Badiiy va ilmiy asarlarning matniy o‘ziga xosliklari - Adabiyot - Slaydlar

Badiiy va ilmiy asarlarning matniy o‘ziga xosliklari

Yuklangan vaqt:

01.05.2025

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

119.3203125 KB

Ko'chirib olish

Badiiy va ilmiy asarlarning matniy o‘ziga xosliklari

5/1/25 2 Badiiy: Devon, bayoz, kashkul, tazkira Asarlar Ilmiy asarlar 01 02 10 0102 17

DEVON – “yozish”, “ro‘yxatga olish” kabi ma’nolarni anglatadi. KULLIYOT – “to‘la”, “butun”, to‘plam kabi ma’nolarni anglatadi. KASHKUL, KACHKUL, SATIL – 1) mis idish, odatda, masalliqlar saqlanadi. 2) Qalandarlarning xayr sadaqa yig‘adigan maxsus idishi BAYOZ – “Oqlik” ma’nosini bildiradi. TAZKIRA – “ Esga olish, tilga olish” kabi ma’nolarni ham bildiradi. 5/1/25 3

5/1/25 4O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev tomonidan 2017-yil 24-mayda imzolangan “Qadimiy yozma manbalarni saqlash, tadqiq va targ‘ib qilish tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi Qaror matnshunoslik, adabiy manbashunoslik, tilshunoslik, falsafa, madaniyat tarixi sohalarida milliy madaniyatimizning hali o‘rganilmagan ko‘pgina qatlamlarini ochib berishga yo‘naltirilgan ilmiy tadqiqotlarni olib borish, qo‘lyozmalar bilan ishlash malakasiga ega bo‘lgan yosh mutaxassislarni reja asosida maqsadli tayyorlash uchun katta imkoniyat eshiklarini ochdi.

Ilmiy asarlar badiiy asarlar qo’lyozmalaridan o’zining oddiyligi va bezaklardan xoliligi bilan ajralib turadi. Ayrim chizmalar, raqamlar va grafik tasvirlar jadvallarda beriladi. Matn ichida ayrim qaydlarni alohida ta’kidlash lozim bo’lsa, o’sha jumladagi biror so’z yoki iboraning ustiga qizil chiziq tortib qo’yiladi. Sahifa chetidagi bo’sh joy, ya’ni hoshiyada sharhlar yozish izoh, lug’at va boshqa qaydlar qilinishi, formulalar, chizmalar, o’simlik va hayvonlarning suratlari chizib qo’yilishi mumkin. Hoshiya yozuvlari shu asarga sharh yozgan olimga, ba’zi hollarda, qo’lyozmani ko’chirgan kotib yoki asarni mutolaa qilganlarga tegishli bo’ladi. 5/1/25 5

5/1/25 6Hoshiyada mutlaqo boshqa asar joylashtirilishi ham mumkin. Ayrim o’rinlarda interpolyatsiya, ya’ni hoshiyadagi bitiklarning asosiy matnga qo‘shib yuborilishi uchraydi. Matnshunos asosiy matnning o‘ziga xos uslubi va strukturasini jiddiy o‘rganish orqali interpolyatsiyani aniqlash mumkin. Shuningdek, qo‘lyozma matnining ilgari o‘chib ketishi, yirtilishi natijasida ma’no mavhumligiga sabab bo‘lgan o‘rinlarini va ayni shu nusxadan ko‘chirilgan keyingi nusxalardagi matn bo‘laklarini qiyoslash orqali interpolyatsiyani ajratib olish mumkin.

  Ilmiy asarlarda, albatta, ilmiy apparat muhim o’rin tutadi. Ilmiy apparat – matn tarkibini detallashtirib, har bir qismni ilmiy ko‘rsatkichlar orqali izohlash. Ilmiy apparatning konstruksiyasi va uning ichki tarkibi jarayonning ilmiy ko‘lami haqida bir butun tasavvur uyg‘otadi, balki tadqiqotning yakuniy ko‘rgazmali maketi vazifasini o‘taydi. 5/1/25 7

5/1/25 8Barcha keyingi tarixchilar o’zlaridan oldin yozilgan asarlardan o’z kunlarigacha bo’lgan davr tarixini yozishda to’g’ridan-to’g’ri ko’chirish orqali foydalanganlar. Bu usul fanda “kompilyatsiya” , ya’ni o’zlashtirish deyiladi. Ko’p jildli mashhur asarlarning barchasida ushbu usul qo’llangan, faqat muallifning o’zi yashagan davr haqidagi qismi ilmiy ahamiyatga egadir.

 Devon tuzish an’anasi ga ko‘ra turli janrdagi she’rlar quyidagi tartibda joylashtirilgan:  1. Debocha. 2. Hamd. 3. Munojot. 4. Na’t. 5. G‘azal. 6. Qasida. 7. Mustazod. 8. Muxammas. 9. Musaddas. 10. Musamman. 11. Tarji’band. 12. Tarkibband. 13. Masnaviy. 14. Soqiynoma. 15. Qit’a. 16. Ruboiy. 17. Muammo. 18. Lug‘z (chiston). 19. Tuyuq. 20. Fard.  Devonlarda janrlar ketma-ketligi buzilmasligi shart, ammo alifbo harflarida uzilish bo‘lmasligi sharti bilan ayrim janrlardan namunalarni tushirib qoldirishga ruxsat etiladi. 5/1/25 9

 Navoiyning “Xazoyin ul-maoniy” kulliyoti tarkibiga kiruvchi “G‘aroyib us-sig‘ar” devoniga g‘azal, mustazod, muxammas, musaddas, tarji’band, masnaviy, qit’a, ruboiy tarzida tartib berilgan bo‘lsa, “Badoye’ ul- vasat” devoni g‘azal, mustazod, muxammas, musaddas, tarji’band, qasida, qit’a, chiston, tuyuq tarzida tartiblangan. Shuningdek, alifbo tartibini buzmasdan terma devonlar tuzish tajribasi ham ma’lum. 5/1/25 10

 Devon qo‘lyozmasi matn va sarlavhalar, shuningdek, miniatyuralar atrofiga tortiladigan jadvallar, shams, unvon – qo‘lyozmaning ilk sahifasi bosh qismida tilla suvi yugurtirib chizilgan naqsh-lavh, sahifalarga oltin suvi bilan jilo berish (tazhib) kabi bezaklar bilan ziynatlanadi. Albatta, bunday devonlar qimmatbaho bo‘lib, ular asosan, shoh farmoniga asosan saroy kutubxonasi yoki sovg‘a uchun tayyorlangan. 5/1/25 11

 Bayoz tuzilishi va uning o‘ziga xos xususiyati haqida quyidagicha xulosa qilish mumkin:  I. Qo‘lyozma bayozlar quyidagi tuzilishga ega bo‘ladi:  1) sarbayoz (muqaddima);  2) lirik she’rlardan namunalar;  3) xotima-kolofon;  4) fixrist (she’rlari kiritilgan shoirlarning nomi keltirilishi mumkin). 5/1/25 12

 II. Bayozlarning umumiy belgilari:  1) shoirlar haqida ma’lumotlar berilmaydi;  2) lirik janrlarda bitilgan she’rlardan tashkil topadi;  3) bob va bo‘limlarga bo‘linmaydi;  4) bir necha shoirlarning she’rlaridan namunalar kiritiladi. Sarlavhalar qizil yoki qalin qora rangda yoziladi; 5/1/25 13

 5) bayoz bir shoir she’rlaridan ham tashkil topishi mumkin;  6) bayozda bir shoirning she’rlari bir necha joyda takrorlanishi mumkin;  7) bayozlarda turli asrlarda ijod etgan shoirlarning ijodlaridan namunalar keltirilishi mumkin;  8) namunalar ketma-ket keltirilsa, birinchi namuna ustiga she’r janri va shoir nomi (g‘azali faloni), agar muxammas bo‘lsa, kimning g‘azaliga bog‘langani qayd etiladi (muxammasi faloni bar g‘azali faloni), keyingi namunalar “valahu”, ayzan (yana biri) deb ajratiladi;  9) she’rlar ustunlarga ajratib yozilishi mumkin. 5/1/25 14

 Tazkira yozish an’anasi dastlab arab va fors adabiyotida shakllangan bo‘lib, keyinroq turkiy adabiyotda ham keng ommalashgan. IX asrda vujudga kela boshlagan tazkirachilik ham o‘ziga xos taraqqiyot bosqichlarini bosib o‘tdi. Qo‘lyozma kitoblarning ko‘paytirish imkoni cheklanganligi tufayli adabiyot ixlosmandlari turli she’rlarni, asarlarni daftarlarga ko‘chirib olib kichik-kichik to‘plamlar tuzar edilar. Mashhur yozuvchilarning asarlaridan namuna sifatida tuzilgan bunday ilk to‘plamlarda biografik ma’lumot u yoqda tursin, ko‘pincha, shoirning nomi ham qayd etilmas edi. Lekin vaqt o‘tishi bilan to‘plamlarga yozuvchilar va adabiy namunalar ko‘proq kirib boradi va natijada mualliflar hayoti va faoliyati hamda asarlari haqida ma’lumotlar berish zarurati yuzaga keladi. Shu taxlit vujudga kelgan to‘plamlar ilk tazkiralar edi. 5/1/25 15

 Tazkiraning eng qadimgi namunasi Abu Mansur Saolibiyning “ رهدلJJا ميت JJي رصعل JJا له Jا ل Jصاح Jم ى JJف ” – “ Zamona ahlining fazilatlari haqida yakto durdona” (XI asr) asari e’tirof etiladi. Mazkur tazkiradan o‘sha davr Arab, Movarounnahr, Xorazm, Xuroson adabiyoti va san’ati haqidagi qimmatli ma’lumotlar o‘rin olgan. Yaqin va O‘rta Sharq adabiyotshunosligida tazkiranavislikni Saolibiy (vft. 1037) boshlab bergan. Turkiy tildagi ilk tazkira Navoiyning – “Majolisun nafois” asaridir. 5/1/25 16

 Nazorat uchun savollar:  1. Devon kimlar tomonidan tartib beriladi?  2. Devon tuzish an’anasi haqida ma’lumot bering.  3. Sohibi devon shoirlar nomini sanang.  4. Bayoz va uning o‘ziga xos xususiyatlari.  5. Bayozlarning ilm-fandagi ahamiyati hamda bayoz tuzishdan ko‘zlangan maqsad?  6. Kashkul atamasiga ta’rif bering.  7. “Bayozi Muhallo”ga nechta shoir asari kiritilgan?  8. Ilmiy va badiiy adabiyotlarning o’ziga xos xususiyatlarini sanang. 5/1/25 17

 Asosiy adabiyotlar:  1. Лихачев Д.С. Текстология. – M. – Л..: АНС, 1962. – 245 b.  2. Лихачев Д.С. Текстология. Краткий очерк. – М. – Л.: Наука,1964. – С.23-65.  3. Sirojiddinov Sh., Umarova S. O‘zbek matnshunosligi qirralari. – T.: Akademnashr, 2015. – 130 b.  4. Sodiqov Q. Matnshunoslik va manbashunoslik asoslari. – T.: Toshkent davlat sharqshunoslik instituti, 2017. – 221 b.  5. Sirojiddinov Sh. Matnshunoslik saboqlari.– T.:Navoiy universiteti, 2019. -128 b.  6. Habibullayev A. Adabiy manbashunoslik va matnshunoslik. – Т.: Toshkent davlat sharqshunoslik instituti, 2000. – B. 155. 5/1/25 18

 Qo‘shimcha adabiyotlar:  1. Yo‘ldoshev Ibrohim. O‘zbek kitobatchilik terminologiyasi. – T.: Fan, 2004. – 126 b.  2. Komilov N. Bu qadimiy san’at. – T.: G‘afur G‘ulom nomidagi adabiyot va san’at nashriyoti, 1997. – 188 b.  3. Muhammad Obid Namangoniy. Bayoz: Tuhfat-ul obidin va anis ul-oshiqin. – Toshkent: Navro‘z, 2019. – 240 b.  4. Munirov Q. Bebaho xazina. –T.: Imom al-Buxoriy xalqaro jamg‘armasi, 2002. – 234 b.  5. Murodov A. O‘rta Osiyo xattotlik san’ati tarixidan.-T.: Fan, 1991.– 224 b.  6. Sirojiddinov Sh. XV–XVI asrlar tarixiy va tazkira-esdalik asarlarida Alisher Navoiy hayoti va faoliyati talqini. – Samarqand: Zarafshon, 1997. – 125 b. 5/1/25 19

E’TIBORINGIZ UCHUN RAHMAT! 5/1/25 20

O'xshashlar

Ilmiy adabiyot va badiiy adabiyot tahlili

Obrazlilik va badiiy obraz. Badiiy obrazning o`ziga xos xususiyatlari

Badiiy adabiyotda mazmun va shakl birligi

Badiiy asar tuzulishi. Obraz va tipiklik

Badiiy asarda g’oya