Quyosh sistemasi. Quyosh sistemasi va yer. Yerning geografik qobiqlari hamda tiriklik belgilari - Astronomiya - Slaydlar

Quyosh sistemasi. Quyosh sistemasi va yer. Yerning geografik qobiqlari hamda tiriklik belgilari

Yuklangan vaqt:

02.12.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

635.71875 KB

Ko'chirib olish

QUYOSH SISTEMASI. QUYOSH SISTEMASI VA YER. YERNING GEOGRAFIK QOBIQLARI HAMDA TIRIKLIK BELGILARI

REJA:  1. Quyosh sistemasi va sayyoralar  2. Asteroidlar, kometalar va meteor modda.  3. Yer. Yerning shakli.  4. Yerning o‘z o‘qi atrofida va quyosh atrofida aylanishi. Kun va tun almashishi.  5. Yil fasllarining almashishi.  6. Yerning geografik qobiqlari  7. Tiriklik belgilari

 Yer cheksiz koinotdagi behisob kosmik jismlar - yulduzlar, sayyoralar (planetalar), ularning yo‘ldoshlari, kichik planetalar (asteroidlar) kometalar va boshqalaming biridir. Yer ham boshqa planetalar kabi quyosh atrofida aylanadi hamda quyosh sistemasi tarkibiga kiradi. Quyosh esa fazoda son-sanoqsiz yulduzlarning biri bo‘lib, yulduzlar to‘plami hisoblangan Galaktika ( somon yo‘li) jismlaridan iborat.  Galaktika - Quyosh sistemasidan va 150 mlrd yulduz hamda yulduzlararo fazodan iborat sistemadir.  Yulduzlar - o‘zidan yorug‘lik va issiqlik chiqarib turadigan qizigan jismlardir. Ular hajmi, massasi va zichligiga ko‘ra bir xil emas. Ba’zi yulduzlar ( qizil yulduzlar) hajmiga ko‘ra quyoshdan milliard marta katta bo‘lib, gigant yulduzlar deyiladi. Mitti yulduzlar esa quyoshdan kichik, rangi oq, u qadar issiq emas. Yulduzlaming yuzasidagi harorat 3000°C dan 30000°C gacha yetishi mumkin. Ularning tarkibida vodorod va geliy ko‘p bo‘ladi. Reaksiya tufayli vodorod geliyga ayla nadi, buning natijasida energiya va nur hosil bo‘ladi.

Quyosh sistemasi va sayyoralar  Quyosh sistemasi - Quyosh va to‘qqizta katta (Merkuriy, Venera, Yer, Mars, Yupiter, Saturn, Uran, Neptun, Pluton) hamda bir necha o‘n ming sayyoralar (asteroidlar) dan, kometalardan, meteor jismlardan tarkib topgan bo‘lib, ularning hammasi Quyosh atrofida aylanadi (Sayyoralar soni yangilari kashf etilishi bilan o‘zgarib turadi). Quyosh o‘z o‘qi atrofida Yer sutkasi hisobida 25 sutkada bir marta aylanib chiqadi.

Quyoshgaz holidagi o‘ta qizigan jism diametri 1 mln. 391 ming km Quyosh sistema si massasi ning 99,86 %iQuyosh sistema sining markazi yuzasi yer yuzidan 12 ming marta katta Massasi Yeming massasid an 333 ming marta katta

 Hamma sayyoralar massasini birga Qo‘shib hisoblaganda ham Quyosh massasi undan 750 - marta katta. Quyosh diametri Yemikidan 109-marta ziyoddir. Quyoshning o‘rtacha zichligi yerning o‘rtacha zichligidan 4-marta kam. Lekin quyosh yuzasida tortishish kuchi Yer yuzasidagidan 25-marta ortiq. Quyosh nuri yerga 8 daqiqa 18 sekundda yetib keladi. Tovush tezligida (soatiga 1200 km) uchadigan reaktiv samalyot to‘xtovsiz uchsa, yerdan Quyoshga 14 yilda yetib borgan bo‘lar edi.  Quyosh tarkibida 66 kimyoviy element borligi ma’lum. Quyosh asosan vodorod (54%) va geleydan (45%) iborat. Bundan tashqari uning tarkibida kislorod, karbonat angidrid, azot, magniy, natriy, kaliy kabi elementlar ham mavjud. Quyoshning harorati 15-20 million daraja bo‘lgan ichki qismida termoyodro reaksiyasi sodir bo‘lib turadi, natijada vodorod geleyga aylanadi. Buning oqibatida juda katta miqdorda energiya ajralib chiqadi. Quyoshda bunday termoyadro reaksi yasi sodir bo‘lib turishdan yorug‘lik, issiqlik va elektromagnit energiyasi vujudga keladi.

Quyoshning tuzilishi va evolyusiyasi  Quyosh o‘z o‘qi atrofida sekin-asta muntazam sharqdan g‘arbga tomon aylanadi. Aylanish tezligi quyosh ekvatorida 2 km/sek. bo‘lib, qutblari tomon kamayib boradi. Ekvatorda aylanish davri - 25, qutblari yaqinda esa - 31 kunga teng. Shunday qilib, Quyosh o‘z o‘qi atrofida o‘rtacha hisobda 27 sutkada bir marta aylanadi. Quyosh, galaktika markazi atrofida 200 mln. yil davomida bir marta aylanib chiqadi. Quyoshni o‘zi yasagan teleskop yordamida Galiley 1611 yili kuzatgan va undagi dog‘larni, o‘z o‘qi atrofida aylanish davrini aniqlagan. Hozirgi davrda eng yaxshi ishlab chiqilgan gipoteza, rus akademigi O.Yu. Shmidt (1891-1956) ning o‘tgan asrning o‘rtalaridagi ishlariga asoslangan gipotezasi hisoblanadi. Shmidt gipotezasiga muvofiq, planetalar o‘zi endigina shakllangan Quyosh atrofida zarralari turli-tuman orbitalar bo‘ylab aylanib yurgan juda katta va sovuq gaz-chang buluti moddalaridan paydo bo‘lgan.

Quyosh atmosferasi uch qatlamga bo‘linadi: - fotosfera - eng pastki qatlam, quyoshning barcha nurlanish energiyasi asosan fotosferadan sochiladi. Fotosferada dog‘lar va mash’alalar mavjud. Quyosh dog‘lari uzuq-uzuq to‘rsimon yorug‘ maydonchalar-mash’alalar bilan o‘ralgan. Quyosh dog‘lari va mash’alalari Quyosh yuzasining faol sohalarini tashkil etadi; - xromosfera -fotosferaning ustida joylashgan. Xromosfera bilan fotosfera chegarasida harorat 4500 c ; - xromosfera asosidan bir necha ming km. balandlikda esa harorat ortib, 15-20 mingga yetadi. Atmosfera bosimi fotosferanikidan million marta kam; - quyosh toji - quyoshning tashqi, eng ko‘p cho‘zilgan qatlami. Quyosh toji quyosh gardishidan 10 6 marotaba xira bo‘lib, quyoshning to‘la tutilishi paytida yaqqol ko‘rish mumkin.

Sayyoralar va ularning harakati • Quyosh atrofida aylanadigan, Quyoshdan kelayotgan numi aks ettiradigan sovuq osmon jismlari sayyorala r • Sayyoralar atrofida aylanadigan kichik sayyoralar yo‘ldoshl ar

Quyosh sistemasidagi katta sayyoralar ikki guruhga bo‘linadi: Merkuri y, Venera, Yer, Mars. Ichki sayyor a lar: Yupeter, Saturn, Uran, Neptun.Tashqi (yoki bahayba t sayyoral ar)

Merkuriy lotincha Simob, Bu nom uning tez harakat qilishidan kelib chiqqan quyoshga eng yaqin joylashgan, uning atrofini boshqa sayyoralarga nisbatan tez aylanib chiqadi. “qaynoq” sayyora ham desa bo‘ladi. Sababi, uning Quyoshga qaragan yuzasi sayyoralar ichida Quyoshdan eng ko‘p issiqlik oladi. suv yo‘q, atmos fera bo‘lsada, lekin Yer atmosferasiga qaraganda 100mlrd marta siyrak. Merkuriyning quyoshga qaragan tomoni juda isib ketsa, teskari tomoni juda sovib ketadi. Shu sababli Merkuriyda tirik mavjudodlar- ning yashashi uchun sharoit yo‘q.

Vener aeng yorug‘i kunduzi ham oddiy ko‘z bilan yerdan biroz kichik bo‘lsada, tortishish kuchi ko‘proq“ nahorgi yulduz”, “tungi yulduz” yoki “yorug‘lik keltiruvchi”

Mars • Yerga eng yaqin bo‘lgan sayyora • Marsning bir yili 687 sutkaga, bir sutkasi 24,5 soatga yaqin bo‘lib, yerga nisbatan Quyosh dan ikki marta kam issiqlik oladi. Yupiter • Bahaybat sayyoralardan eng kattasi va Quyoshga eng yaqini • Qadimiy avlodlarimiz Yupiterning kattaligini aniq bilmasalarda, lekin ular tasodifiy holda Yupetemi xudolar podshosi, qudratli oily xudo Yupiter nomi bilan ataganlar. Yupiter diametrik Yer diametridan 11 marta, massasi Yer massasidan 318 marta, hajmi Yer hajmidan 1300 marta katta. Aksincha zichligi Yer zichligidan 4 marta kam. Yupiterning Quyosh atrofida aylanish davri qariyb 12 Yer yiliga yaqin. Yupiteming aylanish o‘qi o‘zining orbita tekisligiga deyarli teng va shu tufayli unda hech qanday yil fasllari sodir bo‘lmaydi. Yupiter o‘z o‘qi atrofida boshqa sayyoralarga nisbatan juda tez aylanadi. U 10 soat ichida o‘z o‘qi atrofida bir marta aylanib chiqadi.

• Quyosh sistemasidagi sayyoralar ichida kattaligi va massasiga ko‘ra yupiterdan so‘ng ikkinchi o‘rinda turadi. U qadimgi rimliklarning vaqt va hosil xudosi Saturn nomi bilan atalgan. Uning massasi Yer massasidan 93,2- marta katta, o‘z o‘qi atrofida aylanish tezligi Yemikidan 2,3-marta tez bo‘lib, 10° 14°ga teng. Saturnni zichljgi butun sayyoralar orasida eng kichik bo‘lib, 0,7 sm ni tashkil qiladi.Satur n • 1781 - yil kashf etilgan. U osmon xudosi Uran nomi bilan atal gan. Uning massasi Yer massasidan 14,4 marta katta bo‘lib, zichligi suv zichligidan bir oz ortiq. Uran o‘z o‘qi atrofida tez (10 soat 42 daqiqa) aylanganligi sababli ikki qutbi siqiq. Uran yuzasining tempiraturasi - 170°C bo‘lib, uning atmosferasida vodorod va metan borligi aniqlangan. Uranning oltinchi yoidoshi 1986-yili kashf etilgan.Uran • Quyoshdan uzoqda joylashib, uning atrofini 164 yil 280 sutkada aylanib chiqadi. U Quyoshdan kam enirgiya olinganligi sa babli temperaturasi past bo‘lib, - 200°C. uning atmosferasida metan va vodorod borligi aniqlangan. Neptun sayyorasining ichki tuzilishi jihatidan Uranga o‘xshash deb taxmin qilinmoqda. Uning ikkita (Tri ton va nereyda) yo‘ldoshi borNeptu n

Pluton yer osti qorong‘ulik xudosi nomi bilan ataladi. U 1960- yil kashf etilgan boTsada, lekin Quyoshdan uzoq joylashganligi sababli hali o‘rganilgan emas. Taxminiy ma’lumotlarga ko‘ra Plu ton Quyoshdan 5929 mln km uzoqda joylashib, o‘z o‘qi atrofida juda tez (6 sutka 9 soat 21 daqiqa 30 sekund ) aylanadi, aksincha Quyosh atrofini sekin, ya’ni 249,7 Yer sutkasida bir marta aylanib chiqadi. Oy . Oy osmon jismlari ichida Yerga yaqin kosmik jismdir. Oy Yerning tabiiy yo‘ldoshi, uning diametrik yemikidan to‘rt marta, mas sasi 81 marta kichik. Oyning o‘rtacha zichligi 3,3 bo‘lib, yemikidan kamdir. Oyda havo va suvning yo‘qligini so‘ngi vaqtlarda kuzatishlar tas- diqlamoqda. Oyda bulut, tuman, kamalak yo‘q. Shuningdek, oyda radiatsion mintaqalar yo‘q, lekin radioaktiv elementlar mavjud.

Eng….  Eng katta sayyora – Yupiter. Mazkur sayyoraning ekvator bo`yicha aylanasi 142 984 km ga teng bo`lib, qutb aylanasi 133 708 km ni tashkil etadi. Yerdan og`irligi 317,828 marta, hajmi esa 1323,3 marta kattadir. Yupiterda bir kecha kunduzning uzunligi 9 soat 50 daqiqa 30 soniyaga teng.  Eng kichik sayyora – Merkuriy.  Eng uzoq sayyora – Neptun.  Eng sovuq sayyora – Neptun.

 Eng issiq sayyora – Venera. Uning yuzasida harorat +462gradusgacha ko`tariladi.  Eng tez aylanadigan sayyora sifatida Merkuriy tilga olinadi. Quyosh bilan uning o`rtasidagi masofa 57 909 200 km ni tashkil etadi, 87,9686 kecha-kunduzda Quyosh atrofini to`liq aylanib chiqadi.  Eng yorqin sayyora – Venera.  Eng zich tarkibga ega sayyora sifatida Yer qayd etiladi. Mazkur sayyora suv zichligidan 5,515 marta mustahkam zichlikka ega.

Nazorat savollari:  Nima uchun koinotni cheksiz deymiz va u qanday jismlardan tashkil topgan  Galaktika nima?  Yulduzlar qanday xususiyatlari jihatidan sayyoralardan farq qiladi.  Sayyoralar deb nimaga aytiladi, ichki sayyoralar qanday xususiyatlari jihatidan tashqi sayyoralardan farqlanadi?  Quyosh va Oy Yerning geografik qobig‘dagi tabiiy jarayonlarga qanday ta’sir etadi?

O'xshashlar

Quyosh va yerning aloqalari

Quyosh Yer aloqalari

Yerning quyosh atrofida aylanishi va uning oqibatlari

Quyosh va osmon jismlari

Quyosh. Fotosfera. Granulyatsiya. Quyosh spektri va temperaturasi, dog’lari va uning davriyligi