Huddi shunday ishlangan karam urug’i bakteriozdan sog’lomlashadi. www.arxiv.uz

• Urug’larni ivitish va nishlatish. Bu qadimiy va keng tarqalgan usul bo’lib, urug’larning unib chiqishini tezlashtirish uchun qo’llaniladi.Urug’lar xaltalar 12-13 qismigacha solinib suvga botiriladi. Urug’ botirilgan suv har 12-15 soatda almashtiriladi va uning harorati issiqsevar ekinlar uchun 18-20°, sovuqqa chidamli ekinlar uchun esa 10-12° dan past bo’lmasligi lozim. Tez unib chiquvchi ekinlar urug’i 10-12 soat. sekin unib chiquvchilar esa 1-2 sutka davomida ivitiladi. Urug’larning suvda bundan ziyod ivitilishi ularning sifatiga salbiy ta’sir ko’rsatadi. Bo’rtgan urug’larni nishlatish uchun ular yupqa qilib (6-8 sm) yoyiladi, usti yopilib issiqxonada saqlanadi. Mashinada ekish uchun urug’ning 3-5 %i, bo’rtganda nishlatish to’xtatiladi. Nishlatilgan urug’lar sug’orilgan nam tuproqqa ekiladi. www.arxiv.uz

www.arxiv.uz

• Barbotyorlash. Keyingi yillarda sabzavot ekinlari urug’ini ivitishning yangi xili ishlab chiqarishga tavsiya etildi. Bu usulning mohiyati I qism uruqqa 4-5 qism suv aralashtirilib tagidan kislorod yoki havo 0,5 -0,8 atmosfera bosimda beriladi. Natijada suv bilan urug’ tinimsiz aralashadi. Bu jarayon suv harorati va urug’ turiga qarab turlicha davom ettiriladi. Suv harorati 20° S bo’lganda kislorod bilan aralashtirish gorox urug’i 6 soat, rediska va salat - 12.pomidor va lavlagi - 12-18, bodring, qovun, petrushka, shivit 18, sabzi, piyoz - 18-24, qalampir va tarvuz - 24-36 soat davom ettiriladi. Havo bilan aralashtirilsa, bu jarayon ancha cho’ziladi. Barbotyorlash natijasida unib chiqish jadallashadi, hosildorlik sezilarli darajada oshadi. • Urug’ni termik ishlash. Bu urug’ unishini jadallash-tirib qolmay, balki o’simlikning biologik xususiyat-larini ham o’zgartiradi. Urug’ni ekisholdi yuqori haroratda ishlash – qizdirish, past haroratda ishlash esa chiniqtirish deyiladi. • Qovoqdoshlar oilasiga mansub ekinlar urug’i (50-60°S da 4~5 soat) qizdirilib ekilsa. o’simlikda urg’ochi gullar soni ortadi, hosildorlik, ayniqsa birinchi terimda ancha oshadi. www.arxiv.uz

Adabiyotlar : 1. Balashev N.N., Zeman G.O. “Sabzavotchilik” T., “O’qituvchi”, 1977. 2. Bo’riev X.CH., Zuev V.I., Qodirxo’jaev O. Muxamedov M.M. “Ochiq yerda sabzavot ekinlar yetishtirishning progressiv texnologiyalari” T., “O’zMEDIN”, 2002. 3. Zuev V.I., Abdullaev A.G. “Sabzavot ekinlari biologiyasi va ularni yetishtirish texnologiyasi”, T., “O’zbekiston”, 1997. 4. Rыbakov A.A., Ostrouxova S.A. “O’zbekiston mevachiligi” T., 1981. 5. Ashurmetov O.A., Bo’riev X.CH. “Poliz ekinlari biologiyasi va yetishtirish texnologiyasi”, T., 2000. 6. Temurov SH. Uzumchilik. T., “Milliy entsiklopediyasi” 2002. 7. Bo’riev X.CH., Rizaev R.M.- Meva uzum maxsulotlarini biokimyosi va texnologiyasi. T., “Mehnat” 2002. 8. Bo’riev X.CH., Jo’raev R., Alimov O.– Meva sabzavotlarni saqlash va dastlabki ishlov berish. T., “Mehnat” 2002. 9. Rasulov A.– Kartoshka, sabzavot va poliz maxsulotlarini saqlash. T., “Mehnat” 1995. 10. Zuev V.I., Umarov A.A., Qodirxo’jaev O. – Intensivnaya texnologiya vozdelыvaniya ovoshe – baxchevыx kulьtur i kartofelya. T., 1987. www.arxiv.uz

E’TIBORINGIZ UCHUN TASHAKKUR! www.arxiv.uz

O'xshashlar

Bahorgi g’alla ekinlari

Almashlab ekish

Sapropel va boshqa mahalliy o’g’itlar, ulrdan foydalanish yo’llari

Ildiz va barg zararkunandalari

Bodring, uni tarqalganligi va agrotexnikasi