O’simliklar sistematikasining rivojlanish tarixi - Botanika - Slaydlar

O’simliklar sistematikasining rivojlanish tarixi

Yuklangan vaqt:

23.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1456.3916015625 KB

Ko'chirib olish

O’simliklar sistematikasining rivojlanish tarixi

O’simliklar sistematikasining rivojlanish tarixi  Taksonomik birliklar.  1969 yilda botaniklarning xalqaro XI kongressi bo`lib o`tdi. Bu kongressda taksonomik birliklarni kattadan kichikka qarab nomlash tavsiya etildi.  Botanikadagi asosiy sistematik birliklar quyidagilardan iborat: bo`lim — divisio, ajdod— classis, qabila — ozdo, oila — familia, turkum — genus, tur — species.

 Ko`pchilik oilalarning nomlari turkum nomi bilan ataladi. Masalan: Ayiqtovondoshlar, gulxayridoshlar, magnoliyadoshlar va boshqalar turkum nomidan olingan. Ba’zan, ayrim oilalarning nomlari o`simliklar turkum nomidan emas, organlarining tuzilishiga qarab nomlangan. Masalan: labguldoshlar (Labiatae), dukkakdoshlar (Leguminosae), soyabonguldoshlar (Umbelliferae), murakkabguldoshlar (Compositae) va boshqalar. Quyidagi oilalarga botanika nomenklaturasi qoidalari asosida yangi turkumlarning nomlari yangi o`zbecha nomlar bilan ataldi. (O`.Pratov, T.Odilov, 1995).

 Shunga ko`ra: Apiaceae (Umbelliferae) — ziradoshlar (soyabonguldoshlar), Asteraceae (Compositae) - qoqio`tdoshlar (murakkabguldoshlar), Poaceae (Gramineae) — bug`doydoshlar (boshoqdoshlar), Fabaceae (Leguminosae) — burchoqdoshlar (dukkakdoshlar), Lamiaceae (Labiatae) — yalpizdoshlar (labguldoshlar), Brassicaceae (Cruciferae) — karamdoshlar (krestguldoshlar), Arecaceae (Palmaceae) — palmadoshlar (arekadoshlar) deb nomlandi.

 O’simliklar sistematikasining vazifasi yer sharida mavjud barcha o’simliklarni ta’riflashdan va ayrim turlar hamda turlar gruppasining qarindoshligini evolyusiya asosida aniqlashdan iborat. Shunday qilib o’simliklar sistematikasi 500 mingga yaqin turdan iborat bo’lgan o’simliklar olamini biror qarindoshlik belgisi bilan farq qiladigan alohida gruppalarga bo’ladi. Har xil o’simliklarni muayan gruppalarga birlashtirishga yoki ular o’rtasidagi farqni aniqlashga yordam beradigan belgilar sistematik belgi deb ataladi.

 O’simliklar olamining xilma–xilligini klassifikatsiyalashga urinish allaqachon boshlangan. Teofrast (bizning eradan avvalgi uchinchi asrda) o’simliklarni daraxt, buta, butacha, o’tlarga hamda botqoq, ko’l o’simliklari va hoqazolarga ajratgan edi. O’rta asrlarda ham o’simliklar sistemasi yaratilgan, bunda o’simliklar olamini gruppalarga ajratishda ular mevasining shakli, urug‘ining joylanishishi yoki guli bor–yo’qligi kabi istalgan belgilar asos qilib olingan edi. Bunday sistemalar sun’iy sistema deb atalgan, chunki ular o’simliklarning tasodifiy belgilariga asoslangan bo’lib, ularning qarindoshlik belgilarini yoki ayrim gruppalar orasidagi farqni amalda ko’rsatib bera olmagan.

 O‘simliklar morfologiyasi, o‘simliklar sistemalari, evolyutsiya, hujayra nazariyasi, filogenetik sistema, anatomiya, paleontologiya, evolyutsion morfologiya, biogeografiya  O‘simliklar haqidagi bizgacha yetib kelgan dastlabki ilmiy ma’lumotlarni eramizdan avvalgi III–IV asrlardagi grek klassik faylasufi Aristotel va uning shogirdi, botanika fanining asoschisi Teofrast asarlarida kuzatish mumkin. Aristotel Teofrast

 Tabiiy sistemaning taraqqiyotida mashhur tabiatshunos va evolyutsion ta’lumotga birinchi bo‘lib asos solgan fransuz olimi Jan - Batist Lamark (1744-1829) ham katta rol o‘ynaydi.

 XVIII asrga kelganda, o’simliklar olamining xilma– xilligi to’g‘risida juda ko’p ma’lumotlar to’plangan edi, lekin yagona bir sistemabo’lmasligi natijasida juda ko’p chalkashliklar kelib chiqdi. Shuning uchun o’simliklar sistematikasi rivojlanishidagi muhim davr shved olimi K. Linneyning “O’simliklar sinfi” (1738 y.)degan asari yaratilishi bilan boshlanadi. Linney bu asarida barcha o’simliklar turini 24 sinfga bo’lgan.

 K. Linney o’simliklar olamini muayyan sinflarga bo’lishda guldagi changchilarni sonini va ularning tutashib o’sish usullarini asos qilib oldi va bu bilan o’simliklar klassifikatsiyasining birmuncha sodda hamda qulay sistemasini yaratdi. O’simliklarning qaram gruppalarini: o’simliklar olami, sinf, tartib, turkum, tur, tur xilini ham Linney aniqladi va botanikaga o’simliklarning qisqa, aniq ta’rifini va ularni nomlanishining yagona sistemasini kiritidi.

 XVIII asr oxiri va XIX asr boshlarida tabiiyot fanlarning yanada rivojlanishi bilan o’simliklarning tabiiy sistemasini yaratish g‘oyasi tug‘ilgan. Bunda o’simliklar olamining bir gruppasi ikkinchisiga qarindoshligining tabiiy darajasiga qarab sinflarga bo’linadi. Fransuz botanigi Jyusye (1789 y.), shvetsariyalik olim Dekandol (1821 y.) va rus olimi Goryaninovlar (1834 y.) sistemasi va shunday klassifikatsiyaga kiradi.

 XIX asrning o’rtalaridan boshlab, ya’ni CH. Darvin biologiyada o’zgarish yasagandan keyin, o’simliklar klassifikatsiyasi organik olamning tarixiy rivojlanishi–evolyusiya asosida tuzila boshlandi va u filogenetik sistema deb nomlandi. Bu sistemalardan eng mashhuri Engler (Germaniya), Vettshteyn (Avstriya), Gallir (Gollandiya), Bessi (AQSH), Kuznetsov, Grossgeym va Taxtajyan (SSSR) sistemalaridir.

 Tegishli sistematik belgilardan foydalanib, o’simliklarni ma’lum gruppalarga bo’lib klassifikatsiyalash, ya’ni o’simliklar olamining butun xilma–xilligini sistematik yoki taksonomik birliklarga kiritish mumkin.  O’simlik va hayvonlarning hozirgi sistematikasidagi asosiy taksanomik birlik tur hisoblanadi. Shu bilan birga tur shartli narsa emas, balki tabiatning real hodisasidir. Har bir odam uziga ma’lum biror turni boshqasidan, masalan, tarvuzni qovundan, makkajo’xorini bo’g‘doydan, qovoqni bodringdan ajratadi va hoqazo. Bu o’simliklarning real turidar.

 Tur tushunchasini aniqlash va konkretlashtirish uchun biologiyadan ancha urinishlar bo’lgan. Avval tur deganda “biri– biridan yoki bir ota–onadan kelib chiqqan individlar to’plami” (Kyuvye) tushunilar edi. Bunday tor tushuncha turni ba’zi ota– onaning nasli deb qaraydi va turga mansub bo’lgan individlar o’rtasida ayrim individual farq bo’lishiga yo’l qo’yadi, lekin bu bir ota– ona avlodi orasida bo’ladigan farq doirasidan chetga chiqmaydi.

 CH. Darvin turni “bir–biriga yaqin individlar gruppasini belgilash qulay bo’lishi uchun o’ylab chiqilgan shartli tushunchadir” deb ko’rsatilgan. U turlar bilan eng mayda taksonomik birliklar–tur xillari o’rtasidagi farqni ko’ra olmadi, holbuki, tur xillari ham tarixiy rivojlanish projlanish protsessida mustaqil turga aylanadi.

 Akademik V. L. Komarov tur tushunchasini aniqlashda geografik prinsipda ish ko’radi. U “tur cheklangan muayyan geografik teritoriyadagi nasldir” yoki “tur muayyan geografik doirada ko’paytirilgan morfologik birlikdir” deydi.  O’xshash turlar bir oz yirik taksonomik birlik– turkumga birlashadi. Masalan, yumshoq, qattiq, polskiy va boshqa tur bug‘doylar “bug‘doy” turkumiga har xil g‘o’za (qattiq to’qli, o’tsimon, meksika g‘o’zasi va boshqalar) “g‘o’za” turkumiga kiradi va hoqazo.

 O’xshash turkumlar navbatdagi taksonomik birlik– oilaga birlashadi. Masalan, g‘o’za, tugmachagul, kanop, bo’ritaroq turkumlari gulxayridoshlar oilasiga; bug‘doy, makkajo’xori, arpa, sholi, tariq eng yirik–boshoqdoshlar oilasiga; beda, no’xat, mosh dukkakdoshlar oilasiga birlashadi va hoqazo.  Bir–biriga yaqin oilalar katta taksonomik gruppa–tartibga, bir–biriga yaqin tartiblar sinfga birlashadi. Eng oliy taksonomik birlik bo’limdir.  Tur–quyi taksonomik birlik emas, balki u ayrim tur xili va formalaridan tarkib topadi. O’simlikchilik va mevachilikda o’simliklar nav va irqlarga ajratiladi.  Yer shari o’simliklar olamining turli–tumanligini hozirgi zamon sistematikasi ikkita katta bo’limga: tuban yoki tallomli va yuksak yoki barg–poyali o’simliklarga bo’ladi. Bunday bo’lish ma’lum darajada shartli bo’lsa ham, amaliy jihatdan qulay hisoblanadi.

O’simliklar dunyosining klassifikatsiyasi.  Aristotel davridan boshlab tabiatshunoslar organik dunyoni o’simliklar va hayvonot olamiga bo’lib kelganlar. Bu an’ana hozirgi kunga qadar ham biologiyaga taalluqli o’quv qo’llanmalarida saqlanib kelmoqda. Shu bilan birga organik dunyoning bunday bo’linishini uziga xos kamchiliklari borligi ayniqsa keyingi yillar ichida keskin sezilmoqda. Filogenetik jihatdan bir-biri bilan qarindosh bo’lgan bakteriya va ko’k - yashil suv o’tlar organik dunyoning boshqa tirik qismlardan haqiqiy yadro bo’lmasligi, DNKning nukleoplazmaga botgan holda bo’lib hujayrada erkin holda joylashganligi va sitoplazmadan membrana orqali ajralmaganligi bilan farq qiladi. Ularda mitoxondriy va murakkab tuzilgan xivchin ham yo’q, u oddiy tuzilgan va boshqa tirik organizmlarning xivchinlaridan farq qiladi.

 Ularning hujayra devori boshqa bir tirik organizmda uchramaydigan murein deb ataluvchi geteropolemer moddadan tashkil topgan. Bular proqariotlar (Procariota) - yadrosiz organizmlar deb ataladi. Qolgan bir hujayrali va ko’p hujayrali organizmlar xaqiqiy yadro- membranasi bilan uralgan va shu tufayli sitoplazmadan ajralib turuvchi yadroga ega bo’lib eukariotlar (Tbcarita) - yadrolilar deb yuritiladi. Ularda aniq differensiallashgan yadrodan tashqari mitoxondriy va ko’pchiligida plastidlar hamda murakkab tuzilgan xivchinlar mavjud. Fan taraqqiyoti jarayonida proqariotlar va eukariotlar orasidagi farq yuksak o’simlik va yuksak o’simlik va yuksak hayvon o’rtasidagi farqga nisbatan ancha chukur ekanligi borgan sari aniq bo’lmoqda.

 Shunday qilib, proqariotlar turli organizmlar sistemasida uziga xos mukammallashgan gruppadan iborat. Hozirgi vaqtda o’simliklar olamini yuqoridagidek proqariotlar va eukariotlarga bulish xech kimda gumon hosil qilmaydi.  Biz biologiya fanining hozirgi zamon yutuqlaridan foydalangan holda o’simliklar olami klassifikatsiyasini quyidagi tartibda tasvirlashni muvofiq deb bilamiz.

O'xshashlar

O’simliklar sistematikasining shakllanish va rivojlanish tarixi

Qirqbo’g’imtoifa o’simliklar

Zaharli o’simliklar

O’simlikshunoslik fanining rivojlanish tarixi, maqsadi va vazifalari

Yuksak o’simliklar sistematikasi