Individual rivojlanish biologiyasi fani predmeti va uslublari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

91 KB

Ko'chirib olish

Individual rivojlanish biologiyasi fani predmeti va uslublari Reja: 1.Kirish. 2. Individual rivojlanish fanining qisqacha tarixi. 3. Fanning predmeti va o'rganish usullari. 4. Ontogenez tiplari va hosqichlari

KIRISH Individual rivojianish biologiyasi fani zigota hosil bo'lishidan organizmning tabiiy o'limigacha bo'lgan davrining umumiy qonuniyatlarini o'rganadi. Embriologiya fani zigotadan embrion rivojlanib tug'ilguncha bo'lgan davrda sodir bo ladigan biologik jarayonlarni o'rganadi. Embriologiya grekcha embryo - kurtak, murtak, embrion, logos - fan, ta'limot degan ma'noni bildiradi. Zigota grekcha zygotes - birga qo'shilgan, degan ma'noni bildiradi. Jinsiy hujayralarning o'zaro qo'shilib, bitta hujayra hosil qilishi zigota hisoblanadi. Ontogenez zigota hosil bo'lishidan tabiiy o'Umgacha bo'lgan davrni o'rganadi. Demak, embriologiya fani organizm rivojlanishining bir qismini, ya'ni embrional rivojianish qismini o'rgansa, individual rivojianish biologiyasi fani ontogenezning hamma qisrnini o'rganadi. Shunga ko'ra, individual rivojianish biologiyasi fani embriologiya faniga nisbatan ancha keng ma'nodagi fandir. Individual rivojianish biologiyasi fani 1975 yildanboshlab universitetiarning biologiya ixtisosligida alohida fan sifatida o'qitila boshlandi. Bu nom esa yaqinda paydo bo'ldi. Ilgarilari bu fan "Umumiy embriologiya", "Hayvonlar embriologiyasi", "Solishtirma embriologiya" deb nomlanar edi. Keying! yillarda bu fanni "Ontogenez biologiyasi", "Ontogenetika", "Individual rivojianish biologiyasi", "Rivojianish fiziologiyasi", "Rivojianish biologiyasi", "Taraqqiyot biologiyasi" nomlari bilan atash tavsiya etilmoqda. Bu nomlarriing ko'pchiligi individual rivojlanishning ayrim tomonlarini o'z ichiga olganligi uchun hozircha "individual rivojianish biologiyasi" atamasi ko'pchilik o'quvchilarga tushunarli bo'lmoqda. Bu fan eksperimental embriologiya, molekulyar biologiya, genetika, sitologiya fanlarining yutuqlari asosida paydo bo'ldi. Individual rivojianish biologiyasi fanining vazifasi organizmlarda sodir bo'ladigan morfologik, fiziologik, biokimyoviy, genetik jarayonlarni o'rganish, taraqqiyotni boshqarish omillari va mexanizmlarini aniqlashdan iborat. Chunki bu fan sintetik xarakterga ega bo'Ub, ana shu fanlar yutuqlari asosida ontogenezning umumiy qonuniyatini yaratadi va uni boshqarish yo'llarini ishlab chiqadi. 0 ltogenezni boshqarish veterinariya,

tibbiyot fanlari uchun muhim ab imiyatga ega bo'lib, yangi nav, zot va shtammlar yaratish uchun muhim manba hisoblanadi. Bundan tashqari, gen va hujayra injeneriyasi asosida irsiy materialni o'zgartirish va yangi formalar yaratish mumkin. Boiimlari. Bu fan ikkita bo'limdan iborat. I. Embriologiya, embrion taraqqiyotini o'rganadi. Bu bo'lim ham ikkita sohagabo'linadi. 1. Umumiy embriologiya - embrion nvojlanishining umumiy qonuniyatlarini o'rganadi va bir qancha tarmoqlarga bo'linadi: a. Tasviriy embriologiya. U qadimdan ma'lum bo'lib, embrionning tuzilishini o'rganadi, ya'ni tasvirlaydi. b. Solishtirma embriologiya - turli sistematik guruhlar embrional rivojlanishini bir-biriga solishtirib o'rganadi va tegishli umumbiologik qonuniyatlarni yaratadi. v. Eksperimental embriologiya - embrion rivojlanishini yoki uning ma'lum davrlarini tajribalar asosida o'rganadi. g. Teratologiya embrion - rivojlanish davrida sodir bo'ladigan buzilishlarni o'rganadi. d. Biokimyoviy embriologiya - embrion rivojlanish davrida sodir bo'ladigan biokimyoviy jarayonlarni o'rganadi. e. Evolyusion embriologiya - embrionning kelib chiqishi va evolyusiyasini o'rganadi. yo. Ko'payish biologiyasi - gametalar hosil bo'lishi, ko'payish mexanizmi kabi jarayonlarni o'rganadi. 2. Xususiy embriologiya- ma'lum bir sistematik guruhga mansub hayvonlar yoki o'simliklarning embrion rivojlanishini o'rganadi, odam embriologiyasi, sut emizuvchilar embriologiyasi, qushlar embriologiyasi shular jumlasidandir. II. Individual rivojlanish biologiyasi fanining ikkinchi bo'limi embrionning tug'ilishidan tabiiy o'limgacha boigan davrini sitologiya, gistologiya, anatomiya, fiziologiya va boshqa biologiya fanlari nuqtai nazaridan o'rganadi. Individual rivojlanish biologiyasi fanining tarixi

Jinsiy hujayralardan yirik organizmlar qanday paydo bo'ladi? Bu savolga javob izlash eramizdan ancha oldin boshlangan. Murtakni o'rganishga oid dastlabki ma'lumotlar hindlarning eramizdan oldingi VII asrda yozilgan "Hayot kitobi" nomli asarida bayon etilgan, ya'ni rivojlanish murtakdan boshlanadi, deb tushuntirilgan. Aristotel (er.av. 384-322) murtakni o'rganishga birinchi bo'lib kirishdi. U ko'plab hayvonlaming embrionini, jumladan, tovuq tuxumini har xil rivojlanish bosqichlarida ochib, tovuq embrioni yuragi, akula, karakatisa rivojlanishini, asalarida partenogenezni, odam embrionini o'rgandi. Bularning hammasi tarixiy ahamiyatga ega bo'lmasa-da, fan taraqqiyoti uchun muhirnj ahamiyatga ega bo'ldi. Gippokrat (er.av.460-377) nmg"ikkiurug'lik''nazariyasigako'ra, embrion urg'ochi va erkak jinsiy hujayralarining o'zaro qo'shilishidan hosil bo'ladi (airunoo'shadawdajinsiyhujayralarnorna'lumedi). Uriing fikricha, ernbrion tuxumdan birdaniga hosil bo'ladi. Bu fikrlar preformizm nazariyasi holida shakllanib, XVII-XVIII asrlaiga kelib hukmron bo'ldi. Preformizm lotincha prae- oldin, forma- shakl degan ma'noni bildiradi. Bu nazariyaga ko'ra, urug'langan tuxum hujayrada oldindan tayyor holdagi organizm kichiklashtirilgan holda joykshtirilgan bo'ladi. Tuxum hujayra urug'langandan keyin faqat o'sadi, ya'ni kattalashadi. Bu nazariyaning XVII-XVIH asrlardagi tarafdorlari A. Levenguk, V. Garvey, Ya. Svammerdam, M. Malpigi, A. Galler, Sh. Bonne va boshqalardir. Bu nazariya tarafdorlari ham ikki guruhga bo'Iinadi: 1. Animalkulistlar - hosil bo'ladigan organizm spermatozoidda joylashgan, tuxum hujayra uning taraqqiy etishiga turtki beradi, deb ta'kidlaydilar. 2. Ovistlar -paydo bo'ladigan organizm tuxum hujayrada kichlklashtirilib joylashtirilgan bo'Hb, spermatozoid uning taraqqiy etishiga ozuqa bo'ladi, deb ta'kidlaydilar. Bu nazariya tarafdorlari odam shakli kichiklashtirib ishlangan tuxum va urug' hujayralar rasmini ham chizgan. Jumladan, Gallerning fikricha, Momo havoning tuxumdonida 300 mlrd odam kichiklashtirilib joylashtirilgan.

Preformizm nazariyasiga qarama-qarshi bo'lgan epigenez nazariyasini birinchi marta Aristotel ishlab chiqdi. Epigenez grekcha epi - keyin, genesis - kelib chiqish, degan ma'noni bildiradi. Bu nazariyaga ko'ra, tirik organizmlar urug'langan tuxum hujayraning strukturasiz elementlaridan rivojlanish davomida hosil bo'ladi. Bu ikki nazariya o'rtasidagi kurash biologiya fani taraqqiyotiga ijobiy ta'sir etdi va ko'plab yangi nazariyalar paydo bo'ldi. 1600-1604 yillarda D. Fabrisiy tovuq va odam embrioni rivojlaiiishini o'rgandi va rasmini chizdi. 1652 yilda V. Garvey "hamma tiriklik tuxumdan boshlanadi", deb aytdi. O'sha vaqtda R. de Graaf tuxumdonda tuxum xaltasini ko'rdi va unda tuxum bo'lishini aytdi. Ya.Svammerdam XVII asr o'rtalarida baqa tuxumi rivojlanishini o'rgandi, birinchi marta hasharotiarda metamorfozni kuzatdi. 1677 yilda student L.Gamm va A. Levenguk o'zlari mikroskop yaratib, sut emizuvchilar spermatozoidini ko'rdilar. 1672 yilda M. Malpigi tovuq embrioni rivojlanishini o'rgandi va rasmini chizdi. 1688 yilda F.Redi tiriklik o'z-o'zidan paydo bo'la olmasligini tajriba yo'li bilan isbotladi. Embriologiya fanining rivojlanishida K.F.Volf (1734-1794) katta hissa qo'shgan. Volf 1734 yilda Berlinda tug'ilgan va o'sha yerda tibbiyot ma'lumotini olgan. 1767 yilda Peterburgga ko'chib kelgan va keyinchalik Peterbutg fanlar akademiyasining akademigi darajasiga ko'tarildi. Volf zamonaviy cmbriologiyaning asoschisidir. U tovuq embrionida ovqat hazm qilish va ncrv sistemasi "rivojlanishini o'rgandi. Embriologiya tarixida 1759 yil muhim sana hisoblanadi. Shu yili Volf 26 yoshida "Rivojlanish nazariyasi" nomli dissertasiyasidapreformizmni tanqid qilib, epigenez nazariyasini yoqlab chiqdi. U birinchi marta o'simliklar metamorfozi haqida yozgan. Volf kuzatishlariga ko'ra, ichak va nerv sistemasi embrion rivojlanishining dastlabki davrlarida plastinkasimon, keyinchalik naysimon ko'rinishda bo'ladi. Volf shakl hosil bo'lish qonuniyatlarini ham aniqladi.

1764 yilda Volfning "Regenerasiya nazariyasi" asari bosilib chiqdi. Unda "rivojlanish asosida ovqatlanish, o'sish va organlarning paydo bo'lishi yotadi, deb ko'rsatilgan. Volf tomonidan bunday ta'limotning yaratilishi fanda katta yutuq bo'ldi. Ammo lining ta'iimoti preformizm nazariyasining ta'siri tufayli tan olinmadi. Volf hayotligida uning nazariyasini nemis olimi LF.Blyumenbax (1752-1840) yoqlab chiqdi. Uning fikricha, har qanday yangi organning (jumladan, o'simliklardagi bo'rtmalar) paydo bo'lishi preformizm nazariyasi bilan bog'liq emas. Blyumenbax organizm shaklining boshqarilishi o'sish bilan bog'liq emasligini aniqladi. Epigenetik nazariya barcha olimlar dunyoqarashini o'zgartirdi. Natijada, agar har qanday jon yangidan paydo bo'lsa, umuman tirik jonning o'zi qachon, qayerda va qanday qilib kelib chiqqan, degan savol tug'ildi. Shu sababli XIX asrda Germaniyada naturfilosofiya oqimi paydo bo'ldi. Bu oqim biologiyaning, embriologiyaning rivojlanishiga ancha to'sqinlikqildi. F. Shelling (1775-1854) o'z ta'limotida tabiat hodisalarining birligini aytadi. U organik dunyoning kelib chiqishida hamma tirik jon oddiy bir formadan tashkil topganini aytib, to'g'ri jBkrlaydi, lekin hamma narsaning kelib chiqishini xudoga bog'laydi. L. Oken (1779-1851) hayotni dengizdan kelib chiqqanligini aytdi, lekin dunyoni xudo yaratgan, deb ta'kidlaydi. Shellingning shogirdi D . M . Vellanskiy (1774-1847) Rossiyada naturfilosofik fikrlarni rivojlantirdi . U ichki va tashqi organlaming o ' zaro o ' xshashligini o ' rganadi . Uning ham fikrlari afsonaviy , fantastik xarakterga ega edi . Naturfilosofiya oqimiga F . Engels " Bu fanda fantastika ko ' p , lekin hoziigl filosof bo ' lmagan tabiatshunoslardan ko ' p emas ", deb baho bergan . Peterburg fanlar akademiyasining ikki akademigi - X . Pander va K . M . Ber o ' z tadqiqotlari bilan embriologiyani " chuqur uyqu " dan uyg ' otdilar . Xristian Ivanovich Pander (1794-1865) - rus embriologi , paleontologi , geologi , Peterbuig fanlar akademiyasi akademigi . Pander va Volf ishlari asosida Ber o ' z tadqiqotlarini olib borgan . Ch . Darvin Panderni o ' zining o ' tmishdoshi deb atagan . Chunki Pander birinchi bo ' lib qazilma holdagi va hozirgi hayvonlar

formalarining o ' zaro o ' xshashligini aniqlagan . Pander 1817 yilda embrion varaqlarining ahamiyatini aniqladi va unda uchinchi qavat bo ' lisbini aytdi . Uning fikricha , ustki qavat seroz , ostki qavat shilimshiq , ular o ' rtasida qonli qavat ham bo ' lishi kerak . Shunday qilib , u embrion varaqlari to ' g ' risidagi nazariyaga asos soldi . Shuning bilan birga , har bir qavatdan organlar hosil bo ' lishini ham aytib berdi . U tovuq embrionining taraqqiyotini o ' rganib , shunday xulosalarga kelgan . K . M . Ber (1792-1876) ilmiy embriologiyaning asoschisidir . Ber 1792 yilda Estoniyaning Estland gubemiyasida tug ' ilgan . Vatanida mediskia ma ' lumotini olgach , Germaniyaga ketgan . U yerda hayvonlar solishtirma anatomiyasidanma ' ruzalaro ' qigan . 1828 yilda Peterbuig fanlar akademiyasi a ' zoligiga saylangan va 1834 yilda Rossiyaga ko ' chib kelgan . K . M . Ber 1827 yilda birinchi marta sut emizuvchilar va odam tuxum hujayrasining tuzilishini o ' rgandi . Ungacha graaf pufakchasi tuxum hujayra deb hisoblangan . Uning " Hayvoiiterning rivojlanish taiixi " asari fanda katta hissa bo ' ldi . U embrion varaqlari nazariyasini boyitdi . Birinchi bo ' Mb ko ' plab hayvonlar embrionini o ' rganib , embriologiyada solishtirma usulni qo ' lladi . Ana shu usul yordamida u umurtqali hayvonlarning turli sinflari embrion tuzilishi o ' xshashligini aniqladi va " embrionlar o ' xshashligi " qonunini yaratdL Volf , Pander , Ber ishlari tufayli Peterbuig embriologiya fani beshigiga aylanib qoidi . 1864 yilda Ber ijodiaing 50 yillik yubileyiga Peterburg fanlar akademiyasi " Tuxumdan ish boshlab , u odamga odamni tanitdi " degan yozuvli medalni maxsus ishlatib , unga topshirdi . Ber ijodi embriologiyaning hujayradan katta bosqichdagi davrini yakunlaydi . Embriologiyaning bundan keyingi taraqqiyotini hujayra nazariyasi va evolyusion nazariyasiz tasawur etib bo ' lmaydi . Ch . Darvinning 1859 yilda " Turiarning kelib chiqisbi " nomli asarining bosilib chiqishi biologiya , jumladan embriologiya fani taraqqiyotida muhim voqea bo ' ldi . Darvin o ' zining evolyusion talimotini yaratishdapaleontologiya , solishtirma anatomiya dalillari bilan bir qatorda embriologik malumotlarga ham asoslandi . Uning fikricha , ".... ko ' plab hayvonlarning embrioni yoki nchinkalik davri , u yoki bu darajada ularning

hamma ajdodlaiining tuzilishi o ' xshashligidan dalolat beradi ". Keyinchalik Darvinning bu fikri , biogenetik qonunning yaratilishiga asos bo ' ldi . Evolyusion ta ' limot asosida ko ' plab hayvonlarning taraqqiyoti o ' iganildi . A . O . Kovalevskiy (1840-1901) kovakichlilar , hasharotlar , xordalilar , Uchinka xordalilarning 70 dan ortiq turining embrion rivojlanishini o ' rgandi . Lichinka xordalilarning embrional rivojlanishida xorda borligini aniqlab , ularni xordalilarga kiritdi . Kovalevskiy ishlari tufayli hayvonlarning embrion rivojlanishi davrida bir - biriga o ' xshashligi aniqlangan . U evolyusion embriologiyaga asos soldi . A . O . Kovalevskiy embrion varaqlari to ' g ' risidagi nazariyani yaratdi . I . I . Mechnikov (1845-1916) ko ' proq parazit hayvonlarning embrion rivojlanishini o ' rgangan . U hasharotlarda ham embrion varaqlari borligini aniqladi . Mechnikov patologiya , noto ' g ' ri rivojlanish , mikrobiqlogiya , iimmunologiya , ko ' p hujayrali hayvonlarning kelib chiqish nazariyasi , fagositoz nazariyasi va o ' lim muammolari bilan shug ' ullangan . Mechnikov va Kovalevskiy ishlari tufayli hamma hayvonlarda embrion varaqlari borligi aniqlandi . Ularning ishlari Darviii nazariyasini rivojlantirish uchun asos bo ' ldi . I . I . Mechnikov , A . O . Kovalevskiy , V . V . Zelenskiy , V . M . Shimkeevich ishlari tufayli solishtirma va evolyusion embrioiogiya fanlari yaratildi . F . Myuller (1821-1897) dengiz qisqichbaqasimonlarining bioiogiyasini o ' rganib , Darvinning tabiiy tanlanish qonuniyatlarini tasdiqladi . Ularning embrioni bir - biriga o ' xshashligini va o ' zlariga nisbatan tuban hayvonlar embrion rivojlanishini takrorlashini aniqladi . E . Gekkel (1834-1919) Berlin atrofidagi Potsdam shahrida tug ' ilgan . Tabiatga qiziqishi o ' qituvchilari va onasi tufayli bo ' lgan . Berlinda tibbiyot bilimini olgan . U hayvonlar solishtirma anatomiyasi , paleontologiyasi bilan qiziqqan . Gekkel Myuller va boshqalaming fikriariga asoslanib , 1866 yilda biogenetik qonunni yaratdi . Unga binoan , ontogenezda filogenez tez va qisqa takrorlanadi , bu takrorlanish fiziologik fonksiyalarga , naslga va moslanishga bog ' liq . Ammo uning xatosi shundaki , bu takrorlanishda chetga chiqish , ya ' ni o ' zgarishlarni tushunmaydi . Buni A . N . Seversov filembriogenez nazariyasida isbotladi .

Embrion varaqlari aniqlangandan keyin Gekkel ularga ektoderma , entoderma , mezoderma deb nomberdi . Nemis olimi V . Gis (1831-1904) embriologiyada biiinchi marta kimyoviy va fizik usullarni qo llab , anaiitik embnologiyaga asos soldi . Gis embrional taraqqiyotning dastlabki davriarida morfogenez , ya ' ni oiganlar hosil bo ' lish qonuniyatlarini o ' rgandi . Ammo uning dunyoqarashida preformistik fikrlar ham bor edi . Shuning uchun Gis neopreformizm tarafdori hisoblanadi . XIX asrning 80- yiliariga kelib embriologiyada eksperimental usullar qo ' llaniia boshlandi . Eksperimental embriologiyaning asoschisi nemis olimi Vilgelm Ru (1850-1924) hisoblanadi . Ru qizdirilgan igna bilan baqa embrionining ikkita blastomerlik davrida bittasini buzadi . Natijada yarimta embrion hosil bo ' ladi . Bu tajriba 1888 yilda o ' tkazilgan va shu yil eksperimental embriologiyaning tug ' ilgan kunidir . U o ' z ishlarini " Rivojlanish mexanikasi " deb ataydi . Bu bilan u A . Veysmarining har bir blastomer o ' ziga xos bo ' lgan , boshqa blastomerlarga o ' xshamagan xususiyatga ega , degan fikrini tasdiqlaydi . Ru tajrfbalarining maqsadi embrion rivojlanishning sabablarini o ' rganishdan iborat edi . Ru determinasiya , differensiasiya muanimolarining nazariy asosini yaratdi . Eksperimental embriologiyani rivojlantirishda G . Drish (1867-1941) xizmatlari katta bo ' ldi . Drish Ru tajribalarini texnologik jihatdan boshqa usul bilan takroriadi vadengiz tipratikanining 2 tablastomerlikdavridaulami bir - biridan ajratib , ularning har biridan to ' liq organizm rivojlanishi mumkinligini isbotladi . Embriorming bir qismidan to ' liq organizm rivojlanishi mumkinligini Drish embrional regulyasiya deb atadi va shu nomli qonunni yaratdi . Avgust Veysman (1834-1914) organizmdagi hamma hujayralarni ikkiga bo'ladi: 1. Embrionni va individni hosil qiladigan embrion yo'li hujayralari -gametalar. 2. Tana hujayralari - somatik hujayralar. Veysman murtak plazmasining sofligi qonunini yaratdi. Bu qonunga ko'ra, murtak plazmasidan tana hujayralari hosil bo'ladi. Veysman jinsiy hujayralarda xromosomalar naborining somatik liujayralarga nisbatan ikki barobar kam bo'lishini ham oldindan aytib bergan.

$A.N. Seversov (1866-1936) ontogenez va filogenez o'rtasidagi rnunosabatlar to'g'risidagi masaiani yangichasiga hal qildi. U embrional rivojlanish davridagi o'zgarishlarni tekshirib, embriogenezda yangi hosil bo'lgan organlar embrionining yashash sharoitiga vaqtinchalik moslanish deb bo'lmaydi, bu yangi belgilar katta yoshdagi formalarning o'zgarishiga ham sabab bo'tishi mumkin, degan xulosaga keldi. Seversovning fikricha, ontogenez filogenezning qisqacha aks etishi bo'lib qolmay, balki unda katta yoshda ham saqlanadigan yangi sifatlar paydo bo'la oladigan bosqich hamdir. Filogenetik ahamiyatga ega bo'ladigan taraqqiyotning bu xususiyatlarini A. N. Seversov filembriogenez deb atadi. Oatogcnez va filogenezning o'zaro munosabatini o'iganish ancha murakkab boiib, bu sohadagi islilar hali nihoyasiga yetgan emas. Ch. Darvin nazariyasi e'lon qilingan davrdan boshlab embriologlarning ko'plab ishlari evolyusion masalalami hal qilisliga qaratilgan edi. Biroq, XIX asrning oxirlarida embrional rivojlanish bosqichini o'rganish uchun cmbriologiyada eksperimental usul qo'llanila boshlandi. Shundan keyin embrioiogiya ikki yo'nalishda taraqqiy eta boshladi: 1. SoUshtirma-morfologik embrioiogiya. 2. Eksperimental embrioiogiya. Evolyusion embriologiyani rivojlantirishda zoolog va solishtirma anatomiya sohasida yirikolimlar A. N. Seversov, I.I. Shmalgauzen, V. N. Beklemishev, V. A. Dogel, A. V. Ivanov va boshqalarning xizmatlari katta bo'ldi. XX asrda eksperimental embrioiogiya rivojiga G. Shpeman (1869-1941) va lining shogirdlari katta hissaqo'shdilar. "Tashkiliy markaz" nazariyasini asoslash uchun embrionningma'lum qismini boshqa embrionga ko'chirib o'tkazish, 1901 yilda blastomerlarni sochsimon tola bilan ajratish orqali Runing mozaika nazariyasi va Drishning embrional regulyasiya nazariyasini isbotladi. Ma\lum bo'lishicha, bir- biridan ajratilgan blastomeriardan embrion rivojlanishi blastomerlarni qanday ajratishga bog'Iiq. 1924 yilda G. Shpeman laboratoriyasida embrional induksiya hodisasi aniqlandi. Induksiya hodisasiga ko'ra, determinasiya va regulyasiya individual rivojlanish davomida bir-birini to'ldiradi.$

A.G.Gurvich (1874-1954) birinchi bo'lib embriologiyada statistik usulni qo'lladi va hujayralar bo'linishida "tartib" hodisasini aniqiadi. Gurvich taraqqiyotning matematik modelini yaratdi. M. M. Zavadskiy va uning shogirdlari rivojlanish mexanizrnkrini o'rgandi hamda rivojlanish dinamikasi yo'nalishiga asos soldi. Zavadskiy rivojlanishning fiziologik, gumoral xususiyatlarini o'rganishga katta etibor berdi. Asta-sekin individual rivojlanishning kimyoviy asoslarini o'rganadigan "kimyoviy embrioiogiya" paydo bo'ldi (J. Nidxem). D.P.Filatov (1876-1943) eksperimental embriologiyada solishtirma morfologik yo'nalishni asosladi. Bu yo'nalish solishtirma-evolyusion va eksperimental embrioiogiya o'rtasidagi tafowutlami bartaraf etdi. Filatov "shakl hosil qiluvchi apparat", organlar va to'qimalarning ikki tomonlama o'zaro ta'siri tushunchalarini qo'lladi. Filatov eksperimentator embriologlarning yirik maktabini yaratdi. Bu maktab vakillaridan T. A. Detlaf, V.V. Popov va boshqalar embrioiogiya faniga katta hissa qo'shdilar. P.P. Ivanov (1878- 1942) birlamchi og'izlilar gavdasining larval va postlarval bo'limlari to'g'risidagi nazariyani yaratdi. P.G. Svetlov (1892- 1974) individual rivojlanishda organlar o'rtasidagi umumiylik va aloMdalikning ahamiyatini ochib berdi. Individual rivojlanish to'g'risidagi tushunchalaming shakllanishida sitologik va genetik tadqiqotlar muhim ahamiyatga ega bo'ldi. Jumladan, zamonaviy genetikaning asoschisi T. Morgan (1866-1945) va uning shogirdlari genetika muammolarini hal qilishda embriologiya qonuniyatlaridan samarali foydalandilar. T.Morgan 20 yil umrini embrionni o'rganishga bag'ishladi. Natijada irsiy belgilarning nasldan-naslga o'tishida hujayra yadrosining va sitoplazmaning ahamiyati aniqlandi. Genetikaning sitologik asoslari, xromosomaning tuzilishi, funksiyasini o'rganadigan sitogenetika fani shakllandi. Xromosomalarning irsiyatdagi ahamiyatini o'rganishda T. Boveri tadqiqptlarining ahamiyati katta bo'ldi. U 1888 yilda xromosomalarning doimiyligi va individualhgi nazariyasini, xromosomalar sonining doimiyligi

qonunini, zigota ota-ona xromosomalari yig'indisidan tuzilganligi haqidagi qoidalarni yaratdi. E. Vilson 1896 yilda "Hujayra rivojlanishi va irsiyati" nomli asarida xromosomaning tuzilishi va irsiyat o'rtasidagi aloqani ochib berdi. U xromosomani ipsimon deb tasawur qildi vaundairsiyat materiallari ketma- ket joylashgan, deb tushuntirdi. Xromosomaning genlarni tashuvchi xususiyati T. Moiganning irsiyatning xromosomanazariyasidao'z aksini topdi. Ontogenezdagenotip vafenotip o'rtasidagi aloqani o'rganadigan fenogenetika (bu terminni 1918 yilda V.Gekker qo'lladi) fani paydo bo'ldi. Bu fan individual rivojlanish va genetika fanlari o'rtasidagi munosabatni o'rganadi. 1930 yilda K. Bridjes gen balansi nazariyasini yaratdi. Bu nazariyaga ko'ra, belgilarning rivojlanishida genlar balansi va o'zaro nisbati muhim ahamiyatga ega. Bridjes fikricha, malum bir belgi genlarning birgalikda ta'siri tufayli paydo bo'ladi. 1913 yilda E. Fisher oqsil ammokislotalaming peptid bog'lar orqali birikishidan hosil bo'lishini isbotladi. 1936 yilga kelib oqsillarni hosil qiladigan hamma aminokislotalar aniqlandi. Shunday qilib, biokimyoviy genetika fani paydo bo'ldi. Bu sohadagi dastlabki tajribalar 1899-1910 yillarda A. Garrod tomonidan o'tkazildi. U alkaptonuriya bilan kasallangan odam qoni va siydigida gomogentizin kislotasini topdi hamda bu kislota ferment bilan bog'liqligini aniqladi. 1940 yilda J. Bidl va ye. Tatum "bir gen- bir ferment" qoidasini ilgari surdilar. Nuklein kislotalarning irsiyatdagi ahamiyati birinchi marta 1944 yilda O. Everi, S. Mak Leod va M. Mak Kartilar tomonidan aniqlandi. Hujayra yadrosi va sitoplazmasining o'zaro aloqasi, ularning irsiyat va rivojlanish mexanizmidagi ahamiyati N.K.Kolsov va uning shogirdlari tadqiqotlarida o'z ifodasini topdi. XX asrning 20-yiJlarida N.K.Kolsov xromosomaning fiziko-kimyoviy tabiati va funksiyasini nazariy va experimental jihatdan o'rganish bo'yicha ko'plab tadqiqot yo'nalishlarini belgilab berdi. Kolsov

hujayra biologiyasi, eksperimental va fiziko-kimyoviy biologiya fanlarining asoschisidir. Kolsovning xromosoma tuzilishi va reproduksiyasiga oid g'oyalari kelajakda hujayrani va xromosomani o'rganishga asos bo'ldi. Kolsov fikricha, yadro materiallari sitoplazmaga chiqib, irsiy axborotni uzatadi. Sitologiya, biokimyo, genetika, eksperimental embriologiya ma'lumotlarini umumlashtirish, tadqiqotlarni molekula darajasida o'tkazish, fimdamental tadqiqotlarni organizm darajasida baholash kabi muammolaming yechimini topishda ko'p ishlar qilganligi uchun, N.K.Kolsovni zamonaviy individual rivojlanish biologiyasi fanining asoschisi deb aytish mumkin. N.K.Kolsovning g'oyalarini uning shogirdi B.L,Astaurov davom ettirdi. Astaurov XX asrning 30-yiliarida genetik apparatni yadro-sitoplazma asosida o'rganish lozimligini aytgan edi. Uning sun'iy partenogenez, androgenez va ginogenez formalarni olish usuli, zamonaviy eksperimental biologiya fanining katta yutug'i bo'ldi. Mikroxirurgiya texnikasining taraqqiy etishi tufayli yadroni va boshqa hujayra organoidlarini ko'chirib o'tkazish, gen va hujayra injeneriyasi yordamida yangi organizm hosil qilish iisullarining yaratilishi, embriologiya fan! oldida katta vazifalar qo'ymoqda. Bu sohada T.King, R.Briggs, J.Gerdon va boshqalar muhim natijalarga erishdilar. XX asrda zoologiya, botanika va boshqa biologiya fanlarining taraqqiyoti embriologiya faniga ham, ijobiy ta'sir etdi. Embriologiyaning rivojlanishida G. A. Shmidt (1951,1953,1968), B. P. Tokin (1969,1987) asarlari muhim ahamiyatga ega bo'lmoqda. Keyingi yillarda embriologiya fani tez sur'atlar biian rivojlanib bormoqda va yangi sohalari paydo bo'lmoqda. Regenerasiya va somatik embriogenez to'g'risida B. P. Tokin (1969), biokimyoviy embriologiya sohasida J. Brashe (1967), rivojlanishning makromolekulyar usullari to'g'risida K. A. Kafiani, A.A.Kostomarova (1978), hayvonlar rivojlanishi davrida genotipning boshqarilishi to'g'risida J. Gerdon (1977), rivojlanish davrida hujayralararo

munosabat haqida E. Dyukar (1978) va boshqalar asarlarining paydo bo'lishi, embriologiya fanining yanadarivojlanishigayordambermoqda. O. M. Ivanova-Kazas (1975-1981) jinssiz ko'payishning hayvonot dunyosida tarqalishi, umurtqasiz hayvonlar embrion rivojlanishining solishtirma tahlili muammolarini o'rganib, 6 tomlik asar yozdi. Hozirgi davrda embriologiya fanining rivojlanish tarmoqlari ko'payib bormoqda. Moskvadagi "Rivojlanish biologiyasi" institutida rivojlanishning molekulyar asoslari, hujayrada genetik, molekulyar o'zgarishlar, har xil ta'sirotlar natijasida o'zgarishlar sodir bo'lish sabablari o'rganilmoqda. Embriologiyada yangi usuUaming qo'llanilishi natijasida yangi-yangi yutuqlarga erishilmoqda. Evolyusion embriologiya yanada rivojianmoqda. Sankt-Peterburg olimlari B. P. Tokin, K. M. Zavadskiy, A. V. Ivanov, O. M. Ivanova-Kazas, moskvalik L. V. Belousov, G. D. Polyakov, A. N. Seversov, M. S. Gilyarov va ularning shogirdlari, evolyusion embriologiyani rivojlantirmoqdalar. G. A. Shmidt, B. S. Matveev, S. V. Bogolyubskiy, S. M. Gilyarov, B. L. Astaurov, M. S. Miskevich, S. V. yemelyanov kabi olimlar ham embriologiya fani rivojiga katta hissa qo'shmoqdalar va ko'plab malakali kadrlar tayyorladilar. XX asrning 60-yillariga kelib rivojlanish jarayonini o'rganish uchun eksperimental embriologiya, sitologiya, genetika, fiziko-kimyoviy yo'nalishlar sintezi tufayli individual, rivojlanish biologiyasi fani mustaqil soha sifatida paydo bo'ldi. Hozirgi zamon embriologiya fanining asosiy vazifasi, embrionni evolyusion nazariya asosida o'rganish va tegishli xulosalar chiqarishdir.

Foydalanilgan adabiyotlar 1. Tokin B.P. Ob sha ya embriologiY. M., «V i sshaya shkola», 1987. 2.Gazaryan K.G., Belousov L.V. Biologiya individualnogo razvitiya jivotnix. M., «Visshaya shkola», 1988. 3.Salixbayev I.K. Individual taraqqiyot biologiyasi. Toshkent, ToshdU, 1988. 4.Salixbayev I.K. Rivojlanish biologiyasi. Toshkent, ToshdU, 1992. 5.Novikov N.I., Svyatenko YE.S. Rukovodstvo k laboratornim zanyatiyam po gistologii i embriologii. M., 1984. 6.Yarigin V.N. i dr. Biologiya v 2-x knigax. M., «Visshaya shkola», 1999.

O'xshashlar

Zoologiya fani predmeti maqsadi ahamiyati va rivojlanish tarixi sistematikasi

Zoologiya fani, rivojlanish tarixi va vazifalari

Hujayra differensiasiyasi mexanizmi

Ontogenez va evolyusiya biogenetik qonun

Gastrulyasiya