logo
  1. Bosh sahifa
  2. Slaydlar
  3. Biologiya
  4. Биосфера хакида тушунча

Биосфера хакида тушунча

Yuklangan vaqt:

23.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

2461.845703125 KB
Ko'chirib olish
Биосфера хакида тушунча РЕЖА: 1. Биосфера ҳақида тушунча ва унинг функциялари. Инсоннинг биосферага таъсири. 2. Экологик системаларда энергия ва моддаларнинг айланма ҳаракати. 3. Популяциялар ҳақида тушунча ва уларнинг асосий хусусиятлари. 4. Табиий ресурслар ваулардаги фойдаланиш муаммолари. БИОСФЕРА ҲАҚИДА ТУШУНЧА ВА УНИНГ ФУНКЦИЯЛАРИ Ҳаёт қобиғини ташкил қилади (Биос ҳаёт, сфера - шар). Биосферага жуда ибтидоий организм - бактериядан тортиб одамгача бўлган организмлар киради. Маълумки, инсон ҳаёти табиат билан узвий боғланган. Табиат инсонни яратган, табиат ва инсон ўртасидаги муносабатларнинг ривожланиши табиат ва унинг турли йўналишдаги фанларнинг келиб чиқишига олиб келади. Табиат ва унинг борлигини ўрганиш борасида Аристотел, Ал - Хоразмий, Абу Наср Форобий, Абу Райхон Беруний, Ибн Сино, Умар Хаём, Леонардо до Винчи, Галилий, Коперник, Мирзо Улуғбек, Бобур Мирзо, М.В. Ломоносов, Ж.Б. Ламарк, А. Гумбольдт, Ч. Дарвин, В.В Докучев, В.И Вернадский каби инсоният фарзандлари бордир. Биринчи бора «Коинот» атамасини Абу Наср Форобий (873 - 950) жамият тузилишида кўллади. Кейинчалик Умар Хаём (1040- 1112) «Коинот ва унинг вазифалари» асарида коинотдаги ҳар бир шахснинг вазифаларини баён килишда ишлатади БИОСФЕРА ҲАҚИДА ТУШУНЧА ВА УНИНГ ФУНКЦИЯЛАРИ Ҳаёт қобиғини ташкил қилади (Биос ҳаёт, сфера - шар). Биосферага жуда ибтидоий организм - бактериядан тортиб одамгача бўлган организмлар киради. Маълумки, инсон ҳаёти табиат билан узвий боғланган. Табиат инсонни яратган, табиат ва инсон ўртасидаги муносабатларнинг ривожланиши табиат ва унинг турли йўналишдаги фанларнинг келиб чиқишига олиб келади. Табиат ва унинг борлигини ўрганиш борасида Аристотел, Ал - Хоразмий, Абу Наср Форобий, Абу Райхон Беруний, Ибн Сино, Умар Хаём, Леонардо до Винчи, Галилий, Коперник, Мирзо Улуғбек, Бобур Мирзо, М.В. Ломоносов, Ж.Б. Ламарк, А. Гумбольдт, Ч. Дарвин, В.В Докучев, В.И Вернадский каби инсоният фарзандлари бордир. Биринчи бора «Коинот» атамасини Абу Наср Форобий (873 - 950) жамият тузилишида кўллади. Кейинчалик Умар Хаём (1040- 1112) «Коинот ва унинг вазифалари» асарида коинотдаги ҳар бир шахснинг вазифаларини баён килишда ишлатади Абу Райхон Беруний (973 - 1148) сайерамиздаги китъаларнинг жойланиш харитасини чизади. Ер Қуёш атрофида ҳаракат қилишини изоҳлайди. Бу илмий далилларни Беруний — Галилийдан 500 йил аввал келти жб ўтган. Беруний фикрича, ўсимлик ва ҳайвонлар ўртасида кураш, кўпайиш ва авлод қолдириш учун ингилиш тирик мавжудотлар ҳаётининг асосини ташкил қилади. Табиагдаги ҳамма нарсатабиий қонунларга бўйсунган ҳолда яшайди ва ўзгариб туради. Беру;;ийнинг «Материя» атамаси XIX асрнинг охири XX асрнинг бошида рус олими В.Н. Вернадский томонидан «Тирик моддалар» деб қабул килиниб, табиатдаги хамма харакат ва ўзгариш шу тирик моддалар харакати билан боғланади ва ифодаланади. Абу Али ибн Сино (980 - 1037) ўзининг «Тиб қонлари» номли асарида одамнинг тузилиши, унда модда (кон) айланиши, инсонда келиб чиқадиган касалликлар, унинг атрофдаги тирик жониворлар фаолияти томонидан юзага келишини, табиат объектив борлиқ, унинг ўзгариб туриши, тоғлар зилзиласи, ҳақида таърифлаб беради. У Ер юзида тириклик ривожланишининг қуйи, бошланғич боскичида ўсимликлар, ўрта босқичида ҳайвонлар ва энг юқори босқичида инсонлар туришини қайд қилиб, ўз даврида эволюцион назариянинг келиб чиқишига асос солади. Табиатшунос олим Ж.Б. Ламарк (1744 - 1829) биринчи марта «Биосфера» атамасини фанга киритиб, унинг асл маъноси ҳаёт тарқалган жойи ва Ер юзасида бўлаётган жараёнларга тирик организимларнинг таъсиридан иборат эканлигини кўрсатади. Австриялик олим 3. Зюсс 1875 йили Ламарқцин кейин «Биосфера» терминини иккинчи бора фанга киритади ва Ерда тирикликнинг махсус кобиғи деб изоҳ беради. XX асрнинг бошларида рус олими В.И. Вернадский биосфера таълимотини яратади. Унинг «Биосфера» номли китобида - биосфера бу планетанинг ҳаёт ривожланаётган қисми ва бу кисм доим тирик организмлар таъсирида деб айтади. • Маълумки, Ер юзасида тирик организмлар кўп, улар хилма - хил ва турли зоналарда таркалган. Биосферада уч қатламдан, яъни атмосфера, литосфера ва гидросферадан иборат. Шундай қилиб биосфера Ер шарининг оргатшзмларида тарқалган кисми бўлиб, уларнинг таркиби, тузилиши ва улар ўзгариб туриш хусусиятларига эгадир. • Ерда хаётнинг пайдо бўлиши билан биосфера ҳосил бўлган ва планетада тирикликнинг умумий ривожланиши бошланган. Ерда ҳаётнинг пайдо бўлиши 3-4 млрд йил аввал деб таърифланади. • Биосферанинг устки қатлами - атмосфера 10 - 15 км баландликни эгаллайди, бунда бактериялар, замбуруғ, споралар ва бошка организмлар тарқалган. • Биосфераиинг пастги чегараси литосфера бўлиб, унда тириклик 2 - 3 км чуқурликкача тарқалган, нефт топилган шундай чуқурликларда турли микроорганизмлар борлиги аниқланган. Дарахтларнинг илдизлари 8-10 метр, янток ўсимлигининг илдизи эса 15-18 метрга етиб боради. Литосфера устида организмларнинг асосий массаси тупрокнинг 1 метр қалинлигида жойлашган. Гидросферада организмлар максимал тарқалган. Айрим организмлар ўта шўр бўлганлиги туфайли уларда ҳайвонлар учрамайди. Биосферада организмлар юқори ҳарорат ва босимга (бактериялар) чидамли бўлиб споралар, уруғлари ҳам узоқ вакт ҳаётчанликни сақлаб қолади. Юқорида келтирилган маълумотлар биосферада тирик организмларнинг тарқалиши ва чидамлилиги турлича эканлигини кўрсатади. Биосферанинг тирик моддалари. Биосферадаги жамики кимёвий ўзгаришларни тирик моддалар бошқариб туради. Сайёрамиздаги тирик моддаларнинг 5 та асосий функциялари бўлиб, улар қуйидагилардир: 1. Энергетик функция. Бу биосферанинг бошка сайёралар билан боғланганлигидир. Масалан: ўсимликларнинг қуёш нурини қабул қилиб, фотосентиз жараенини ўтиб, қуёш энергиясини тўплаб, органик моддалар ҳосил қилиш ва уларни биосфера компонентлари ўртасида тақсимланиши. Бундан ташқари ҳайвон ва кушларнинг Ой ва юлдузларга мўлжал қилиб, миграция жараёнининг ўтишидир. Газли функция - бунда тирик моддаларнинг функция қилишда азот, кислород, карбонат ангидрит, метан ва бошқа газлар ҳосил бўлади. Концсн грация - бунда тирик организмлар атроф - муҳитдан биоген ва минерал элементларни олади ва ўз таналарида тўплайди. Шу сабабли азот, калций, калий, иатрий, магний ва бошқа элементларкинг микдори муҳитга қараганда организмлар танасида юқори бўлганлиги сабабли биосферанинг кимёвий таркиби ҳархилдир. Оксидланиш ва тикланиш функцияси. Бундай жараёнда моддалар кимёвий ўзгаради, уларнинг атомлари ўзгаради ва кимёвий бирикмалар оксидланади, бир шаклдан иккинчи кўринишга ўтади. Деструкция функцияси, бу тирик организмларнинг ўлгандан кийин чириш, парчаланиш ва органик моддаларнинг менерализацияланишидан иборатдир. Экологик системаларда энергия ва моддаларнинг айланма ҳаракати ерга келадиган энергиянинг 99% ни куёш нурлари ташкил этади. Бу энергия атмосфера, гидросфера ва литосферадан бўлиб ўтадиган турли физик - кимёвий жараёнларга сарф қилинади. • Улган ўсимлик ва ҳайвонлар Ер усти ёки остида микроорганизмлар орқали чирийди. Бунинг натижасида ўлик органик моддаларнинг углероди С02 гача оксидланади ва С02 атмосферага чиқади. • Ҳаёт учун зарур элементлар ва эриган тузлар шартли равишда биоген элементлар (ҳаёт бахш элементлар) ёки озиқ моддалари деб аталади. Улар икки гуруҳга бўлинади. • Макротроф моддалар (углерод, водород, кислород, азот, фосфор, калий, кальций, магний, олтингугурт) тирик организмлар тўқималарининг кимёвий асосини ташкил этади. • Микротроф элементлар хам тирик организлар ҳаёти учун зарурдир (масалан: темир, мис, марганец, руҳ, бор ва бошқалар). Биосферада тирик моддалар ҳаракати жуда катта микдордаги модда ҳамда энергиянинг биологик айланиши билан боғлик. «Инсон Ер қиёфасини юзгартиришга кодир геологик кучга айланади», деган эди В.Й. Вернадский. Бу гап ҳаётда ўз тасдиғини топмоқда. Инсон (антроген) фаолияти оқибатида табиат бойликлари тугаяпти, ишлаб чиқариш чиқиндилари билан биосфера ифлосланмокда, табиий экотизимлар ишдан чиқмокда, иклим ҳолати ёмонлашмоқда ва ҳакозо. • Микротроф элементлар хам тирик организлар ҳаёти учун зарурдир (масалан: темир, мис, марганец, руҳ, бор ва бошқалар). Биосферада тирик моддалар ҳаракати жуда катта микдордаги модда ҳамда энергиянинг биологик айланиши билан боғлик. «Инсон Ер қиёфасини юзгартиришга кодир геологик кучга айланади», деган эди В.Й. Вернадский. Бу гап ҳаётда ўз тасдиғини топмоқда. Инсон (антроген) фаолияти оқибатида табиат бойликлари тугаяпти, ишлаб чиқариш чиқиндилари билан биосфера ифлосланмокда, табиий экотизимлар ишдан чиқмокда, иклим ҳолати ёмонлашмоқда ва ҳакозо. • Антропоген таъсирлар деярли табиий биокимёвий циклларнинг бузилишига олиб келади. Инсоният экологик ҳолокат ёқасида турибди. Қуёш энергияси Ер юзасида икки хил моддалар алмашинишини таъминлайди, яъни геологик ёки катта алмашиниш ва биологик ёки кичик модда айланиши юзага келади. Биосферада сувнинг айланиши - Ер юзи ва сув ҳавзаларидан сувнинг буғланиши ва намлик сифатида кайтиб ерга тушиши геологик (катта) айланишдир. Биосферада тирик организмларнинг юзага келиши билан атмосфера, сув ва менерал моддаларнинг айланиши ҳосил бўлади еки кичик биологик айланиш пайдо бўлади. Биосферада кимёвий элементлар доим циркуляция килиб, ташқи муҳитдан организмга, ундан эса яна ташқи муҳитга ўтиб туради. Бу ҳолатни биогеокимёвий цикл деб айтилади. Samarqand ekologiyasining ifloslanishi Бунда кисларод, карбонат ангидрид, сув, азот, фосфор ва бошқа элементлар айланиб туради. Масалан: ўсимлик —> CQa ни фотосинтезда ўзлаштиради, СОг ва сувдан -* углевод, органик модда ҳосил бўлади ва 02 ажралиб чиқади -* ҳосил бўлган углеводни ҳайвонлар ўзлаштиради —> улар нафас олганда С02 ажралиб чиқади. • ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР • Узбекистон Республикаси Конституцияси. Т. 1999 й. (кайта тах- рири). • И.А.Каримов. «Узбекистон XXI аср бусагасида». Т. 1997 й. • Узбекистон Республикасида атроф табиий мухцтнй мухофазаси ва табиий ресурслардан фойдаланишнинг холати тугрисвда. Миллий маъруза. 2006 й. • Н.С.Назаров. Охрана окружающей среды и экологическое вос питание студентов. М. 1989 г. • В.П.Антонов. Уроки Чернобыля: радиация жизнь, здоровья. К. Об-во. Знание УССР. 1989 г. • З.М. Акрамов и др. «Прошлое, настоящее и будущее Аралского моря» Т. 1990 г. • П.Баратов. Табиатни мухрфаза килиш. Т. 1991 г. • Ш.Отабоев, М.Набиев. Инсон ва биосфера. Т. 1994 г. • Ю.Шодиметов, йжтимоий экологияга кирши. Т. 1994 г. • 10. Р.У.Векназоз, А.А.Рафиков. Охрана природы, Т.1995 г. • TABIATNI MUHOFAZA QILISH BIZNING QO’LIMIZDA!!!

O'xshashlar

Биосфера хакида таълимот 2
Биосфера ҳақида тушунча ва унинг функциялари
Биосфера ва уни тадқиқ қилиш муаммолари
Макроэволюция муаммолари. Онтогенез эволюцяиси. Филэмбриогенез хакида таълимот
Биогеография ва экология асослари фанининг методологик aсослари ва ўрганиш объекти