Majolis un-nafois” ning adabiy-tanqidiy qarashlar tarixidagi ahamiyati - Adabiyot - Slaydlar

Majolis un-nafois” ning adabiy-tanqidiy qarashlar tarixidagi ahamiyati

Yuklangan vaqt:

23.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

398.5 KB

Ko'chirib olish

Alisher Alisher NavoiyNavoiy ““ Majolis un-nafois” ning Majolis un-nafois” ning adabiy-tanqidiy qarashlar adabiy-tanqidiy qarashlar tarixidagi ahamiyati.tarixidagi ahamiyati. Bajardi; ______________.Bajardi; ______________. Tekshirdi: ______________Tekshirdi: ______________ .. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

Reja:Reja: 1.“Majolis un-nafois”da shoirning ijodiy va 1.“Majolis un-nafois”da shoirning ijodiy va axloqiy qiyofasi masalasi.axloqiy qiyofasi masalasi. 2.XV asrda yaratilgan asarlar adabiy shakllari.2.XV asrda yaratilgan asarlar adabiy shakllari. 3.“Majolis un-nafois”da zullisonayin va 3.“Majolis un-nafois”da zullisonayin va turkiygo’yturkiygo’y shoirlar.shoirlar. 4.Alisher Navoiy ilg`or adabiy-tanqidiy 4.Alisher Navoiy ilg`or adabiy-tanqidiy qarashlarning namoyandasi.qarashlarning namoyandasi. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

““ Majolis un-nafois”da shoirning ijodiy va Majolis un-nafois”da shoirning ijodiy va axloqiy qiyofasi masalasi.axloqiy qiyofasi masalasi. Alisher Navoiy shoirning ijodiy va axloqiy qiyofasi bir-biri bilan Alisher Navoiy shoirning ijodiy va axloqiy qiyofasi bir-biri bilan uzviy bog’langan holda tushunadiuzviy bog’langan holda tushunadi .. Shuning uchun u shoir ijodi Shuning uchun u shoir ijodi xususiyatlarini belgilashga urinar ekan, uning axloqiy qiyofasini xususiyatlarini belgilashga urinar ekan, uning axloqiy qiyofasini ham bir yo’la yorita boradi. Shuning orqali Alisher Navoiy shoir ham bir yo’la yorita boradi. Shuning orqali Alisher Navoiy shoir ijodining qanday ekanini, nimaga qaratilganligini ko’rsatib, ijodining qanday ekanini, nimaga qaratilganligini ko’rsatib, o’zining unga bo’lgan munosabatini ham ifoda etadi.o’zining unga bo’lgan munosabatini ham ifoda etadi. Alisher Navoiyning "Majolis un-nafois"idan ma’lumki muallif Alisher Navoiyning "Majolis un-nafois"idan ma’lumki muallif kamtar, o’ziga talabchan, insonparvar, adolatli, chuqur kamtar, o’ziga talabchan, insonparvar, adolatli, chuqur mulohazali, xushmuomala, xushsuhbat, dono shoirlarning mulohazali, xushmuomala, xushsuhbat, dono shoirlarning ijodini yuqori baholaydi, ularni yoqtiradi. Axloqan tuban shoirlar ijodini yuqori baholaydi, ularni yoqtiradi. Axloqan tuban shoirlar ijodining xususiyatini esa ularning axloqiy qiyofasiga bog`laydi, ijodining xususiyatini esa ularning axloqiy qiyofasiga bog`laydi, bundaylarga salbiy munosabatda bo’ladi.bundaylarga salbiy munosabatda bo’ladi. Demak, Alisher Navoiy o’zining ijtimoiy qarashlari asosida Demak, Alisher Navoiy o’zining ijtimoiy qarashlari asosida shoirning ijodiy-axloqiy qiyofasini belgilaydiki, bu ko’p o’rinda shoirning ijodiy-axloqiy qiyofasini belgilaydiki, bu ko’p o’rinda XV asrning ikkinchi yarmidagi adabiy hayotning xususiyat va XV asrning ikkinchi yarmidagi adabiy hayotning xususiyat va yo’nalishlarini o’rganish ishiga katta yordam beradi.yo’nalishlarini o’rganish ishiga katta yordam beradi. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

Navoiyning shoirlar ijodiga baho Navoiyning shoirlar ijodiga baho berishidan o’sha davrdagi adabiy muhitda ikki berishidan o’sha davrdagi adabiy muhitda ikki adabiy yo’nalishning borligini, ularniadabiy yo’nalishning borligini, ularni nn g bir-biriga g bir-biriga qarshi kurashqarshi kurash olib borganini aniqlash imkoniyaolib borganini aniqlash imkoniya ti ti tug’iladi.tug’iladi. "Majolis un-nafois"dagi ma’lumotlarga "Majolis un-nafois"dagi ma’lumotlarga tayanib, Navoiyning bu adabiy yo’nalishlarga tayanib, Navoiyning bu adabiy yo’nalishlarga munosabatini yoritish mumkimunosabatini yoritish mumki nn , Alisher Navoiy , Alisher Navoiy ijodi axloqiy qiyofasi kabi yuksak bo’lgaijodi axloqiy qiyofasi kabi yuksak bo’lga nn shoirlarni shuning uchun yoqtiradiki, ularning ijodi shoirlarni shuning uchun yoqtiradiki, ularning ijodi NavoiyniNavoiyni ngng badiiy ijod oldiga qo’ygan ilg’or badiiy ijod oldiga qo’ygan ilg’or talablariga javob bera olardi. bu guruhga mansub talablariga javob bera olardi. bu guruhga mansub yozuvchilar ijodida Navoiy hayotiy mavzularning yozuvchilar ijodida Navoiy hayotiy mavzularning kuylanganligini, badiiy jihatdan pishiqlikni, kuylanganligini, badiiy jihatdan pishiqlikni, mumtomumto zz merosga hurmatni, badiiy shaklni boyita merosga hurmatni, badiiy shaklni boyita olganlikni va, nihoyat, ularda hayotiy lavhalarning olganlikni va, nihoyat, ularda hayotiy lavhalarning tasvirini ko’rdi. Bunday yozuvchilarning falsafiy tasvirini ko’rdi. Bunday yozuvchilarning falsafiy qarashlari o’zining falsafiy qarashlariga yaqiqarashlari o’zining falsafiy qarashlariga yaqi nn ligini ligini angladi. Shuning uchun Navoiy ularning ijodini angladi. Shuning uchun Navoiy ularning ijodini ham, axloqiy qiyofasini ham ma’qullaydi. Bu ham, axloqiy qiyofasini ham ma’qullaydi. Bu jihatdan "Majoljihatdan "Majol ii s un-nafois"ning Qosim Anvor zikri s un-nafois"ning Qosim Anvor zikri bilan boshlangani diqqatbilan boshlangani diqqat gaga sazovordir. sazovordir. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

Qosim Anvorni (1356—1433) qutlug’ sanashga sababchi Qosim Anvorni (1356—1433) qutlug’ sanashga sababchi bo’lgan holat shundan iboratki, Navoiy uni nazm sohasida bo’lgan holat shundan iboratki, Navoiy uni nazm sohasida o’zining ustozlaridan biri deb hisoblaydi va, ikkinchidan, o’zining ustozlaridan biri deb hisoblaydi va, ikkinchidan, Qosim Anvorning tasavvufga oid qarashlarini nazarda tutadi.Qosim Anvorning tasavvufga oid qarashlarini nazarda tutadi. Alisher Navoiy Qosim Anvorning:Alisher Navoiy Qosim Anvorning: Rindemu oshiqyemu jahonso’zu jomachok,Rindemu oshiqyemu jahonso’zu jomachok, Bo davlati g’ami tu zi fikri jahon chi bok,—Bo davlati g’ami tu zi fikri jahon chi bok,— (( Mazmuni: Biz olamni kuydiruvchi rind va yaqoni Mazmuni: Biz olamni kuydiruvchi rind va yaqoni yirtuvchiyirtuvchi osh osh iqmiz. Sening g’aming davlatidan jahonning iqmiz. Sening g’aming davlatidan jahonning fikridan qo’rqmaymiz) matlaini, o’zining yozishicha, fikridan qo’rqmaymiz) matlaini, o’zining yozishicha, yoshligidayoq yodlagan. Keyinchalik esa bu baytni yoshligidayoq yodlagan. Keyinchalik esa bu baytni "Majolis un-nafois"da Qosim Anvor ijodini belgilovchi "Majolis un-nafois"da Qosim Anvor ijodini belgilovchi misralar sifatida qayd qiladi. Albatta, yosh Navoiy misralar sifatida qayd qiladi. Albatta, yosh Navoiy dunyoqarashining shakllanishida tasavvufga doir fikrlarni dunyoqarashining shakllanishida tasavvufga doir fikrlarni ifoda etuvchi bunday she’rlar ma’lum ta’sir ko’rsatgan. ifoda etuvchi bunday she’rlar ma’lum ta’sir ko’rsatgan. Shuning uchun Navoiy Qosim Anvor haqida so’z yuritar Shuning uchun Navoiy Qosim Anvor haqida so’z yuritar ekan,ekan, un un ing tasavvufiy g’oyalarini ham ma’qullaydi. Ikkinchi ing tasavvufiy g’oyalarini ham ma’qullaydi. Ikkinchi bir misol. Ozarbayjondagi Nasimiy, Qosim Anvor kabilar bir misol. Ozarbayjondagi Nasimiy, Qosim Anvor kabilar mansub bo`lgan falsafiy oqim singari XIV asrdagi Xorazmda mansub bo`lgan falsafiy oqim singari XIV asrdagi Xorazmda ham insonni ulug’lash, tabiatda gavdalanuvchi hamma ham insonni ulug’lash, tabiatda gavdalanuvchi hamma narsada Alloh zohir bo’ladi degan tasavvufiy g’oya olg’a narsada Alloh zohir bo’ladi degan tasavvufiy g’oya olg’a surilgan. surilgan. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

Ana shundayAna shunday g`oya g`oya ni ifoda etuvchilardan biri Mavlono ni ifoda etuvchilardan biri Mavlono Husayn Xorazmiy edi.Husayn Xorazmiy edi. Ma Ma vlono Husayn Xorazmiy vlono Husayn Xorazmiy XIV XIV asr asr oxiri oxiri XV XV asrning birinchiasrning birinchi yar yar mida yashab ijod etgan olim mida yashab ijod etgan olim va musiqashunos Xoja Abdulvafova musiqashunos Xoja Abdulvafo Xo Xo razmiyning razmiyning shogirdidir. Husayn Xorazmiy o’z zamonasiningshogirdidir. Husayn Xorazmiy o’z zamonasining dondon ishmand olimi, shoiri hamda "Qasidai burda"ga ishmand olimi, shoiri hamda "Qasidai burda"ga xorazmchaxorazmcha o`zbe o`zbe k tilida sharh yozgan edi. Navoiy k tilida sharh yozgan edi. Navoiy uning keyingi ahvoliuning keyingi ahvoli ha ha qida shunday yozadi: "Mavlononi qida shunday yozadi: "Mavlononi Shohrux mirzo zamonasida birShohrux mirzo zamonasida bir g`azal g`azal uchun takfir (kofir) uchun takfir (kofir) qilib, Xorazmdin Hiriyga kelturqilib, Xorazmdin Hiriyga keltur didi lar". Mavlono Husaynni lar". Mavlono Husaynni kofir deb e’lon qilishga sababchikofir deb e’lon qilishga sababchi bo`l bo`l gan bu g’azal gan bu g’azal tasavvufiy qarashlarni ifoda etadi:tasavvufiy qarashlarni ifoda etadi: Ey dar hamai olam pinhon tuvu paydo tu,Ey dar hamai olam pinhon tuvu paydo tu, Ham dardi dili oshiq, ham asli mudovo tu.Ham dardi dili oshiq, ham asli mudovo tu. (Maz(Maz muni: Butun olamda yashiringan ham, ko’rinadigan muni: Butun olamda yashiringan ham, ko’rinadigan ham ham sensen san. Oshiqning ko’nglidagi dard ham, uni san. Oshiqning ko’nglidagi dard ham, uni davolovchi ham davolovchi ham o`zingso`zings an). Albatta, Husayn an). Albatta, Husayn Xorazmiyning Qosim Anvor g’oyalari Xorazmiyning Qosim Anvor g’oyalari bilanbilan hamohang hamohang asarlari birgina g’azaldan iborat bo’lmagan.asarlari birgina g’azaldan iborat bo’lmagan. Mavl Mavl ono ono Husayn tasavvufiy qarashlarni ifoda etgani uchun Husayn tasavvufiy qarashlarni ifoda etgani uchun NavoiyNavoiy uni hurmat qiladi, uning ijodini ma’qullaydi va uni hurmat qiladi, uning ijodini ma’qullaydi va shu shu vositavosita da bunday ijod egalariga o’zining ijobiy da bunday ijod egalariga o’zining ijobiy munosabatini munosabatini xaxa m juda ustalik bilan bildiradi.m juda ustalik bilan bildiradi. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

2. 2. "Majolis un-nafois"dan ma’lum bo’lishicha, "Majolis un-nafois"dan ma’lum bo’lishicha, XV XV asrda asrda masnaviy, qasida, g’azal, ruboiy, muammo, lug’z (topishmoq), masnaviy, qasida, g’azal, ruboiy, muammo, lug’z (topishmoq), munozara, badiha, masal, muxammas, tarix, noma, tirziq, munozara, badiha, masal, muxammas, tarix, noma, tirziq, maqlubiy mustaviy kabs turli adabiy shakllarda asarlar maqlubiy mustaviy kabs turli adabiy shakllarda asarlar yaratilgan. Bu janrlardan g’azal, muammo va tarix o’sha yaratilgan. Bu janrlardan g’azal, muammo va tarix o’sha davrda nihoyatda keng tarqalgan edi. Bu holni Abdurahmon davrda nihoyatda keng tarqalgan edi. Bu holni Abdurahmon Jomiy o’zining "Bahoriston"ida, Alisher Jomiy o’zining "Bahoriston"ida, Alisher NaNa voiy esa "Majolis un-voiy esa "Majolis un- nafois"ga yozgan kirish qismida, va, nihoyat, devonlari uchun nafois"ga yozgan kirish qismida, va, nihoyat, devonlari uchun yozgan debochada ham alohida uqtiradi.yozgan debochada ham alohida uqtiradi. Navoiy g’azal janriga alohida badiiy shakl ("g’azal tavri", Navoiy g’azal janriga alohida badiiy shakl ("g’azal tavri", "g’azal tariqi") sifatida "g’azal tariqi") sifatida qq araydi va unga yuksak baho beradi araydi va unga yuksak baho beradi "G’azal tavri... barchadin dilosoroq va nishotafzoroqdurur"."G’azal tavri... barchadin dilosoroq va nishotafzoroqdurur". Agar Navoiy yosh Hiloliy ijodidagi, xususan g’azallaridAgar Navoiy yosh Hiloliy ijodidagi, xususan g’azallarid agiagi badiiy jihatdan o’ziga xoslikka intilishni ko’rib, ulardan namuna badiiy jihatdan o’ziga xoslikka intilishni ko’rib, ulardan namuna keltirgan bo’lsa, g’azalda hayotiy lavhalar va hunarmandlar keltirgan bo’lsa, g’azalda hayotiy lavhalar va hunarmandlar ahvolini tasvir etgan shoirlarning asarlarini ham zahvolini tasvir etgan shoirlarning asarlarini ham z o`o` r qiziqish r qiziqish bilan eslatadi. Bunday shoirlarning ijodi ularning axloqiy bilan eslatadi. Bunday shoirlarning ijodi ularning axloqiy qiyofasi kabi go’zal ekanini ko’rsatadi. Masalan, hunarmandlik qiyofasi kabi go’zal ekanini ko’rsatadi. Masalan, hunarmandlik bilan shug’ullanib, she’rlar ham aytuvchi samarqandlibilan shug’ullanib, she’rlar ham aytuvchi samarqandli kk shoir shoir Xovariy ijodi haXovariy ijodi ha qq ida so’z borar ekan, uning "badihani ravon" ida so’z borar ekan, uning "badihani ravon" aytishi, "tab’i xele sho’x" ekani uaytishi, "tab’i xele sho’x" ekani u qq tirilgach, shoirningtirilgach, shoirning Mezanad gah bo cho’bu goh bo musht,Mezanad gah bo cho’bu goh bo musht, Bozy-bozy maro bixohad kusht.Bozy-bozy maro bixohad kusht. (Mazmuni: Meni goh tayoq va goh musht bilan uradi. Hazil-haz(Mazmuni: Meni goh tayoq va goh musht bilan uradi. Hazil-haz ilil deb meni o’ldirib qo’yadi) mdeb meni o’ldirib qo’yadi) m ii sralari keltirisralari keltiri ll adi. adi. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

Yoki ikkinchi bir misol.Yoki ikkinchi bir misol. Navoiy Sayfiy taxallusli Mir Yodgorbek degan Navoiy Sayfiy taxallusli Mir Yodgorbek degan shoir haqidshoir haqid aa gapirar ekan, uning "yaxshi gapirar ekan, uning "yaxshi matla’lari"dan quyidagi misralarmatla’lari"dan quyidagi misralar nini keltiradi: keltiradi: Dar barat pirohani katon zi tahriki nasim, Dar barat pirohani katon zi tahriki nasim, Hast chun navkisai larzanda bar boloi sim.Hast chun navkisai larzanda bar boloi sim. (Mazmuni: Egningdagi nozik kuylakning (Mazmuni: Egningdagi nozik kuylakning shamoldan hilpillashamoldan hilpilla shishi endigina davlatga endigina davlatga erishgan kishining kumush (pul) ustida erishgan kishining kumush (pul) ustida tittit rashiga, rashiga, qq altirashiga o’xshaydi). Bu misolning altirashiga o’xshaydi). Bu misolning "yaxshi "yaxshi matla`matla` lar"dan biri sifatida lar"dan biri sifatida qq aralishiga aralishiga sabab shundaki, unda,sabab shundaki, unda, birinbirin chidan, hayotiy chidan, hayotiy lavha tasvir etilgan (endigina davlatgalavha tasvir etilgan (endigina davlatga erishgan erishgan kishining bir chakishining bir cha qq a ustida tik turishi), a ustida tik turishi), ikkinchidan, bayti go’zal o’xshatish ishlatilgan. ikkinchidan, bayti go’zal o’xshatish ishlatilgan. Xuddi shunday go’zal tasvirXuddi shunday go’zal tasvir nini Majnuniy Balxiy Majnuniy Balxiy g’azallarida kuzatgan Navoiy ulardang’azallarida kuzatgan Navoiy ulardan namuna namuna sifatida quyidagi baytni keltiradi:sifatida quyidagi baytni keltiradi: Mohi tobonim isitti, hildi bag’rimni kabob,Mohi tobonim isitti, hildi bag’rimni kabob, Oy edi, emdi harorattin bo’lubtur oftob.Oy edi, emdi harorattin bo’lubtur oftob. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

3.3. "Majolis un-nafois"da fors-tojik va o’zbek tilida "Majolis un-nafois"da fors-tojik va o’zbek tilida teng qiymatga ega bo’lgan asarlar yozgan shoirlar teng qiymatga ega bo’lgan asarlar yozgan shoirlar guruhiga ham e’tibor berilgan. Chunki ular tojik va guruhiga ham e’tibor berilgan. Chunki ular tojik va o’zbek mumtoz adabiyoti qo’lga kiritgan o’zbek mumtoz adabiyoti qo’lga kiritgan muvaffaqiyatlarni o’z ijodlarida mujassamlashtirishga muvaffaqiyatlarni o’z ijodlarida mujassamlashtirishga va badiiy jihatdan yuksak asarlar yozishga intilar edilar. va badiiy jihatdan yuksak asarlar yozishga intilar edilar. Nazoiy bunday shoirlardan Amiriy, Hoji Abdulhasan, Nazoiy bunday shoirlardan Amiriy, Hoji Abdulhasan, Mavlono Qutbiy, Tarxoniy, Yaqiniy va shunga o’xshash Mavlono Qutbiy, Tarxoniy, Yaqiniy va shunga o’xshash qq ator kishilarni qayd hilib o’tadi. Navoiyning ator kishilarni qayd hilib o’tadi. Navoiyning ko’rsatishicha, Shayxim Suhayliy shulardan biridir. ko’rsatishicha, Shayxim Suhayliy shulardan biridir. Shuning uchun NavoiShuning uchun Navoi yy "Majolis un-nafois"da Suhayliyni "Majolis un-nafois"da Suhayliyni o’zbek va tojik tillarida she’r yozgan shoir sifatida o’zbek va tojik tillarida she’r yozgan shoir sifatida tavsiflaydi. Uning lirik she’rlarini ham, hajviy misralarini tavsiflaydi. Uning lirik she’rlarini ham, hajviy misralarini ham ma’qullab, ham ma’qullab, qq uyidagi qit’asini keltiradi:uyidagi qit’asini keltiradi: Vaysiyu Sog’ary ba azmi haram, Vaysiyu Sog’ary ba azmi haram, Gashta budand har dushon safary. Gashta budand har dushon safary. Lek az on roh har du vo monand, Lek az on roh har du vo monand, On yak az be xariyu in zi xary.On yak az be xariyu in zi xary. (Mazmuni: Vaysiy bilan Sog’ariy Makkaga borish (Mazmuni: Vaysiy bilan Sog’ariy Makkaga borish uchun tayyorgarlik ko’rgan edilar. Lekin ulardan biri uchun tayyorgarlik ko’rgan edilar. Lekin ulardan biri eshagim yo’q deb yo’ldan eshagim yo’q deb yo’ldan qq olgan bo’lsa, ikkinchisi olgan bo’lsa, ikkinchisi eshaklik eshaklik qq ilib bu yo’ldan qoldi.) ilib bu yo’ldan qoldi.) www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

Diqqatga sazovor joyi shundaki, Alisher Navoiy ikki tilda Diqqatga sazovor joyi shundaki, Alisher Navoiy ikki tilda asarlar yozgan 40ga yaasarlar yozgan 40ga ya qq in shoirlarning nomini "Majolis un-in shoirlarning nomini "Majolis un- nafois"ga kiritgan. Bulardan ko’pchiligini, jumladan Mavlono nafois"ga kiritgan. Bulardan ko’pchiligini, jumladan Mavlono Hoji Abdulhasan, Mavlono Qutbiy, Mavlono Naimiy (birinchi Hoji Abdulhasan, Mavlono Qutbiy, Mavlono Naimiy (birinchi majlisdan); Mavlono Lutfiy, Mavlono Otoyi, Mavlono Muqimiy, majlisdan); Mavlono Lutfiy, Mavlono Otoyi, Mavlono Muqimiy, Mavlono Sakkokiy, Mirhoji Sug’diy Samarqandiy, Mirzobek Mavlono Sakkokiy, Mirhoji Sug’diy Samarqandiy, Mirzobek (ikkinchi majlisdan); Mavlono Shavqiy, Mavlono Gadoiylarni (ikkinchi majlisdan); Mavlono Shavqiy, Mavlono Gadoiylarni (uchinchi majlisdan) nihoyatda hurmat bilan eslaydi(uchinchi majlisdan) nihoyatda hurmat bilan eslaydi Navoiy o’zining "Majolis un-nafois"ida turkiygo’y shoirlarga Navoiy o’zining "Majolis un-nafois"ida turkiygo’y shoirlarga ko’p e’tibor beradi. Ularning har biri ijodidagi o’ziga xos ko’p e’tibor beradi. Ularning har biri ijodidagi o’ziga xos xususiyatlarnixususiyatlarni ko’rsatishga harakat qiladi. Masalan, Mavlono ko’rsatishga harakat qiladi. Masalan, Mavlono Otoyi haqida: "Mavlono ko’p turkona aytur erdi",— der ekan, Otoyi haqida: "Mavlono ko’p turkona aytur erdi",— der ekan, birinchidan, o’zbek tilida she’r aytganini ta’kidlasa, birinchidan, o’zbek tilida she’r aytganini ta’kidlasa, ikkinchidan, badiiy jihatdan ancha durust asarlar yozar edi, ikkinchidan, badiiy jihatdan ancha durust asarlar yozar edi, demoqchi. Mavlono Muqimiyning o’zbekcha she’rlari demoqchi. Mavlono Muqimiyning o’zbekcha she’rlari to’g’risida "xele choshnisi bor" deb yozsa, o’zbek tilida yozgan to’g’risida "xele choshnisi bor" deb yozsa, o’zbek tilida yozgan she’rlari, asarlari xalq ommasi orasida keng tarqalganini she’rlari, asarlari xalq ommasi orasida keng tarqalganini Mavlono Kamoliyning zikrida ta’kidlab o’tadi.Mavlono Kamoliyning zikrida ta’kidlab o’tadi. Alisher Navoiy turkiygo’y shoir Mirzobekni hammaga, Alisher Navoiy turkiygo’y shoir Mirzobekni hammaga, xususan yoshlarga har jihatdan: axloqiy qiyofada ham, xususan yoshlarga har jihatdan: axloqiy qiyofada ham, ijodidagi badiiy mahoratda ham namuna qilib ko’rsatadi. U ijodidagi badiiy mahoratda ham namuna qilib ko’rsatadi. U yozadi: "Mirzobek insoniyat va xushaxloqlikda Xuroson va yozadi: "Mirzobek insoniyat va xushaxloqlikda Xuroson va Samarqand mulkida yagona erdi. Tab’ va fahm va otar va Samarqand mulkida yagona erdi. Tab’ va fahm va otar va tutarda bu ikki multutarda bu ikki mul kk yigitlari orasida saromadi zamona. Zehni yigitlari orasida saromadi zamona. Zehni diqqat va maoni nuqudidin g’ani erdi va tab’i bu nav’ diqqat va maoni nuqudidin g’ani erdi va tab’i bu nav’ ta’riflardin mustag’ni... Hayf va yuz xayf va darig’ va yuz ming ta’riflardin mustag’ni... Hayf va yuz xayf va darig’ va yuz ming darig’kim, hayot chashmasidin serob bo’lmadi va umr naxli darig’kim, hayot chashmasidin serob bo’lmadi va umr naxli mevasidin bar yemadi".mevasidin bar yemadi". www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

4.4. Alisher Navoiy ilg’or adabiy-tanqidiy qarashdarning Alisher Navoiy ilg’or adabiy-tanqidiy qarashdarning namoyandasi sifatida Xoja Musayyab va Mavlono Shihoblar namoyandasi sifatida Xoja Musayyab va Mavlono Shihoblar mansub bo’lgan guruhni qoraladi, she’riyatning g’oyaviy mansub bo’lgan guruhni qoraladi, she’riyatning g’oyaviy bo’lishi va badiiylikning mazmun bilan aloqasini bo’lishi va badiiylikning mazmun bilan aloqasini mustahkamlashni himoya qildi. Masalan, Navoiy Xoja mustahkamlashni himoya qildi. Masalan, Navoiy Xoja Musayyab she’rlaridan keltirgan misol orqali uning ijodini Musayyab she’rlaridan keltirgan misol orqali uning ijodini fosh qiladi: "Xoja Musayyab andin (Soneiydan), ajabroq fosh qiladi: "Xoja Musayyab andin (Soneiydan), ajabroq kishi erdi. Ul dag’i vazorat bexudlig’idin musulmonlarga kishi erdi. Ul dag’i vazorat bexudlig’idin musulmonlarga ajab zulmlar qilurg’a bel bog’lab erdikim, qazo devonidin ajab zulmlar qilurg’a bel bog’lab erdikim, qazo devonidin bevosita siyosatga mustavjib bo’lub va el aning sharridin bevosita siyosatga mustavjib bo’lub va el aning sharridin xalos bo’ldilar... Bu matla’ aningdurkim:xalos bo’ldilar... Bu matla’ aningdurkim: Guzasht umru zi g’aflat man on chunon mastam,Guzasht umru zi g’aflat man on chunon mastam, Ki hech tavba naqardamki, boz nashkastam.Ki hech tavba naqardamki, boz nashkastam. (Mazmuni: Umr o’tdi, lekin men g’aflat bilan shunchalik (Mazmuni: Umr o’tdi, lekin men g’aflat bilan shunchalik mastmanki, har qachon bir ishdan tavba qilgan bo’lsam, uni mastmanki, har qachon bir ishdan tavba qilgan bo’lsam, uni albatta sindirdim, ya’ni har vaqt tavbamdan qaytdim).albatta sindirdim, ya’ni har vaqt tavbamdan qaytdim). Bu o’rinda adabiy tanqidchi Navoiyning mahorati Bu o’rinda adabiy tanqidchi Navoiyning mahorati shundan iboratki, u Xoja Musayyabni o’z tili bilan, o’z she’ri shundan iboratki, u Xoja Musayyabni o’z tili bilan, o’z she’ri bilan o’zini fosh qila olgan. "Majolis un-nafois"da zolim bilan o’zini fosh qila olgan. "Majolis un-nafois"da zolim kishining axloqiy qiyofasi va ijodiy yo’nalishi bir-biridan farq kishining axloqiy qiyofasi va ijodiy yo’nalishi bir-biridan farq qilmasligi ko’rsatiladi.qilmasligi ko’rsatiladi. Demak, bundan ko’rinadiki, Navoiy shoirlarga, ularning Demak, bundan ko’rinadiki, Navoiy shoirlarga, ularning ijodiga baho berishda ham adolat va adolatli kishi uchun ijodiga baho berishda ham adolat va adolatli kishi uchun kurash g`oyasi asosida ish ko’rgan. Uning fikricha, adolatli, kurash g`oyasi asosida ish ko’rgan. Uning fikricha, adolatli, kishi — gina xalqqa xizmat qila oladi, xalqqa manzur kishi — gina xalqqa xizmat qila oladi, xalqqa manzur bo’ladigan asarlar yarata oladi.bo’ladigan asarlar yarata oladi. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

Ammo zulm va adolatsizlik yo’lidagi shoh ham, shoir ham xalqqa Ammo zulm va adolatsizlik yo’lidagi shoh ham, shoir ham xalqqa xizmat qila olmaydi, yaxshi asarlar yoza olmaydi. Ko’rinadiki, Navoiy xizmat qila olmaydi, yaxshi asarlar yoza olmaydi. Ko’rinadiki, Navoiy adabiy tanqidining yo’nalishi uning ijodiy va falsafiy qarashlari bilan adabiy tanqidining yo’nalishi uning ijodiy va falsafiy qarashlari bilan hamohangdir. Ikkinchi tomondan, Alisher Navoiy kamtar, xushmuomala hamohangdir. Ikkinchi tomondan, Alisher Navoiy kamtar, xushmuomala va xushsuhbat bo’lish, ustodlarni hurmat qilish kabi xususiyatlardan va xushsuhbat bo’lish, ustodlarni hurmat qilish kabi xususiyatlardan xoli bo’lib, manmanlik, xudpisandlik va dag’allik kasaliga mubtalo xoli bo’lib, manmanlik, xudpisandlik va dag’allik kasaliga mubtalo bo’lgan shoir, yozuvchilarni tanqid qiladi. Axloqiy jihatdan tubanlik bo’lgan shoir, yozuvchilarni tanqid qiladi. Axloqiy jihatdan tubanlik Shoirning ijodiga ham ta’sirsiz qolmayajagini ko’rsatadi. Bu Jihatdan Shoirning ijodiga ham ta’sirsiz qolmayajagini ko’rsatadi. Bu Jihatdan "Majolis un-nafois"da Mavlono Osafiy va Mavlono Xurramiyga "Majolis un-nafois"da Mavlono Osafiy va Mavlono Xurramiyga bag’ishlangan zikrlar diqqatga sazovordir. Navoiy Osafiy to’g’risida bag’ishlangan zikrlar diqqatga sazovordir. Navoiy Osafiy to’g’risida yozar ekan, uning o’z vaqtini bekor sarf qilganini, o’ziga maftun bo’lib yozar ekan, uning o’z vaqtini bekor sarf qilganini, o’ziga maftun bo’lib ketganini alohida uqtiradi. Shu ketganini alohida uqtiradi. Shu bb ilan birga uning "mutlaqo pandpazir ilan birga uning "mutlaqo pandpazir ermas"ligini, manmanlikka berilganini ham qayd qiladi.ermas"ligini, manmanlikka berilganini ham qayd qiladi. Mavlono Xurramiy degan shoirning manmanligi, dagMavlono Xurramiy degan shoirning manmanligi, dag `` alligini alligini qq oralab, oralab, shunday yozadi: "Mavlono Xurramiy — Hirining odamiy-shunday yozadi: "Mavlono Xurramiy — Hirining odamiy- zz odalaridindur, odalaridindur, ammo o’zida odamiylikdin asar, balki bo’ye ammo o’zida odamiylikdin asar, balki bo’ye yy o’qtur. Badmizojliklari o’qtur. Badmizojliklari jihatidan Xurosonda tura olmadi, Iroqqa bordi, andin Makka va Madina jihatidan Xurosonda tura olmadi, Iroqqa bordi, andin Makka va Madina va Bayt ul-muqaddas. Ko’proq anbiyo va mashoyix mazorotin yayoq va Bayt ul-muqaddas. Ko’proq anbiyo va mashoyix mazorotin yayoq borib, ziyorat qildi, balki ikki qatla anga bu riyozat va mashaqqat, balki borib, ziyorat qildi, balki ikki qatla anga bu riyozat va mashaqqat, balki bu davlat muyassar bo’ldi. Ammo o’z zotiy bedavlatlig’lari jihatidin bu bu davlat muyassar bo’ldi. Ammo o’z zotiy bedavlatlig’lari jihatidin bu saflardan kelgandin so’ngra borg’ondin burunroqdin bexabarroq va saflardan kelgandin so’ngra borg’ondin burunroqdin bexabarroq va badfe’lroq keldi va aning maddohlig’ida til ojiz va aql qosirdur. badfe’lroq keldi va aning maddohlig’ida til ojiz va aql qosirdur. Bovujudi muncha turfaliq she’r ham aytur va kishini pisand Bovujudi muncha turfaliq she’r ham aytur va kishini pisand qq ilmas".ilmas". Shunday qilib, Alisher Navoiy shoirniShunday qilib, Alisher Navoiy shoirni nn g ijodig ijodi uning uning axloaxlo qq iy qiyofasi iy qiyofasi bilan chambarchas bog’li ekaninbilan chambarchas bog’li ekanin i misollari misollar asosida isbot qilib berdi. U asosida isbot qilib berdi. U ana shu masalani yechish jarayonidaana shu masalani yechish jarayonida zamonasidagi ikki adabiy oqim va zamonasidagi ikki adabiy oqim va uning xususiyatlarini ko’rsatib berishga intildi. Navoiy bu masalani ham uning xususiyatlarini ko’rsatib berishga intildi. Navoiy bu masalani ham adolat muammosiadolat muammosi asosida hal qilib, o’zining adabiy-tanqidiy qarashlari, asosida hal qilib, o’zining adabiy-tanqidiy qarashlari, badiiy tafakkuri dunyoqarashining bir qismi ekanini ochiq ko’rsatadibadiiy tafakkuri dunyoqarashining bir qismi ekanini ochiq ko’rsatadi .. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

Xulosa.  Alisher Navoiy Majolis un – nafois asarida shoirning ijodiy va axloqiy qiyofasiga katta e’tibor beribgina qolmasdan, XV asr ijtimoiy va iqtisodiy holatini to’liq yoritib berganligi uchun bebaho asardir. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

Foydalanilgan adabiyotlar:  1 Alisher Navoiy “Majolis un- nafois”.  2 Atoulloh Husayniy “Badoyi us- sanoyi”.  3 A. Hayitmetov “Alisher Navoiyning adabiy tanqidiy qarashlari”.  4 O’zbek adabiyoti tarixi. II tom Tosh. 1977 yil. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

O'xshashlar

Majolis un-nafois

Бадиий адабиёт Ёзувчилар

Navoiy ijodi. Navoiy va zamonamiz dars ishlanma

Temuriylar davri adabiyoti

Alisher Navoiy 7