Gormonlar biotexnologiyasi - Biotexnologiya - Slaydlar

Gormonlar biotexnologiyasi

Yuklangan vaqt:

16.01.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

26478.802734375 KB

Ko'chirib olish

Gormonlar biotexnologiyasi

Reja: • Gormonlar ahamiyati va mohiyati. • Gormonlar va ularning klassifikatsiyasi • Gormonlar boshqaruvi • Steroidlarni mikrobiologik transformatsiyasi

Har bir organizmda ko’plab kichik va katta molekulyar og’irlikka ega bo’lgan oqsil moddalari uchraydi va ular hayotiy jarayonni boshqarib turadi. Ularning orasida gormonlar alohida o’rin tutadi. Gormonlar uzoq vaqtlardan buyon tibbiyotda davolash vositasida keng qo’llanib kelinmoqda. Ammo yaqin - yaqinlargacha ularni hayvonlar organlaridan juda oz miqdorda esa odamlarning qon to’qimalaridan ajratib olinar edi

Birinchi guruh gormonlar har xil uzunlikka ega bo’lgan peptidlardan tashkil topgan bo’lsa, ikkinchi guruh gormonlar - steroidlardan tashkil topgan. Gormonlar Oqsil- peptidl i Insulin Somatotro pin Prolaktin Aminokislotalarn ing unumlari Kortikosteroi d Progestogen Estrogen androgen Steroi d Gormonlar nafaqat tibbiyotda, balki chorvachilikda ham keng ishlatiladi. Tabiatda ikki xil gormonlar uchraydi: oqsil - peptid va steroid tabiatli gormonlar.

Biotexnologik usullardan foydalanib – streptokinoza, urokinoza, asparginoza, superoksiddismutoza va boshqa fermentlar, ingibatorlardan; V – glyukozidazalar, amilazalar, proteaza va boshqa, qon faktoralari (to’qima plazmigormonlar aktivatori, VIII faktor, odam qoni albumin zardobi, plodekstranlar), gormonlar (insulin, proinsulin, L–, B-, va V– interferonlar, inson o’sishiga gormon, samototropin) va boshqalar olinadi.

Oqsil-peptidli gormonlar: Gormonlar xususiyati o’zidan uncha katta bo’lmagan peptid molekulalari va oqsil molekulalarini nomoyon qiladi. Gormonlar molekulasi tuzilishi va hajmiga (kattaligiga) bog’liq holda uch guruhga bo’linadi: Birinchi guruh : peptidli gormonlar. Ikkinchi guruh : prolaktinlar va o’stirish gormonlari . Uchinchi guruh: glikozillangan gormonlar

Birinchi guruh: peptidli gormonlar. Bular bir necha aminokislotalardan iborat, uncha katta bo’lmagan molekulalardir (bir necha o’ntagacha). Bu guruh gipotalamus, gormonlar gipofiz gormonlar, himoya bezlari (kalsitanin va pratagormonlar), ovqat hazm qilish jarayoni va oshqozon osti bezlari, nouropeptidlarga bog’liq ta’sir etuvchi faktorlardir. Ichki sekresiya gormonlari hosil qiladigan bez, parchalovchi fermentlar ta’sir ostida sodda tuzilganlar molekulasidan hosil bo’ladi.

Ikkinchi guruh: prolaktinlar va o’stirish gormonlari. Bu gormonlar 170–195 amnokislotalardan iborat bo’ladi, bu gormonlar pregormon signal peptidida uzunligi 25 aminokislota holda parchalanadi. Gen muhandisligi tajribalarida bu gormonlar ham uzun molekula holida sintez qilib olinadi va keyin ma’lum uchastkasidan kesiladi. Hujayraning mRNK sida sintezlanuvchi o’sish gormonlari genlari ham sun’iy holda olinadi. Amaliyotda–191 aminokislotadan tashkil topgan gipofizgormoni – samototropin olingan va qo’llanmoqda. U spesefik turga ega bo’ladi va shuning uchun medisinada hayvon samototropini qo’llaniladi.

Uchinchi guruh: glikozillangan gormonlardan tashkil topgan bo’lib, ikkita subedinisadan iborat. Bu guruh: follikulstimulyator, lyutsonizirlovchi va tireotropinli gormonlar kiradi. Bular hammasi glikozillangan bo’lgani holda bakteriya hujayrasida to’liq holda sintezlanmaydi. To’liq sintezlangan gormonlar olish uchun ularning genlari achitqilarga (achitqi hosil qilgan glkozillangan gormonlar odam gormonlariga mos keladi) yoki to’qima hujayralariga o’tqaziladi. Gen muhandisligi usullari yordamida aurikulin garmoni ishlab chiqiladigan rekombinant mikroorganizmlar yaratilgan. U organizmda qon aylanishi bosimi, organizmdan tuz va suvlar ajralish regulyasiyasi, yurak to’qimalari sintezida asosiy rol o’ynaydi.

GORMONLAR BOSHQARUVI Organizm hayot faoliyatining gumoral yo'l bilan idora etilishida eng muhim mini gormonlar o'ynaydi. Bu moddalar endokrin bezlar ham deb ataladigan ichki sekretsiya bezlarida ishlanib chiqadi. Gormonlar ichki sekretsiya bezlarining hujayralarida hosil boiib, to'g'ri-dan-to'g'ri bezni ta'minlab turadigan tomirlardagi qonga o'tadi, bu- tun organizmga tarqaladi va turli-tuman organlarning faoliyatini kuchaytiradi yoki susaytiradi. Ba'zi gormonlar organizmning rivojlanishi va o'sishiga, sistemalarining shakllanishiga ta'sir ko'rsatadi. Gormonlarning to'qima va organlarga ko'rsatadigan ta'sir mexanizmi yetarlicha o'rganilgan emas. Gormonlar asosan hujayralarda, ularning sitoplazmatik tuzilishlarida ro'y berib turadigan jarayonlarga ta'sir qiladi. Gormonlarning bir xili hujayra membrana-sining o'tkazuvchanligini o'zgartirsa, boshqalari, aftidan, hujayra-ning genetik apparatiga ta'sir ko'rsatib, fermentlar hosil bo'lishini idora etib boradi va shu bilan muayyan biokimyoviy jarayonlarni tezlashtiradi yoki susaytirib qo'yadi.

Qanday yo'nalishda ta'sir ko'rsatishiga qarab turli bezlarning gormonlarini ikki guruhga bo'lish mumkin — anabolik va kotabolik gormonlar. Birinchi guruh gormonlari (gipofizning somatotrop gormoni, qisman insulin) anabolizmni, ya'ni moddalarning sintezi va depolanishini stimullaydi; ikkinchi guruh gormonlari (tiroksin, adrenalin, qisman jinsiy gormonlar) katabolizmni kuchaytiradi, ya'ni organizmda moddalar almashinuvi, energiya hosil qilish va sarflashni kuchaytiradi. Gormonlarning moddalar almashinuviga turli yo'nalishda ta'sir ko'rsatishi ularning oqsillar, yog'lar va uglevodlar sintezi hamda parchalanishini ta'minlovchi fermentativ faollikka tanlab-tanlab ta'sir qilishiga bog'liqdir. Gormonlar qon tarkibi (suv, qand, elektrolitlar miqdori) ni doim bir xilda saqlashda ishtirok etadi va shu bilan gomeostaz regulatorlari xossalarini namoyon qiladi. Gormonlar nihoyat darajada faol moddalardir, chunki juda kichkina konsentratsiyada moddalar almashinuvi hamda funksiyalarining sezilarli darajada o'zgarishiga sabab bo'ladi.

Garmonlar maxsus hujayralarda ishlab chiqarilib qon orqali butun organizmga tarqatiladi va xilma xil hujayra - nishonlarga ta’sir etib ularda o’tadigan ma’lum hayotiy zarur jarayonlarni boshqarishda faol ishtirok etadilar. Renin hosil qiluvchi gen markaziy zveno bo’lib, renin– antigiotezin–aldosterol va qon bosimining oshishini ta’minlaydi.

Ko’pincha qanday sharoitda gormonlardan foydalaniladi?: 1. Avloddan-avlodga o’tadigan ba’zi-bir nuqsonlarni (qand kasalligi, past bo’ylik, jinsiy sustlik va x.q.) to’ldirish uchun yoki hayot davomida kelib chiqadigan kasalliklarni davolash uchun. 2. Garmonlar tomonidan boshqarilib turiladigan jarayonlarni yanada jadallashtirish uchun (ko’p nasllilikni jadallashtirish va x.k.).

Steroid gormonlar vakillari Tibbiy amaliyotda steroid gormonlar-yallig'lanishga qarshi diuretik, anabolik, kontratseptiv, saratonga qarshi va boshqa dorilar vositasi sifatida ishlatiladi .Kortikosteroid Progestogen Estrogen Estrogen33030F04020A03 3C0F 3D0D04 3D0D040F030905

Steroid gormonlarni biotexnologik ishlab chiqarish asosi maxsus mikrobiologik biotransformatsiya usullari (biokonversiya)hisoblanadi. Mikrobiologik transformatsiyaning asosiy jarayonlari: • oksidlanish • tiklanish • dekarboksillanish • dezaminlanish • gidroliz • metillanish • kondensatsiya • izomerlanish

Mikrobiologik transformatsiya haqida umumiy tushunchalar. Steroidlarni mikrobiologik transformatsiyasi Mikroorganizmlardan sintetik reaksiyalar uchun foydalanishni shartli ravishda ikkita yo‘nalishga ajratish mumkin: – ma’lum komponentlardan tashkil topgan oziqa muhitida mikro- organizmlar hujayralari tomonidan muhim biologik faol moddalar va mahsulotlar (antibiotiklar, fermentlar, vitaminlar, sterinlar, aminokis- lotalar va boshqalar) ni biosintezini to‘liq amalga oshirish; – mikrobiologik transformatsiya, ya’ni dorivor va boshqa xalq xo‘- jaligi uchun zarur bo‘lgan moddalarni sintezlashga qaratilgan ishlarni kimyoviy va mikrobiologik bosqichlar orqali maqsadli ravishda sintez- lash yo‘li bilan ajratib olish. Mikroorganizmlar poliferment tizimlarga ega bo‘lganligi sababli ekzogen organik moddalarni xilma xil foydali mahsulotlar va fiziologik faol moddalarga aylantirishi mumkin. Bu jarayon kimyoviy uslubda amalga oshirilganda 20 bosqichni o‘z ichiga olsa, mikrobiologik uslubda bir bosqichni o‘zi kifoya bo‘ladi. Bundan tashqari bu sintez reaksiyasini mikrobiologik uslubda juda ham oson o‘tkazish mumkin bo‘lsa, kimyo- viy yo‘l bilan o‘tkazish juda qiyin kechadi, qimmatga tushadi yoki umu- man o‘tkazib bo‘lmaydi.

Steroid gormonlar hosil bo`lishida dastavval asosiy oraliq mahsulot-pregnenolon hosil bo`lib, undan keyinchalik steroidlar va kortikosteroidlar biosintezlanadi. Pregnenolondagi 3-OH ning C=O gacha oksidlanishi qo`sh bog`ning siljishi orqali yuz beradi, bu ketosteroidizomeraza reaksiyasining mahsuloti bachadon va sariq tana gormoni-progesteron hisoblanadi. Pregnenolon shuningdek erkak (testosteron) va ayol (estrogenlar-estron, estradiol) jinsiy gormonlarini dastlabki manbayi vazifasini bajaradi. Buyrak usti bezini po`stloq qismida progesteron, kortikosteron va kortizol (gidrokortizon) ga aylanadi. Hozirgi kunda kortizol (gidrokortizol) va uning prednizolon yoki deksametazon kabi analoglari tezkor terapiyada keng foydalaniladi. Bu moddalarni kimyoviy tuzilishiga qarab 11-dezoksisteroid, 11-gidroksisteroid, 11,17digidroksisteroid (bunga kortizon va gidrokortizon kiradi) larga bo`lish mumkin bo`ladi.

Tabiiy sterinlar –qimmatbaho dori-darmon moddalar ajratib olish uchun xom-ashyo sifatida. Steroidlar sinfi vakillari molekulasi tarkibida siklopentanpergidrofenantren xalqasini tutuvchi moddalar guruhini tash- kil qiladi.Sterin (sterol) larga siklopentanpergidrofenantrenning C-3 o‘rnida gidroksil guruhini tutuvchi steroidlar kiradi. Eng muhim va yaxshi o‘rganilgan sterinlar jumlasiga xolesterin (zoosterinlar sinfi) kiradi, uni umumiy formulasi C27H46O dir. Bu modda odam va hayvonlarning barcha to‘qima va organlarida uchraydi. Xolesterin tirik organizmda sodir bo‘ladigan fiziologik jarаyonlarda qatnashadi, uning ishtirokisiz o‘suvchi organizm rivojlanmaydi Xolesterin

Mikrobiologik qaytarilish. Bu degidrogenizatsiyaga nisbatan kamroq foydalaniladigan uslub hisoblanadi. Bu jarayon achitqi va bakteriyalar, sutemizuvchilar ichagi mikroflorasi tomonidan amalga oshirilib, xolesterindan koprosterinni hosil bo`lishiga olib keladi: Qo`sh bog`larni to`yintirish, aerob mikroblar tomonidan ham amalga oshiriladi. Aktinomitsetlar, mikoshaklli shtammlar va hattoki, zamburug`lar orasida oksidlovchi sifatidagi vakillar uchraydi. Masalan, Aspergillus flavus ba`zi steroidlarning aromatik xalqalarini qaytaradi.

Efirli tuzilishga ega bo`lgan steroidlaning gidrolizi. Bu reaksiyalar mikroorganizmlar tomonidan amalga oshiriladi va katta amaliy ahamiyatga ega. Atsillanish kimyoviy sintezning odatdagi oraliq mahsuloti hisoblanadi, bunda funksional guruhlarning asl himoyalanishi sodir bo`ladi. Atsillanish kimyoviy yo`l bilan osongina amalga oshishiga qaramay, u qo`shimcha keraksiz mahsulotlarni hosil bo`lishiga olib keladi. Efir bog`larni mikrobiologik parchalanishi har xil taksonomik guruhlarga mansub bo`lgan vakillar, xususan flavobakteriyalar tomonidan amalga oshirilishi mumkin.

Ergosterin. Uni formulasi 1934-yilda aniqlangan bo‘lib, xolesterin- dan C-24-o‘rinda bitta metil guruh va xalqadagi C- 7 va C-8, yon zanjirdagi 22- va 23- karbon atomlari o‘rtasida qo‘sh bog‘lar bo‘lishi bilan farqlanadi. Ergosterin o‘simlik olamini qator vakillari, shuningdek zambu- rug‘lar, mikroorganizmlar organizmida uchraydi. Ergosterin ayniqsa achitqi mikroorganizmlar tarkibida mo‘l bo‘ladi. Ergosterinni sanoat miqyosida ajratib olishda hamirturush zamburug‘idan foydalaniladi.

Stigmasterin. Formulasi C29H48O. Bu modda tabiatda keng tarqalgan fitosterinlar jumlasiga kiradi, hamda soya yog‘i va shakar qamishida ko‘p bo‘ladi. Uni strukturasini xolesterindan farqlanadigan jihati 22 va 23-o‘rinda joylashgan karbon atomlari o‘rtasida qo‘sh bog‘ning borligi va 24-o‘rindagi karbon atomi etil guruhini tutishidadir. O‘simlik sterinlari ichida yana ko‘p tarqalgan vakillardan biri beta- sitosterin-C29H50O dir. Uning strukturaviy tuzilishi stigmasteringa o‘x- shash, undan yon zanjirda qo‘sh bog‘ning bo‘lmasligi bilan farqlanadi:

Sitosterinlar paxta moyida, bug‘doy maysasida tabiiy kauchuk va shakar qamishi tarkibida uchraydi. Uni sanoat miqyosida olishda xomash- yo sifatida paxta yog‘i va shakar qamishidan foydalaniladi. Sterinlar orga- nizmda kechadigan fiziologik va biokimyoviy jarayonlarda ishtirok etadi. Ular hujayra va subhujayraviy elementlarning membranalarini shakllani- shida, ko‘p tabiiy birikmalarning toksik ta’sirini yengish bilan bog‘liq bo‘lgan biokimyoviy reaksiyalarda asosiy modda sifatida qatnashadi.

Xolesterindan steroid gormonlarni sintezlanish yo‘llari. Odam va hayvonlar organizmida xolesterindan uch xil gormonlar guruhi: proges- tinlar, jinsiy gormonlar va buyrak usti bezini po‘stloq qismini (kortikos- teroidlar) gormonlari hosil bo‘ladi. Bu gormonlarning biosintezlanish yo‘llari rasmda ko‘rsatilgan.

Garmonlardan tibbiyotda yanada kengroq foydalanishga eng avvalo ularning kamligi to’g’on bo’lib turibdi. O’tgan asrning 80-yillarigacha garmonlar manbai bo’lib, inson va hayvon to’qimalari va organlari hamda donorlarning qonlari xizmat qilgan. Ammo, keyingi yillarda biopreparatlar manbai sifatida inson organlaridan yoki qonidan foydalanish cheklab qo’yildi. Bunga asosiy sabab insonlar orasida keng tarqalib ketadigan xilma-xil virus kasalliklarini, ayniqsa OITS (SPID) ni tarqalishidan xadiksirashdir. Hayvonlardan olinadigan oqsil tabiatli garmonlar inson oqsillaridan immunologik farq qiladi va shu sababli insonlarda har xil allergik reaksiyalar chiqishiga sabab bo’ladi. Bunday reaksiyalarning kuchi garmon tabiatiga hamda uni qabul qiluvchi kasallarni tabiati bilan uzviy bog’liqdir. Shunga qaramasdan hozirgi vaqtgacha ham ko’pchilik kasalliklarni oldini olish yoki davolashuchun hayvon garmonlaridan foydalanib kelinmoqda. Gen muxandisligi davriga kelgan biotexnologiya fani inson va hayvonlardan an’naviy usulda olinib kelinadigan garmonlar va boshqa preparatlarni sanoat miqyosida ishlab chiqarish mumkinligini butun dunyoga namoyish qildi. SHu tufayli ham, hozirgi vaqtda ko’plab hayotiy zarur biopreparatlar gen muxandisligi usullaridan foydalanib yaratilgan mikroorganizmlar yordamida ishlab chiqarilmoqda. Mana shunday preparatlardan eng muhimlarini ko’rib chiqamiz.

Insulin - oshqozon osti bezining Langergans orolining beta-hujayrasida sintez bo’lib, qondagi shakar miqdorining 1% atrofida saqlab turishga xizmat qiladi. SHakar miqdorini bunday oshib yoki kamayib ketishi juda og’ir xastaliklarni kelib chiqishiga olib keladi. Jumladan qondagi shakar miqdorining oshib ketishi, qandli diabet kasaligini keltirib chiqaradi. Oqsil muxandisligi usullaridan foydalanib, insulinni sintez qiluvchi achitqi zamburg’ining shtammlari yaratilgan. Shu yo’l bilan dunyoning birqancha mamlakatlarining har xil firmalarida gen -muxandislik insulini tayyorlash yo’lga qo’yilgan. Bu yangi biotexnologiyani yaratilishi dunyo bozorida insulinni narxining pasayib ketishiga olib keldi va yaqin kelajakda bu preparatga bo’lgan muhtojlik butunlay tugatiladi.

O’stirish garmoni. Bu gormon organizmda gipofiz bezining oldi qismi hujayralarida sintez bo’ladi. E’tibor qiling, gipofiz bezining bu qismining og’irligi 0,1 grammdan kamroq bo’lib, uning ham bir qismigina shu gormonni ishlab chiqarishga xizmat qiladi. Bu gormonni ilgarilari odamlarni (o’lik odamlarni) gipofizidan ajratib olishgan. Hozirgi paytda bu gormonni ishlab - chiqarishni mikrobiologik, to’g’rirog’i gen - muxandislik usuli yaratilgan bo’lib, 1 l kultural suyuqliqdan 100 milligrammgacha toza holdagi gormonni ajratib olish mumkin. Mikrob hujayralari ba’zi bir steroidli gormonlarni ishlab chiqarishga ham qodir. Masalan, Arthrobacter globiformis bakteriyasi gidrokortizonni prednizolonga aylantirish uchun ishlatiladi. Shuningdek, mikrobiologik transformasiya usuli, buyrak usti bezining gormoni bo’lgan kortizon kimyoviy sintezini bir necha etapini qisqartirishga olib keladi.

Interferonlar -hujayraning immun tizimini faollashtiruvchi, oqsil tabiatli biostimulyatorlardir. Bundan tashqari, ular virusga qarshi faollikka ega bo’lib, rak hujayralarini ko’payishdan to’xtatish xususiyatiga ega. Odam interferonlarining uch sinfi ma’lum : α, β va γ. O’tgan asrning 70- yillaridayoq, inson β-interferonini sintez qiluvchi gibrid DNK ni bakterial hujayraga o’tkazishga muvofiq bo’lingan edi. Oradan ko’p o’tmay bunga o’xshash konstruksiyalar α- va γ- interferonlar uchun ham tuzildi. E.coli bakteriyasi hujayrasiga, bakterial triptofan yoki laktoza operoni va interferon geni saqlovchi, gibrid DNK o’tkazilishi bilan u yoki bu xususiyatga ega bo’lgan interferon sintez qiluvchi bakteriya shtammlari yaratilgan edi. Keyinroq esa, shtammlarni hosildorligini oshirish hamda virusga qarshi xususiyatlarini ko’paytirish maqsadida rekombinant DNK da modifikasiya (xususan ba’zi-bir aminokislotalarni almashtirish) qilindi va xo’jayin hujayraning genotipi hamda ularni o’stirish sharoitlari tanlandi.

Interleykinlar -qisqa polipeptidlar bo’lib, ular organizmda immun javob tashkil bo’lishida qatnashadilar. Gen muxandisligi usullari asosida E.coli ning har xil tipga mansub, Interleykinlar ishlab chiqaruvchi shtammlari yaratilgan. Latviyada (Organik sintez institutida) Interleykin-2 sintez qiluvchi shtamm yaratilgan bo’lib, buyrak raki xastaligini davolashda keng ishlatilib kelinmoqda. Shuningdek, Interleykin - 1 sintez qiluvchi E.coli shtammi ham yaratilgan. Bu oqsil nafaqat immun reaksiya buzilganda shuningdek, ba’zi bir shishlarniqaytarishda ham ishlatilmoqda.

Gormonlar to'qimalarda qiyosan tez parchalanib ketadi. Shu raunosabat bilan qonda gormonlaming yetarli miqdorda saqlanib turishi uchun tegishli bezdan ular beto'xtov chiqib turishi zarur bo'ladi. Ko'pchilik gormonlar ularni ishlab chiqaradigan bezlardan bir qadar olisdagi organlarga ta'sir ko'rsatadi (distansion ta'sir), bundan tashqari, toqima gormonlari deb ataladigan gormonlar ham bor (gistamin, serotonin, kininlar, prostaglandinlar), bular to'qimalarning o'zida hosil bo'ladi va ularning o'ziga ta'sir ko'rsatadi. Gormonlar hosil bo'lishi va chiqib turishini murakkab neyrogumoral mexanizmlar idora etib boradi. Tashqi ta'sirlar tufayli fiziologik jarayonlarning boshqacha bo'lib qolishi yoki qon va to'qimalardagi u yoki bu xil moddalar miqdorining o'zgarishi organlardagi maxsus nerv oxirlari yoki markaziy nerv sistemasidagi sezuvchi neyronlarning qo'zg'alishiga olib keladi. Retseptor apparatlardan afferent signallar gipotalamus neyronlariga va vegetativ nerv sistemasi markazlariga keladi. Bulardan efferent nerv ta'sirlari ichki sekretsiya bezlariga borib, gormonlaming ishlanib chiqishiga va qonga o'tishiga idora etuvchi ta'sir ko'rsatadi.

Gormonlar ham o'z navbatida nerv sistemasining funksional holatini o'zgartirib turadi. Yaxlit organizmda regulatsiya nerv va gumoral omillaming o'zaro bir-biriga ma'lum ta'siri tufayli, yagona nerv-gumoral jarayon tariqasida yuzaga chiqadi. Ba'zi endokrin bezlar sekretsiyasining darajasi mazkur bez moddalar almashinuvining qaysi turlni idora etadigan bo'lsa, o'sha alma-shinuv mahsulotlarining qondagi miqdoriga bog'liq bo'ladi. Regulatsiya idora etilayotgan va idora etadigan jarayonning teskari aloqasi prinsipiga muvofiq yuzaga chiqadi. Chunonchi, insulin (uglevodlar almashinuvini idora etuvchi me'da osti bezi gormoni) sekretsiyasi qondagi qand konsentratsiyasiga ko'p darajada bog'liqdir. Qondagi qand miqdorining kamayishi insulin sekretsiyasini tormozlab qo'yadi. Minerallar almashinuvini idora etuvchi aldosteron ishlanib chiqishi qondagi natriy bilan kaliy miqdoriga bog'liq bo'lsa, paratireoid bezlar gormonujing ishlanib chiqishi qondagi kalsiy bilan fosfor konsentratsiyasiga bog'liqdir.

Odamda gormonal regulatsiyaning buzilishi og'ir kasalliklarga olib keladi. Endokrin kasalliklarning hammasi pirovard natijada ichki sekretsiya bezlari funksiyasining kuchayishi yoki susayib qolishi oqibatidir. Gormonlarning ortiqcha hosil boiishi u yoki bu endokrin bezlar giperfunkslyasi deb belgilansa, yetarlicha hosil bo'lib turmasligi o'sha bezlarning gipofunksiyasi deb yuritiladi. Ana shunday o'zgarishlar ichki sekretsiya bezlarining patologik jarayonlardan birlamchi zararlanishi natijasi bo'lishi yoki trop gormonlar, rilizing omillar sekretsiyasining kamchiliklariga, yo bo'lmasa nerv sistemasining og'ir kasalliklariga aloqador bo'lishi mumkin.

Ichki sekretsiya bezlari funksiyalarini tekshirish uchun eksperimental va klinik metodlar qo'llaniladi. Eksperimental metodlar jumlasiga quyidagilar kiradi: 1) hayvonlarning bezini butunlay yoki qistnan olib tashlash va shundan keyin organizm yoki ayrim sistemalari faoliyatida paydo bo'ladigan o'zgarishlarni kuzatish; 2) kimyoviy jihatdan faol bo'lgan har xil birikmalardan foydalanib, tegishli gormonlar hosil bo'lishini susaytirib qo'yish; 3) bezlari olib tashlangan tajriba hayvoniga sog'lom hayvondan bezlarni ko'chirib olib o'tkazish va funksiyalarning tiklanib borishini kuzatish; 4) endokrin bezlarning ekstraktlarini yoki kimyoviy toza gormonlarni sog'lom yoki bezlari olib tashlangan hayvonga yuborib ko'rish; 5) ichki sekretsiya beziga oqib keladigan va undan oqib ketadigan qondagi gormonlarni aniqlash. Endokrin bezlar faoliyatini o'rganishning klinik metodlariga quyidagilar kiradi: shu bezlari giperfunksiya yoki gipofunksiyaga uchragan bemorlarni kasallik davrida, xirurgik yo'l bilan yoki dori-darmonlar bilan davolash davrida dinamik ravishda sinchiklab tekshirib borib, qoni va siydigidagi gormonlar miqdorini aniqlash;

Kimyoviy tuzilishiga ko'ra gormonlar quyidagi guruhlarga bo’linadi: 1) oqsillar yoki polipeptidlar — gipofiz, paratireoid bez va me'da osti bezining gormonlari; 2) aminokislotalarning unumlari qalqonsimon bez va buyrak usti bezlari, miya qavatining gormonlari; 3) steroid birikmalar buyrak usti bezlari po'stlog'i va jinsiy bezlarning gormonlari. Ichki sekretsiya organlariga quyidagi bezlar kiradi. 1) qalqonsimon bez, 2) paratireoid, ya'ni qalqonsimon bez yonidagi bezlar, 3) bo'qoq bezi, 4) me'da osti bezi, 5) buyrak usti bezlari, 6) gipofiz, 7) epifiz, 8) jinsiy bezlar.

Gipotalamusda gipofizning baʼzi Gormonlarini ingibirlovchi neyrogormonlar (prolaktostatin, melanostatin, samotostatin) ham ishlab chiqariladi. Ular taʼsirida tegishli gipofiz Gormonlarining hosil boʻlishi kamayadi. Qondagi Gormonlar miqdori oʻz-oʻzidan ham boshqariladi. Mas. glyukoza koʻpayib ketganda u glikogenning parchalanishini tezlatib, glyukoza miqdorini orttiruvchi adrenalin konsentratsiyasini kamaytiradi. Organizmda natriy tuzlari yetishmasa, buyrak usti bezlarining poʻstloq qavatidan aldosteron chiqishi kuchayadi, natijada buyrak kanalchalarida natriy tuzlari koʻproq qayta soʻrilib, organizmda ushlanib qoladi. Demak, Gormonlar maʼlum miqdorda ishlanib chiqib, moddalar almashinuvini va organizmning boshqa funksiyalarini taʼminlaydi.

Foydalanilgan adabiyotlar 1. Биотехнология/ Под ред. Кестнера А.И. 2. Воробьева Л.И. Промышленная микробиология: Учебник для вузов. – М.: МГУ. – 1989. – 293с. 3. Мосичев М.С. Общая технология микробиологических производств 4. http://www.biotechnologii.narod.ru 5. http://www.nauka.ru 6. http://www.wikipedia.uz 7. https://fayllar.org

E’TIBORINGIZ UCHUN RAHMAT

O'xshashlar

Suv o’tlari biotexnologiyasi

Qishloq xo’jalik biotexnologiyasi 2

Oziq-ovqat mahsulotlari biotexnologiyasi

Go’sht mahsulotlari ishlab chiqarish biotexnologiyasi

Atrof muhit biotexnologiyasi fanining vazifalari, o'rganadigan sohalari