O'zbekistonda parazitologiya fanining rivojlanish tarixi - Zoologiya - Referatlar

O'zbekistonda parazitologiya fanining rivojlanish tarixi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

173.4482421875 KB

Ko'chirib olish

O' zbekistonda parazitologiya fanining rivojlanish tarixi O'rta Osiyoda, shu jumladan O'zbekistonda parazit organizmlar to'g’risidagi dastlabki ma'lumotlar 980-1037-yillarda yashab ijod etgan vatandoshimiz buyuk tabib va mutafakkir Abu Ali ibn Sino asarlarida uchraydi. Abu Ali al-Husayn ibn Abdulloh ibn al-Hasan ibn Ali 980-yil avgust oyida Buxoroning Afshona qishlog’ida tug’ilgan. Ibn Sino 17 yoshidayoq Bu x oro x alqi orasida mohir tabib sifatida taniladi. Abu Ali ibn Sino o'sha zamonlardagi taxt uchun kurashlar, davlatlar o'rtasidagi urush va mojarolar orqasidan shaharma-shahar, davlatma-davlat darbadarlikda, sarsonu-sargardonlikda yurib, juda ko'p azobu-uqubatlarni boshidan kechiradi. Ibn Sino 1012-1014-yillarda Jurjonda yashab «Tib qonunlari» ning dastlabki qismlarini shu erda yaratadi. Jurjondagi notinchliklar tufayli Ibn Sino Rayga keladi va u y erdan Hamadonga o'tadi. Hamadonda «Tib qonunulari» ning birinchi kitobini tugatib, o'zining mashhur falsafiy qomusi «Kitob ash-shifo»ni ham shu yerda yozishga kirishadi. «Tib qonunlarining qolgan qismlarini ham Hamadonda yozib bitiradi. Abu Ali ibn Sino o'zining "Kitob ash-shifo" asarida odamlarning ichagida parazitlik qiluvchi tasmasimon chuvalchanglar (sestodalar), askarida, ostritsa, rishta to’g’risida yozib, ularni tuzilishi, ko’payishi, keltirib chiqaradigan kasalliklari, diyetasi, davosi, oldini olish chora-tadbirlari to'g'risida ko'plab ma'lumotlar keltirgan. Alloma parazitlarga qarshi qo’llaniladigan dori-darmonlar haqida ham yozib qoldirgan. Ko’p asrlar davomida olimlar faqat ko’zga ko’rinadigan parazit chuvalchanglar va tashqi parazitlarni ta’riflash bilan chegaralanib kelganlar. Ko’zga ko’rinmas parazitlar to’g’risidagi ilk ma’lumotlar bobokalonimiz Abu Ali ibn Sino asarlarida uchraydi. Abu Ali ibn Sino o’zining «Kitob ash-shifo» asarida odamlarning

ichagida va jigarida parazitlik qiladigan chuvalchanglar(parazitlarni)ni yirik va uzun, yumaloq, yassi, mayda guruhlarga bo’lib, ular xom go’sht, sut, baliq go’shti, yaxshi yuvilmagan sabzavot va ho’l mevalar, iflos va qaynatilmagan suvlarni iste’mol qilganda, shuningdek ariq va hovuzlarda cho’milganda suv og’iz orqali oshqozon-ichakka ketib qolganda yuqishi mumkinligini ko’rsatib o’tgan. Ibn Sino odamlarda parazitlik qiadigan har bir gijja turiga alohida tavsif bergan. Misol uchun odam ichagida parazitlik qiladigan qoramol va cho’chqa tasmasimon chuvalchanglari hamda serbar tasmasimon chuvalchanglarga-«katta va uzun-qurt», jigar va o’t yo’llarida parazitlik qiladigan jigar qurtiga-«qovoq urug’iga o’xshash qurt» odamning, xususan yosh bolalarning ichagida parazitlik qiladigan pakana gijja yoki kichik zanjirsimon gijjaga-«mitti qurt» va boshqa gijjalar to’g’risida ham tavsiflar berib, ular keltirib chiqaradigan kasalliklarni davolash haqida ham ko’plab ma’lumotlar qoldirgan. Uning ushbu asari XV asrda 16 marta, XVI asrda 20 marta qayta nashr qilingan, o’sha davrda bibliya bilan raqobat qila olgan yagona asar hisoblangan. Ibn Sino Hamadonda 1023-yilgacha istiqomat qiladi va ayrim siyosiy sabablarga ko’ra 1023 yilda Hamadondan Isfaxonga jo’nab ketadi va umrining qolgan 14 yilini Isfaxonda o’tkazadi. Buyuk qomusiy olim Ibn Sino 1037 yil 18 yunda 57 yoshida vafot etadi va Hamadonda dafn etiladi. Turli manbalarda Ibn Sino 450 dan ortiq asar yozganligi, lekin bizgacha 241 tasi etib kelganligi ta’kidlanadi. Keyinchalik O’rta Osoyoda, shu jumladan O 'zbekistonda parazitologiya faniga oid ma’lumotlar XIX asrning ikkinchi yarmida Turkiston o’lkasi bo’ylab sayohat qilgan mashhur rus tabiatshunos olimi A.P.Fedchenko asarlarida ham uchraydi. Aleksey Pavlovich Fedchenko (1844-1873) rus tabiatshunosi, O’rta Osiyoni tadqiq qilgan olim. Moskva universitetini tugatgan. U Zoologiyaga oid to’plamlar va gerbariylar to’plagan. Antropologiya va etnografiya bilan shug’ullangan.

Fedchenko A.P. 1868-1871-yillarda Oloy vodiysiga sayohat qilgan va Oloy orti tizmasini o’rgangan. Hisor-Oloy tog’ sistemasining 1-orografik sxemasini tuzgan. U Alp tog’laridagi Monblan cho’qqisiga chiqishda halok bo’lgan. A.P.Fedchenkoning to’plagan materiallari geograf olimlar tomonidan qayta ishlanib, «A.P.Fedchenkoning Turkistonga sayohati» nomli rus tilidagi kitobi nashr qilingan. Pomir tog’idagi muzlik Fedchenko nomi bilan atalgan. A.P.Fedchenko Oloy va Zarafshon vodiysiga uyushtirilgan ekspeditsiya davrida 4 mingga yaqin hayvon turlari (asosan hasharotlar) ni o’z ichiga olgan 20 mingga yaqin kollektsiyalar to’plagan. U Buxoro, Samarqand Toshkentda har xil hayvonlarning parazit chuvalchanglarini yig’adi. Yig’ilgan materiallarni Daniyalik olim Krabb va nemis olimi Linstov yordamida aniqlaydi. Shuning bilan bir qatorda A.P.Fedchenko O’zbekistonda birinchi marta Buxoro va Samarqandda odamlar terisi ostida parazitlik qiladigan nematoda–rishtaning biologiyasini o’rganadi. Turkiston aholisi ipakchilik bilan shugullanishi olimni e’tiborini tortadi. Mockvaga olib keltirgan ipak qurti tuxumlaridan pebrina kasalligini qo’zg’atuvchisi nozema bombicus aniqlanadi. Toshkentda, Samarqandda ipak qurti boquvchilari bilan kengashib, kasallikni tugatish to’g’risida takliflar kiritadi. XX asrning boshlarida O’zbekistonda parazitologiya sohasida ilmiy tekshirish ishlari Skryabin, Pavlovskiy, Dogel, Yershov, Badanin, Isayev va boshqa olimlarning nomlari bilan bog’lq. Bu olimlar O’rta Osiyoda, Qozog’istonda va shu jumladan O’zbekistonda odam va hayvonlarda uchrovchi parazitlarning tur tarkibi, tuzilishi, sistematikasi, bio-ekologik xususiyatlari borasida ko’plab tadqiqot ishlarini olib borishgan. Ular Respublikamizning turli mintaqalarida uchraydigan parazitlarni o’rganish bilan bir qatorda, mahalliy kadrlar tayyorlash ishlariga ham katta e‘tibor qaratishgan. Hozirgi vaqtda O’zbekistonda ham parazitologiya fanining quyidagi 4 ta yo’nalishi bo’yicha ilmiy tadqiqot ishlari olib borilmoqda hamda nazariy va amaliy muammolar hal etib kelinmoqda.

1. Umumiy parazitologiya. 2. Tibbiyot parazitologiyasi. 3. Veterinariya parazitologiyasi. 4. Agronomiya parazitologiyasi. O’zbekistonda umumiy parazitologiya yo’nalishida tadqiqot ishlarini olib borgan va hozirgi kunda ham fidokorona ijod qilayotgan yirik parazitolog olimlar qatoriga-akademik: J.A.Azimov; O’zbekiston FA muxbir a’zosi: M.A.Sultonov; professorlar: S.O.Osmanov, V.M.Sodiqov, O’.Ya.Uzoqov, S.D.Dadaev, B.A.Allamuratov, S.A.Muhammadiev, M.O’.O’ralov; fan doktorlari: E.I.Gan, T.Q.Qobilov, M.Q.Qodirova, B.G.Gariev, O.D.Davronov, N.X.Enileeva, A.E.Kuchboev, E.B.Shakarboev, F.D.Akramova; uzoq yillar ishlagan va katta tajribaga ega bo’lgan fan nomzodlari: .A.A.Abidjanov, V.I.Gextin, V.P.Sherbak, Z.P.Sherban, A.N.Urazbaev, D.U.Ermatova, A.Q.Qulmamatov, E.N.Qulmamatov, P.A.Mo’minov, A.G.Gadoev, N.D.Davlatov, E.Ikramov, T.V.Kataytseva, M.F.Nazrullaeva, N.I.Lebedeva, Q.A.Saparov va ularning ko’plab shogirdlari tomonidan olib borilgan tadqiqot ishlarining natijalari asosida O’zbekistonning turli mintaqalarida, turli fasllarda umurtqasiz va umurtqali hayvonlarda uchrovchi parazitlarning tur tarkibi, sistematik holati, tarqalishi, keng tarqalgan parazitar kasalliklar qo’zg’atuvchilarining bio-ekologik xususiyatlari hamda shakllanish qonuniyatlarini, mahsuldor hayvonlarga ziyon keltiruvchi va kasalliklar qo’zg’atuvchi vakillarining oldini olish choralari to’g’risida keng qamrovli ma’lumotlar to’plangan va chop etilgan. O’zbekistonda umumiy parazitologiya yo’nalishi bo’yicha o’zlarining maktabiga ega bo’lgan yirik olimlar qatoriga akademik J.A. Azimov va O’zbekiston FA muxbir a’zosi M.A.Sultonov kiradi. J.A. Azimov 1938 yilning 10 martida Andijon shahrida tug’ilgan. U 1959 yili Samarqanddagi O’zbekiston qishloq xo’jalik institutining veterinariya fakultetini muvaffaqiyatli bitirib, O’zbekiston veterinariya ilmiy-tadqiqot institutida faoliyat ko’rsata boshladi. 1961 yilda Moskvadagi akademik K.I.Skryabin nomidagi Butunittifoq gelmintologiya instituti kunduzgi aspiranturasiga o’qishga kirib, 1963 yilda

«Gelminto’ ovets yuga Uzbekistana i dinamika glavneyshix gelmintozov» mavzusida nomzodlik dissertatsiyasini muvaffaqiyatli himoya qildi. J.A.Azimov 1986 yilda esa Moskvadagi akademik K.I.Skryabin nomidagi Butunittifoq gelmintologiya instituti ilmiy kengashida “Schistosomatida (Skrjabin et Schulz, 1937) Azimov, 1970 turkumiga mansub trematodalarning ekologo- taksonomik tavsifi va qishloq xo’jalik hayvonlari orientobilgartsiozining oldini olishning biologik asoslari” mavzusidagi doktorlik dissertatsiyasini mavaffakiyatli himoya qilgan. 1987 yilda professorlik ilmiy unvoniga sazovor bo’ldi. J.A.Azimov 1989-1991 yillarda O’zbekiston Milliy universiteti professori, 1991-2009 yillarda O’zR FA Zoologiya instituti direktori lavozimlarida ishladi. J.A.Azimov 1994 yilda O’zR FA muxbir a’zosi, 2000 yilda esa xaqiqiy a’zosi etib saylangan. J.A.Azimov dunyo olimlari tomonidan tan olingan etakchi zoolog, gelmintolog olim. U inson va hayvonlar organizmida yashovchi parazit organizmlarning morfologiyasi, biologiyasi va ekologiyasini tadqiq etish asosida, mazkur organizmlarning evolyutsiyasi, filogeniyasi va sistematikasi bo’yicha dunyo ilm- fanida katta qiziqishga sabab bo’lgan o’ziga xos nazariy kontseptsiyalarni ishlab chiqib, o’zining maktabini yaratdi. Akademik J.A.Azimovning serqirra ilmiy faoliyati 600 dan ortiq ilmiy maqolalarida o’z aksini topgan. 35 dan ziyod monografiya va o’quv qo’llanmalar muallifi, jumladan, «O’zbekistonning sut emizuvchi uy hayvonlari gelmintlari» (1975), «Odam va hayvonlar shistosomatidlari» (1975), «Trematodalar – odam va hayvonlarning parazitlari» (1986) «O’zbekistonning tog’ ekosistemalarida umurtqali hayvonlarning gelmintlari» (1994), «O’zbekiston va unga chegaradosh xududlarning quruqlik mollyuskalari» (2003); «Qiziqarli biologiya» (2004); «Parazitologiya terminlarining izohli lug’ati» (2007) va boshqalar mamlakatimiz zoolog va parazitologlari tomonidan alohida qadrlanadi. J.A.Azimovning xalq xo’jaligi rivojiga qo’shgan ulkan hissasi inobatga olinib, “Mehnat faxriysi” medali bilan mukofotlangan, Zoologiya fanining nazariy va amaliy sohalarini rivojlanitirishda olib borgan tadqiqotlari uchun akademik K.I.Skryabin medali (Rossiya), Ben-Gurion universiteti medali (Isroil),

Butunjahon tabiatni muhofaza qilish xalqaro fondning sertifikati (Pokiston), “O’zR FA 50 yilligi” medali bilan taqdirlangan. Biologik xavfsizlikni ta’minlashdagi xizmatlari uchun 2005 yilda AQSh (USA, CTR) sertifikati bilan taqdirlangan. Umum insoniy qadriyatlar rivojiga qo’shgan ulkan hissasi uchun “Metsenato’ stoletiya” Xalqaro jamoatchilik fondining laureati va “Vo imya jizni na zemle” medali bilan (Rossiya, 2007) mukofatlangan. Sultonov Muhammad Alievich (1915-1980) gelmintolog olim, O’zbekiston Fanlar Akademiyasining muxbir a’zosi, biologiya fanlari doktori. U 1915 yilda Toshkent shahrida tug’ilgan. 1937 yili O’rta Osiyo universitetining biologiya fakultetini tugatgan. M.A.Sultonov 1941 yilda «Toshkent viloyatida yirtqich qushlarda uchrovchi parazit nematodalar» mavzusida nomzodlik dissertatsiyasini himoya qilgan va unga biologiya fanlari nonzodi ilmiy darajasi berilgan. 1961 yilda esa «Uzbekistonda uy va ov- xo’jalik qushlari gelmintlari» mavzusida doktorlik dissertatsiyasini muvaffaqiyatli yoqlab biologiya fanlari doktori ilmiy darajasini oldi. Unga 1968 yilda O’zbekiston Fanlar Akademiyasi muxbir a’zosi ilmiy unvoni berilgan. M.A.Sultonov ilmiy faoliyatining boshlanishidan umrining oxirigacha O’zbekiston Fanlar Akademiyasining zoologiya va parazitologiya institutida kichik ilmiy xodim, katta ilmiy xodim , shu institutning ilmiy ishlar bo’yicha direktor o’rinbosari , direktor i va gelmintologiya laboratoriyasi mudiri lavozimlarida ishlagan. M.A.Sultonovning i lmiy ishlari O’zbekistonning uy va ov xo’jalik ahamiyatiga ega bo’lgan parrandalar gelmintlari, ot oshqozon bo’kasi hamda boshqa yovvoyi hayvonlar parazitfaunasini o’rganish ga hamda ularga qarshi kurash choralarini ishlab chiqishga bag’ishlangan. M.A.Sultonov tomonidan 150 dan ortiq ilmiy ishlar chop etilgan. Asosiy ishlari ga : Gelmin tov domashnix i oxotniche-promislovix ptits Uzbekistana (Tashkent. «FAN», 196 3, monografiya), Gelmintov jivotnix Karakalpakskoy ASSR (Tashkent,»FAN»,1969, monografiya), Paraziticheskie

chervi jivotnix Ferganskoy doline (Tashkent,»FAN», monografiya), Gelmint ov domashnix mlekopitayuhix Uzbekistana (Tashkent,»FAN»,1975, monografiya) . v a b oshqa ishlari kiradi. Respublikamizda veterinariya parazitologiyasi yo’nalishida tadqiqot ishlarini olib borgan va hozirgi kunda ham faol tadqiqot ishlarini olib borayotgan yirik olimlar qatoriga – akademik: E.H.Ergashev; professorlar: N.V.Badanin, R.H. Haitov, Sh.A.Azimov, N.X.Shevchenko, N.M.Matchonov, T.X.Raximov, B.S.Salimov, A.O.Oripov, A.R.Ro’zimurodov, M.A.Aminjonov; fan doktorlari: A.G’.G’ofurov, I.H.Rasulov, G.S.Po’latov, R.B.Davlatov va ularning ko’plab shogirdlarini ta’kidlab o’tish joiz. Yuqorida keltirilgan olimlar uzoq yillar davomida tadqiqot ishlari natijalari bo’yicha xonaki, ov qilinadigan va yovvoyi hayvonlarda uchraydigan parazitlar, ular qo’zg’atadigan kasalliklar va bu kasalliklarga qarshi kurash choralari to’g’risida tadqiqot ishlari natijalarini qator tavsiyalar, ilmiy maqolalar, monografiyalar, darsliklar, o’quv va metodik qo’llanmalar sifatida chop ettirishgan va amaliyotga tadbiq qilishgan. Beterinariya parazitologiyasi yo’nalishi bo’yicha O’zbekistonda o’z maktabiga ega bo’lgan yirik olimlar qatoriga akademik E.H.Ergashev va professor N.V.Badaninlar kiradi. N.V.Badanin (1895-1965) O’zbekistonda gelmintologiya maktabining asoschisi, O’zbekistonda xizmat ko’rsatgan fan arbobi (1956), Respublikada xizmat ko’rsatgan veterinariya vrachi hisoblanadi. N.V.Badanin Leningrad veterinariya institutida student bo’lib yurgan vatlaridayoq gelmintologiya faniga qiziqadi. U 1926 yili Solvichevodsk shahrida ishlab chiqarish amaliyotini o’tab turib, prof. K.I.Skryabin rahbarlik qilgan Butunittifoq gelmintologik ekspeditsiyasida ham ishtirok etadi. N.V.Badanin institutni tugatishi bilan (1928) prof. K.I.Skryabin taklifiga muvofiq Qozog’istondagi veterinariya-bakteriologiya ilmiy tekshirish institutining gelmintologiya bo’limiga rahbarlik lavozimiga tayinlanadi va bu vazifada 5 yil ishladi.

N.V.Badanin O’rta Osiyoga 1928 yilda kelgan va butun umrini shu o’lkaning qishloq xo’jaligi va yovvoyi hayvonlari gelmintlarini o’rganishga hamda ularga qarshi kurash chora-tadbirlarni ishlab chiqishga bag’ishlagan. U har xil turdagi hayvonlarning parazitar kasalliklarini o’rganish maqsadida tashkil etilgan 12 ta ekspeditsiyada ishtirok etdi va 6 tasiga o’zi rahbarlik qildi. N.V.Badanin 1932 yildan 1939 yilgacha Ashxaboddagi qishloq xo’jalik insitutida va 1939-1960 yillarda Samaraqand qishloq xo’jalik institutida parazitologiya kafedrasi mudiri lavozimida ishladi. U 1940 yili Qozog’iston, Qirg’iziston, Turkmaniston hamda O’zbekiston Respublikalarida tuyalarda tarqalgan gelmintoz kasalliklarni, gelmintlar qo’zg’atadigan gelmintoz kasalliklarning epizootologiyasi, diagnostikasi va davolash uchun o’tkazilgan tajribalari natijasini umumlashtirib monografiya yozdi. Uning bu ishi veterinariya fanlari doktori degan ilmiy darajaga sazovor bo’ldi. N.V.Badanin 70 dan ortiq ilmiy asar lar yozdi , ulardan 3 tasi monografiya hisoblanadi. Prof. N.V.Badanin oliy o’quv yurtlarida 32 yil ishlab, bir necha yuzlab yuqori malakali mutaxassis-parazitolog kadrlar tayyorladi. Hozirgi vaqtda respublikamizning deyarli barcha tuman va viloyat chorvachilik xo’jaliklarida N.V.Badaninning shogirdlari xizmat qilmoqda. N.V.Badanin yosh olimlarni tayyorlashga ham katta ahamiyat bergan. U 20 dan ortiq yosh mutaxassis kadrlarni tarbiyalab etishtirdi. Akademik E.X.Ergashev; professorlar: N.M.Matchonov, R.X.Xayitov, T.X.Xoshimov, V.M.Sodiqov, B.S.Salimov va boshqa yirik gelmintolog olimlar prof. N.V.Badaninning shogirdlari hisoblanadi. Ergashev Erkin Hamidovich (1933-2004) 1933 yil 1 noyabrda Samarqand shahrida tavallud topgan. U 1953 yilda O’zbekiston qishloq xo’jalik instituti (hozirgi Samarqand qishloq xo’jalik instituti)ning veterinariya fakultetini imtiyozli diplom bilan tamomlagan. E.H.Ergashevning ilm-fanga moyilligi inobatga olinib, mazkur yilda “Gelmintologiya” ixtisosligi bo’yicha aspiranturaga o’qishga qabul qilingan va 1956

yilda “Go’shtxo’r hayvonlarning gelmintlari va gelmintozlari” mavzusida nomzodlik dissertatsiyasini muddatidan oldin himoya qilgan va vaterinariya fanlari nomzodi ilmiy darajasini olgan. E.H.Ergashev 1964 yilning yanvarida (30 yoshida) akademik K.I.Skryabin rahbarligida “O’zbekiston sharoitida mayda shoxli mollarning gelmintoz kasalliklari” mavzusidagi doktorlik dissertatsiyasini muvaffaqiyatli himoya qilgan va birinchi bo’lib o’zbek veterinariya fanlari doktori ilmiy darajasini olgan. 1964 yilda yosh fan doktori E.H.Ergashev O’zbekiston veterinariya ilmiy tadqiqot instituti (O’zVITI) direktori lavozimiga tayinlangan. U 1965 yilda “Professor” ilmiy unvoniga sazovor bo’lgan va “Parazitologiya” kafedrasiga mudir etib saylangan (har ikkala joyda ishlagan). E.H.Ergashev 1968 yilda jahon parazitologiya fani sohasidagi ulkan hissasi uchun O’zR FA ning muxbir a’zoligiga saylangan. 1969 yilda esa biologiya sohasidagi xalqaro mukofot - K.I.Skryabin nomidagi “oltin medal” bilan taqdirlangan. Shuningdek, mazkur yilda unga “Xalqaro ixtirochi” unvoni berilgan. 1983 yilda biologiya va qishloq xo’jaligiga qo’shgan ulkan hissasi uchun unga “O’zbekiston Respublikasida xizmat ko’rsatgan fan arbobi” unvoni berilgan. Akademik Ergashev Erkin Hamidovich tomonidan jahondagi salohiyatli parazitologiya maktablaridan biri – o’zbek parazitologlar maktabi yaratilgan. Tolmas va iqtidorli ijodkor E.H.Ergashev o’z hayoti davomida barakali ijod qilib, 750 dan ortiq ilmiy ishlar, darslik va o’quv qo’llanmalarni chop ettirgan. E.H.Ergashevning asosiy ilmiy yo’nalishlari–tabiatdagi organizmlarning o’zaro munosabatlarini o’rganishga bag’ishlangan bo’lib, gelmintlar faunasi, epizootologiyasi, biologiyasi, patogenezi, immuniteti, parazitotsenoz, zooantroponozlar, chorva mollari va parrandalarning invazion kasalliklarini oldini olish, davolash va qarshi kurashishning samarali usullarini ishlab chiqish kabilar uning tarkibiy qismi hisoblanadi. E.H.Ergashev tomonidan 1996 yilda “Biologiya va tibbiyot muammolari” xalqaro jurnali ta’sis etilib, unga umrining oxirigacha bosh muharrirlik qilgan. Akademik Ergashev Erkin Hamidovich ilmiy-pedagogik va amaliyotdagi tashkilotchilik faoliyati hukumatimiz tomonidan munosib e’tirof etilib, qator

orden, medal, unvon va yorliqlar bilan mukofotlangan. Xususan, E.H.Ergashev o’zining 70 yillik yubileyi arafasida (2003 yilda) davlatimizning “Do’stlik” ordeniga sazovor bo’lgan. Akademik E.H.Ergashev umrining oxirigacha Samarqand qishloq xo’jalik instituti “Parazitologiya” kafedrasida mudirlik qildi. O’zbekistonda tibbiyot parazitologiyasi yo’nalishida ijod qilgan va hozirgi kunda ham tadqiqot ishlarini olib borayotgan olimlar qatoriga-professorlardan: L.I.Isayev, P.F.Borovskiy, E.I.Martsinovskiy, N.I.Xodukin, N.A.Mirzoyan, R.R.Magdiev, A.N.Burdastov, N.A.Dehqonxo’jaeva, S.N.Bobojonov, B.R.Rustamov; katta ilmiy xodimlardan: L.N.Krasnonos, P.M.Lerner, V.R.Lemelev, Sh.M.Jaxongirov, M.S.Muminov, Sh.A.Razzoqov va boshqalarni ko’rsatib o’tish lozim. O’zbekistonda tibbiyot parazitologiyasi yo’nalishi bo’yicha o’z maktabiga ega bo’lgan olimlar qatoriga prof. L.I.Isayev kiradi. Isaev Leonid Mixaylovich (1868-1964) 1868 yil 16 avgustda Peterburg guberneyasida tug’ilgan. U Peterburg harbiy tibbiyot akademiyasini tugatgan. O’zbekistonda odamlarda uchraydigan parazitar kasalliklarni o’rganishni boshlab bergan rus olimlari qatoriga E.I. Martsinovskiy, K.I. Skryabin, E.N. Pavlovskiy, L.M.Isayev va boshqalar kiradi va bu olimlar Turkiston Respublikasida odamlarda uchraydigan parazitar kasalliklarni o’rganish va ularga qarshi kurash choralarini ishlab chiqish uchun qator ekspeditsiyalar uyushtirganlar. Jumladan, L.M.Isayev 1922-1923 yillarda Buxoro Xalq Respublikasida parazitar kasalliklarga qarshi kurashish maqsadida uyushtirilgan ekspeditsiyaga rahbarlik qilgan. U 1923 yildan umrining oxirigacha, ya’ni 40 yildan ortiq vaqt davomida tropik kasalliklar ilmiy tadqiqot instituti direktori lavozimini bajargan. Shuningdek, L.M.Isayev bir vaqtning to’zida 1936-1949 yillarda Samarkand tibbiyot institutida tropik kasalliklar kafedrasi mudiri lavozimida ham ishlagan. Tropik kasalliklar ilmiy tadqiqot instituti 1933 yili Buxorodan Samarqand shahriga ko’chirilgan (hozirgi vaqtda O’zbekiston tibbiyot parazitologiyasi ilmiy

tadqiqot institit deb nomlanadi). Ushbu institutga va u joylashgan ko’chaga 1968 yildan boshlab prof L.M.Isayev nomi berilgan. Prof L.M.Isayev O’zbekistonda bezgak, leyshmanioz, rishta, ankilostomoz va boshqa parazitar kasalliklarni tarqalishini o’rganish hamda ularga qarshi kurash choralarini ishlab chiqish borasida tadqiqot ishlarini olib borgan va bevosita rahbarlik qilgan. Aynan, prof. L.M.Isayev tashabbusi bilan O’zbekistonda bezgakka qarshi kurash olib boradigan stantsiyalar va tibbiyot parazitologiyasi ilmiy tekshirish instituti tashkil etilgan. L.M.Isayev Respublikamizda bezgak chivini, boshqa tur chivinlar va kanalarni hamda kemiruvchilarni biologiyasi va ekologiyasini o’rganish bo’yicha uzoq yillar davomida tadqiqot ishlarini olib borgan. U ayniqsa, bezgak kasalligini yo’qotish uchun bezgak chivinlarini har tomonlama chuqur o’rganib, ularga qarshi kurash choralarini ishlab chiqish borasida katta tadqiqot ishlarini amalga oshirgan. Bezgak kasaliga karshi qo’llagan tavsiyalari uchun u Davlat mukofotiga sazovor bo’lgan. L.M.Isayevga 1944 yili O’zbekistonda xizmat ko’rsatgan fan arbobi unvoni berilgan. Agronomiya (fitogelmintologiya) parazitologiyasi yo’nalishi bo’yicha tadqiqot ishlarini olib borgan va hozirgi kunda ham ijod qilayotgan olimlar qatoriga- O’zbekiston Respublikasi FA muxbir a’zosi A.T.To’laganov; professorlar: E.S.Kiryanova, Z.N.Norboev, O.M.Mavlonov, Sh.X.Xurramov; fan nomzodlari, dotsentlar: X.S.Eshova, E.P.Azizova, O.Z.Usmanova, A.I.Zemlyanskaya, J.T.Sidiqov va ularning qator shogirdlarini sanab o’tish kerak. O’zbekistonda agronomiya parazitologiyasi yo’nalishidagi tadqiqot ishlarini asosan, XX-asrning 20-30 yillarida prof. E.S.Kiryanova boshlab bergan. Keyinchalik fitogelmintologiya deb atala boshlangan bu fanning rivojlanishiga A.T.To’laganov va uning shogirdlarining xizmatlari katta bo’ldi. Fitogelmintlar o’simliklarning er usti va er osti qismidagi turli organlarida parazitlik qilib, zararlangan o’simliklar o’sishdan qoladi, so’liydi, zararlangan organlarida har xil bo’rtmalar (shishlar) hosil bo’ladi, to’qimalari emirilib, nekrozga uchraydi.

O’zbekistonda fitogelmintolog olimlar olib borgan tadqiqot ishlari natijalari bo’yicha Respublikamizdagi eng muhim qishloq xo’jaligi ekinlari (g’o’za, kanop, sabzavot-poliz va mevali bog’ ekinlari, kartoshka poya nematodasi, subtropik o’simliklari) va mahsuldor hayvonlarning to’yimli oziqasi bo’lmish em-xashak ekinlari nematodalarining tur tarkibi, biologiyasi, ekologiyasi, tarqalishi, zarari o’rganildi va ularga qarshi kurash choralari ishlab chiqilib amaliyotga tadbiq etilgan va etilmoqda. O’zbekistonda fitogelmintologiya maktabiga asos solgan olimlar qatoriga O’zbekiston Respublikasi FA muxbir a’zosi A.T.To’laganov va professor E.S.Kiryanovalar kiradi. To’laganov Ahror To’laganovich (1908-1990) 1908 yil 23 sentyabrda Toshkent shahrida tug’ilgan. U 1927 yilda Samarqand shahridagi O’zbek pedagogika instituti(hozirgi Samarqand davlat universiteti)ga o’qishga kirib, uni 1931 yilda tugatadi va mazkur institutda umurtqasizlar zoologiyasi kafedrasida assistent bo’lib ishlay boshlaydi. A.T.To’laganov 1931-1935 yillarda O’zbekiston davlat universiteti va Leningraddagi Zoologiya institutida aspiranturada o’qidi U yirik fitogelmntolog olima E.S.Kiryanova rahbarligida endi rivojlanib kelayotgan fitogelmintologiya fanining sirlarini o’rgana boshladi.

O’zbekistonda fitogelmintologiya sohasida ilmiy tadqiqot ishlari 30-yillarda boshlangan bo’lib, O’zbekistonda fitogelmintologiya fani va ilmiy maktabi prof A.T.To’laganov nomi bilan bevosita bog’liq. A.T.To’laganov fitonematodalarning turli-tumanligi, biologik xususyatlari, ekologik guruhlari, tarqalishi, ularning tuproqda va o’simliklarda biotsenotik kompleksining shakillanish qonunyatlari hamda parazit nematodalarga qarshi kurash usullariga doir ilmiy tadqiqotlar bilan shug’ullangan. 1936 yilda A.T.To’laganov o’zbek olimlari orasida birinchilardan bo’lib, biologiya fanlari nomzodi ilmiy darajasini olish uchun «Pomidor o’simligi va uning tuprog’i nematodalari» mavzusida nomzodlik dissertatsiyasini himoya qilgan. Uning pomidor o’simligi va tuprog’i nematodalarini o’rganishga bag’ishlangan ilmiy ishi o’sha davrda ko’pchilikka noma’lum bo’lgan o’simlik gelmintlari bo’yicha olib borilgan tadqiqotlardan biri edi. A.T.To’laganovning ilm-fan tashkilotchisi sifatidagi qobiliyati, ayniqsa, u O’rta Osiyo davlat universitetida ishlay boshlaganidan so’ng yorqin namoyon bo’la boshladi. Ulug’ vatan urushi davom etayotgan og’ir 1944 yilda uning tashabbusi bilan O’zR FA Zoologiya va parazitologiya instituti qoshida fitogelmintologiya ilmiy laboratoriyasi tashkil etiladi va bu laboratoriyaga u 1958 yilgacha rahbarlik qiladi. A.T.To’laganov hayotning har qanday og’ir sharoitlariga qaramasdan o’zining fitogelmintologiya sohasidagi tadqiqotlarini bir daqiqa bo’lsa ham to’xtatmadi. Uning «O’zbekistonning o’simlikxo’r va tuproq nematodalari» mavzusida 1947 yilda biologiya fanlari doktori ilmiy darajasi uchun himoya qilgan dissertatsiyasi Ulug’ Vatan urushining mashaqqatli yillarida olib borilgan ilmiy tadqiqotlarning natijasi bo’ldi. 1948 yilda unga professorlik unvoni berildi. Uning rahbarligida qariyib 50 yil davomida Respublikamizning deyarli barcha hududlariga 40 dan ortiq ilmiy ekspeditsiyalar uyushtirilgan. Mazkur ekspeditsiyalarda yig’ilgan materillar asosida professor A.T.To’laganov va uning shogirdlari tomonidan bir qancha yirik asarlar yaratilgan. «Amudaryo quyi oqimi chap qirg’og’i o’simliklari nematodalari» (1954), «O’zbekiston qishloq xo’jaligi

ekinlari nematodalari» (1958), «O’zbekiston o’simliklari nematodalari» (1972) shular jumlasidandir. 1966 yilda professor A.T.To’laganov O’zbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasi muxbir a’zoligiga saylangan. A.T.To’laganov yozgan «O’zbekiston o’simliklari va tuproqlari nematodalari» monografiyasi 1974 yilda Beruniy nomidagi Davlat mukofotiga sazovor bo’lgan. Professor A.T.To’laganov ilmiy tadqiqotlar bilan bir qatorda jamoat ishlarida ham faol ishtirok etgan. Uning tashkilotchilik qobiliyati 1957-1962 yillarda Samarqand davlat universiteti rektori lavozimida ishlagan yillar ayniqsa yorqin namoyon bo’lgan, uning tashabbusi bilan Sobiq ittifoqda birinchi bo’lib fitogelmintologiya muammolarini o’rganuvchi laboratoriya tashkil etilgan. Ahror To’laganovich To’laganovning biologiya fani va oliy ta’limning rivojlantirish sohasidagi xizmatlari Davlatimiz tomonidan yuksak mukofotlar bilan taqdirlangan. O’zR FA muxbir a’zosi, O’zbekistonda xizmat ko’rsatgan fan va texnika arbobi, O’zbekiston halq maorifi va ilm fani tashkilotchisi, atoqli fitogelmintolog olim, Beruniy nomidagi davlat mukofoti laureati Ahror To’laganovich To’laganovning 100 dan ortiq ilmiy asarlari va 6 ta yirik monografiyalari fitogelmintologiya sohasida shug’ullanib kelayotgan yosh mutaxassislar uchun qimmatli meros va assosiy qo’llanma bo’lib xizmat qilmoqda. O'zbekistonda parazitologiyaning turli yonalishlari' bo'yicha ilmiy tadqiqot ishlari hozirgi vaqtda ham O'zbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasiga qarashli Zoologiya ilmiy tekshirish institutida, O'zR FA Qoraqalpog'iston bo'limi bioekologiya institutida, O'zbekiston veterinariya ilmiy tekshirish institutida, O'zbekiston tibbiyot parazitologiyasi hamda O'rta Osiyo fitopatologiya institutlarida, Samarqand qishloq xo'jalik institutida, O'zbekiston Milliy universitetida, Samarqand, Termiz, Qoraqalpoq va Guliston davlat universitetlarida, Toshkent davlat pedagogika universiteti va Nukus davlat pedagogika institutida hamda Toshkent va Samarqand tibbiyot institutlarida olib borilmoqda. XX asr oxiri va XXI asr boshlarida biologiyaning barcha sohalarida, shu jumladan parazitologiya sohasida ham asosiy e’tibor parazitlarning bioekologik

xususiyatlarini va biokimyosini chuqur o’rganishga hamda boshqa eksperimental tadqiqot ishlarini olib borishga qaratilgan. Parazitologiya tadqiqotlarida molekulyar biologiya, fiziologiya, immunologiya, tsitologiya va boshqa fanlar bilan bog’liq bo’lgan izlanishlarga hamda parazitlarga qarshi kurashda ekologik jihatdan zararsiz vositalarni ishlab chiqishga alohida e’tibor berilmoqda. Shuningdek, parazitlar bilan ular xo’jayinlari o’rtasidagi parazit-xo’jayin va filogenetik munosabatlar tadqiq qilinmoqda.

Foydalanilgan adabiyotlar 1. Abduraxmanov G.M., Lopatan I.K., Ismailov Sh.I. Osnovo’ zoologii i zoogeografii. Uchebnik dlya studentov vo’sshix pedagogicheskix uchebno’x zavedeniy. M., Izdatelskiy tsentr «Akademiya» 2001. 2. A buladze K.I. i dr. Parazitologiya i invazionno’e bolezni selskoxozyaystvenno’x jivotno’x. Uchebnik d lya studentov VUZov po spetsialnosti "Veterinariya". M., 1990. 3 . Akbaev M.Sh. i dr. Parazitologiya i invazionno’e bolezni jivotno’x. Uchebnik dlya studentov VUZov po spetsialnosti «Veterinariya». M. KOLOS, 2000. 4. Biologiya. Bolshoy entsiklopedicheskiy slovar. Nauchnoe izdatelstvo "Bolshaya Rossiyskaya entsiklopediya". M. 1998. 5. Burdelev T.E. i dr. Osnovo’ veterinarii. Uchebnik. M.,1978. 6. Genis D.E. Meditsinskaya parazitologiya. M. 1991.

O'xshashlar

Parazitologiya fanining rivojlanish tarixi

Zoologiya fani, rivojlanish tarixi va vazifalari

Zoologiya fani predmeti maqsadi ahamiyati va rivojlanish tarixi sistematikasi

Entomologiya fanining maqsad va vazifasi

Bo'g'imoyoqlilar. Traxeya bilan nafas oluvchilar 3