Hayvonlarni gelmintologik tekshiris gelmintlarni yig’sh va aniqlash usullari - Zoologiya - Referatlar

Hayvonlarni gelmintologik tekshiris gelmintlarni yig’sh va aniqlash usullari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1246.1904296875 KB

Ko'chirib olish

Hayvonlarni gelmintologik tekshiris gelmintlarni yig’sh va aniqlash usullari Reja; 1. H ayvon larni tirik davrida gelmintologik tekshirish usullati. 2. Gelmintoovoskopiya. 3. Miqdoriy gelmintokoproiogik tekshirish.

Qishloq xo`jalik hamda mo`ynali hayvonlarni gelmintozlardan davolash yoki ularning oldini olish uchun kasallikka o`z vaqtida aniq tashxis qo`yish kerak. H ayvon larni tirik davrida gelmintologik tekshirish usullati. Tirik hayvon larni gelmintoz kasalliklari qo’zg’atuvchilari bilan zararlanganligini aniqlash uchun ularni klinik belgilarini kuzatish, maxsus laboratoriya va immunologik tekshirishlarga asoslangan holda tashxis qo`yiladi. Kiinik belgilarni kuzatish. Kasallikning xarakterli va sezilarli belgilari - markaziy nerv sistemasi faoliyatining buzilishi (senurozda), teridan qon ketishi (setariozda), konyunktivit va keratit (telyaziozda) kabi belgilardan iborat. Ko`pchilik gelmintozlarda kasallikning ko`zga ko`rinarli klinik belgilari bo`lmaydi, tez-tez uchraydigan va kam xarakterli belgilar bilan chegaralanadi. U ham bo`lsa, ovqat hazm qilish organlari faoliyatining buzilishi, oriqlashi, yosh mollarning o`sishidan orqada qolishi, kundalik o`sislining pasayishi, sog`iladigan sut va boshqa mahsulotining kamayishi bilan ifodalanadi. Shuning uchun ham maxsus klinik kuzatishlar gelmintoz kasalliklarini aniqlashda muhim ahamiyatga ega emas. Shunga qaramasdan, juda ko`p hayvonlarning ichi ketishi, mahsuldorligining kamayishi gelmintoz kasalliklaridan darak berishi mumkin, lekin bu belgilar aniq tashxis qo`yishga imkon bermaydi. Laboratoriya diagnostikasi. Hayvon organizmidagi jinsiy yetuk gelmintlar doimiy ravishda tuxum yoki tuxumdan yangi lichinka holida tashqi muhitga chiqariladi yoki qon va limfa,suyuqliklarida, u yoki bu to`qimalarning hujayralari orasida to`planadi. Hayvon ekskretlarida, bezlarida, to`qimalarida u yoki bu gelmintlarni, ularning tuxum va lichinkalarini uchratish ufling tiriklik davrida laboratoriya usulida gelmintlar ta'sirida qo`zg`atiladigan kasalliklarini aniqlashga kiradi. Gelmint tuxumi va lichinkalari ko`pincha tezak bilan, ayrim hollarda siydik bi- lan, ko`z yoshi bilan (ko`zning shilliq pardasida, ko`z yoshi bezlarida parazitlik qiluvchi gelmintlarning lichinkalari) tashqi muhitga chiqariladi. Qon va limfa suyuqliklaridagi gelmint lichinkalari tananing berk bo`shliqlarida yoki tashqi muhit bilan aloqada bo`lmagan organ va to`qimalarda parazitlik qiladi. Muskul tolalarining oralig`ida trixinella lichinkalari to`planadi. Ovqat hazm qilish

sistemasida parazitlik qiluvchi gelmintlar ko`pincha hayvon o`lganidan keyin yoki gelmintsizlantirilgandan so`ng axlat bilan tashqi muhitga chiqadi. Gelmintokoprologik tekshirish. Juda ko`p gelmintoz kasalliklarni qo`zg`atuvchilarning tuxum va lichinkalari (fassiolla, moniyeziya, diktiokaula va boshqalar) tashqi muhitga axlat bilan chiqariladi. Shunday ekan, axlatdagi gelmintlarning tuxum va lichinkalarini aniqlash uchun ko`pincha laboratoriya usuli qo`llaniladi. Gelmintokoprologik metod sifat va miqdoriy tekshirishlarga bo`linadi. Sifat gelmintokoprologik tekshirish. Sifat gelmintokoprologik tekshirish organizmda u yoki bu turdagi gelmintlarni uchratgandagina o`tkaziladi. Ularning bajarilishi oddiy, faqatgina shartli suratda invaziyaning intensivligini aytish mumkin bo`lgan miqdoriy tekshirishdan farq qiladi va ishlab chiqarish sharoitida ko`p qo`llaniladi. Sifat gelmintokoprologik tekshirishlarga makrogelmintoskopiya (tezak bilan organizmdan ajralib chiqayotgan gelmintlarni yoki ularning ayrim bo`g`inlari- fragrnentlarini ko`rib topish), gelmintoovoskopiya (axlatda gehiiintlar tuxumini uchratish) va gelmintolarvoskopiya metodlari (axlatda gelmint lichinkasini topish) kiradi. Makrogelmintoskopiya. Gelmintsizlantirishdan keyin tezak bilan chiqarilayotgan gelmintlarni aniqlash uchun o`tkaziladi. Buning uchun maxsus diagnostik gelmintsizlantirish o`tkazilgan bo`lishi mumkin. Tasmasimon chuvalchanglarning bo`g`ini yoki bir necha bo`g`inlari (fragmenti) ular tanasidan doimiy ravishda ajra-lib turadi va tezak bilan tashqi muhitga chiqadi. Bunday bo`g`inlarning tuzilishiga ko`ra, ularning qaysi tur gelmintdan ajralganligi aniqlanadi. Makrogelmintoskopiya usuli odatda mikroskopsiz o`tkaziladi, ammo mayda gelmintiarni topish uchun (trixostrongilidlar) lupadan foydalanish mumkin. Kattaroq gelmintlarai (askarida) hech qanday asbobsiz tayoqcha bilan tezakni maydalab ko`rish mumkin. Moniyeziya bo`g`inlarini hayvonning orqa chiqaruv teshigi atrofidan ko`rish mumkin, chunki ular tezak bilan anus atrofida va dumga yopishgan bo`ladi. Avitellina bo`g`inlarining ko`rinishi xarakterli. Mayda (kattaligi tariq doni kabi) oqish rangda bo`lib, qo`y va echki qumaloqlarining yuzasiga

sezilarli darajada sepilgandek ko`rinadi. Ko`pincha tezakni tekshirishdan oldin uni ketma-ket bir necha marta yuvish kerak. Buning uchun tekshiriladigan tezak chelak yoki boshqa idishga solinib, ustidan suv quyiladi, yaxshilab aralashtirib tindiriladi, suyuq qismi boshqa idishga quyiladi, cho`kmasining ustiga esa yana toza suv quyiladi va aralashtiriladi. Bu ish tiniq cho`kma hosil bo`lguncha takrorlanadi. So`ngra cho`kmaga ozgina suv qo`shilib, oz-ozdan qora laganchaga solinadi va diqqat bilan tekshiriladi. Mayda parazitlarni topish uchun cho`kma oddiy lupada yoki shtativli lupada tekshiriladi. Laboratoriya praktikasida makrogelmintoskopiya metodi nisbatan kam qo`llaniladi, ammo gelmintoepizootik tekshirishda asosiy o`rinni egallaydi. Gelmintoovoskopiya. 1. "Perional" qirish usuli. Ayrim gelmintlar (oksiu- ratning ko`pgina vakillari) tuxumlarini hayvonning orqa chiqaruv teshigi atrofiga qo`yadi va biroz qismi orqa chiqaruv teshigining burmalarida qoladi. Shuning uchun ham hayvonning shu gelmintlar biian kasallanganligiga shubha tug`ilganida, hayvon tezagidagi emas, balki orqa chiqaruv teshiklari atrofida qotib qolgan tezaklarini qirib olib, gelmint tuxumlarini qidirish maqsadga muvofiqdir. Qirindi yog`och kurakcha bilan yoki temir shpatel bilan tekis qilib olinadi. Olingan bu qirindi oyna ustiga qo`yiladi va baravar miqdorda suv bilan suyultirilgan glitserin tomchisi (2-3 tomchi) toraizilib aralashtiriladi, so`ng mikroskopda tekshiriladi. 2. Oddiy (nativ) surtma tayyorlash usuli. Bu juda oddiy bo`lib, gelmint tuxum- larini tezakdan ajratish maqsadida qo`llaniladi. No`xat kattaligidagi tekshiriladigan tezak buyum oynasiga qo`yiladi, ustiga teng rniqdorda suv bilan suyultirilgan glitserindan bir necha tomchi tomizilib, yog`och yoki shisha tayoqcha bilan aralashtiriladi. Hosil bo`lgan aralashma qoplagich oyna bilan qoplanib, mikroskopda tekshiriladi. Har bir tezak namunasi alohida tayoqcha bilan aralashtirilishi kerak. Yog`och tayoqcha bir marta ishlatiladi, shisha tayoqcha esa ishlatilgandan so`ng yuviladi. Bu usulning samaradorligi past, chunki oz miqdorda olingan tezakda gelmint tuxumi bo`lmasligi ham mumkin, sababi gelmintning chiqishi hayvonning zararlanganlik darajasiga bog`liq. Hayvon organizmida gelmintlar juda ko`p bo`lsa, ularning tuxurai ham shuncha ko`p bo`ladi, u holda tashqi muhitga juda

ko`p miqdorda tuxum ajralib chiqadi. Shuni ham aytib o`tish kerakki, tekshirish paytida gelmint tuxumlarining bo`lmasligi hayvonning sog`lomligidan darak bermaydi. Shuning uchun aniqroq ma'lumot olish maqsadida (har qaysi hayvon tezagidan) eng kamida 10 preparat tekshirish lozim. Ko`proq tezak olib, uni yot bo`lakchalardan qisman tozalab, gelmintlarning tuxumlari konsentratsiyalangandagina natijaga erishish mumkin. Gelmint tuxumlarini konsentratsiyalash, ularni soiishtirma og`irligi yuqori suyuqlik yuzasiga chiqarish (flotatsiya usuli) yoki cho`kmaga tushirish usuli bilan amalga oshiriladi. 3. Gelmint tuxumlarini flotatsiya qilish usuli (A. Fyulleborn usuli). Gelmint tuxumlarining suyuqlik yuzasiga suzib chiqishi uchun osh tuzining to`yingan eritmasi ishlatiladi (solishtirma og`irligi 1,18 ga teng). U quyidagicha tayyorlanadi: chelakdagi qaynab turgan suvga to`yingan eritma hosil bo`lguncha osh tuzi solinadi. Hosil bo`lgan bu eritma paxta yoki doka orqali biror idishga suzib qo`yilib, sovutiladi. Bunda tuz idish tagida cho`kma hosil qilishi kerak. Ushbu eritmani tayyorlash uchun 1 litr suvga 380 g osh tuzi solinadi.

Tekshirish uchun 5-10 g tezak olinib, biror stakanga solinadi va bir qism tezakka 20 qism to` - yingan eritma soli - nadi. Hosil bo`lgan aralashma shisha yoki yog`och tayoqcha bilan aralashtirilib, sut simli to`r yoki doka - dan toza stakanga suziladi. Mazkur ara-lashma 30-40 daqiqa tindiriladi. Natijada solishtirma og`irligi to`yingan osh tuzining solishtirma og`irligi-dan kam bo`lgan gelmint tuxumlari eritma yuziga qalqib chiqadi. So`ngra suv yuziga qalqib chiqqan gelmint tuxumlarining yupqa pardasi sim ilmoqcha (74-rasm, «a») bilan kesiladi va bir necha tomchi suyuqlik buyum oynasi ustiga quyilib, usti qoplagich oyna bilan qoplanadida, mikroskopda tekshiriladi. Namuna tez qurib qoladi, shuning uchun

ham uni darhol tekshirish kerak. Agar namuna quriy boshlasa, unda qoplagich oyna ostiga pipetka bilan suv yoki teng miqdorda suv bilan suyultirilgan glitserin tomiziladi. Simli ilmoq ishlatilgandan so`ng spirt lampasi alangasida kuydiriladi. a)Fyulleborn usuli bilan osh tuzining to`yingan eritmasiga nisbatan solishtirma og`irligi yengil bo`lgan gelmint tuxumlarini topish mumkin (askari-da, strongilyat va boshqa nematod va sestodlar tuxumi). Solishtirma og`irligi eritma solishtirma og`irligiga yaqin bo`lgan gelmint tuxumlarini topish birmuncha qiyin (trixotsefallar, metastrongilidlar, kapilyariy tuxumlarini) va solishtirma og`irligi eritma solishtirma og`irligiga nisbatan og`ir bo`lgan gelmint (trematod) tuxumlarini bu usulda aniqlab bo`lmaydi. b) Sherbovich usuli. Stakanga 5-7 g tezak solib, uning ustiga avval oz miqdorda, keyin bir qism tezakka 10 qism suv to`g`ri kelguncha suv quyib aralashtiriladi. Hosil bo`lgan suyuq aralashma toza stakanga sim to`rda suzilib, 10- 15 daqiqa tindiriladi, so`ngra suyiiq qismi boshqa idishga quyiladi. Cho`kma esa sentrifuga probirkalariga solinib, 2-3 daqiqa aylantiriladi. Sentrifugada aylantirilgandan keyin suyuq qismi boshqa idishga quyiladi, cho`kma ustiga esa giposulfitning to`yingan eritmasidan qo`shib aralashtirilib, yana 2-3 daqiqa sentrifugada aylantiriladida, so`ng xuddi Fyulleborn usuli singari simli ilmoq bilan probirkadan bir tomchi suyuqlik olinib, mikroskopda tekshiriladi. Shcherbovich usuli bo`yicha qo`llaniladigan eritmaning solishtirma og`irligi osh tuzining solishtirma og`irligiga nisbaian yuqori bo`lganligi uchun metastrongilidlar, trixotsefallar, kapillariy tuxumlarini topish va tez aniqlash mumkin. Giposulfitning to`yingan eritmasini tayyorlash uchun 1750 g texnik giposulfit 1 l issiq suvda eritiladi. Suzilgan eritma issiqligi 15°dan past bo`lmasligi kerak, chunki issiqligi past eritmada bir qism giposulfit cho`kma hosil qiladi, eritma konsentratsiyasi va solishtirma og`irligi pasayadi. d) Gorkina usuli. Chinnihovonchagabirchoyqoshiqqayaqintezaksolinib, unga 6-10 ml suv qo`shib aralashtiriladi. Hosil bo`lgan aralashma sim to`rda toza probirkaga suzilib, unga 1-2 ml efir va 1 ml o`tkir xlorid kislotasi qo`shiladi. Keyin probirkaning og`zi yog`och probka bilan mahkam bekitiladi va hosil bo`lgan aralashma 10-15 daqiqa davomida chayqatib aralashtiriladi. So`ng 1-2 daqiqa

sentrifugada aylantirib, suyuq qismi to`kib tashlanadi. Cho`kmasiga esa 8-10 ml teng miqdorda aralashtirilgan glitserin bilan osh tuzining to`yingan eritmasi qo`shiladi. Hosil bo`lgan aralashma tayoqcha bilan aralashtirilib, yana 2-3 daqiqa sentrifugada aylantiriladi. Probirkadagi suyuqlik yuzasidagi parda simli ilmoq bilan buyum oynasiga olinib, mikroskopda tekshiriladi. Mol tezagini tekshirib, gelmint tuxumlarini aniqlaydigan flotatsiyaning boshqa usullari ham mavjttd. Lekin bu flotatsion usullar bilan eritma og`irligiga nisbatan tuxumning solishtirma og`irligi yuqori bo`lgan trematod tuxumlarini aniqlab bo`lmaydi. Shuning uchun bu xil gelmint tuxumlarini aniqlash ularni cho`kmaga cho`ktirish usuliga asoslanadi. 4. Ge l’ mint t u xumlarini cho'kmaga cho'ktirish usuli : a) Ketma-ket yuvish usuli. Taxminan 5 g tezak olinib stakanga solinadi, uning ustiga oz miqdorda suv quyib aralashtiriladi. Keyin tezakka 1:10" nisbatda suv qo`shiladi. Hosil bo`lgan suyuq aralashma sim to`rda yoki dokada stakanga suziladi va u suv bilan to`ldiriladi. Eritma 2-3 daqiqa tindirilgandan so`ng yuqori suyuq qismi boshqa idishga quyiiadi. Cho`kmaning ustiga esa yana suv quyiladi. Tiniq suyuqlik hosil bo`lgunga qadar bir necha marta chayiladi. Olingan cho`kma buyum oynasiga (agar oz bo`lsa) yoki Petri kosachasiga (agar nisbatan ko`p bo`lsa) quyilib, mikroskopda tekshiriladi. Fyulleborn usuli bilan tekshirilgan tezak cho`kmasi ham ana shunday ketma- ket yuvib tekshirilishi mumkin. Bunda tezak ikki usul bilan tekshiriladi: avval Fyul-leborn usuli bilan nematod va sestodlarning tuxumlari borligini, keyin ketma- ket yuvish usuli bilan trematod va akantotsefal tuxumlari borligini tekshirish mumkin. Stakandagi suyuqlik (osh tuzining to`yingan eritmasi) boshqa idishga quyilib, cho`kma ustiga suv qo`shiladi va aralashtiriladi, keyin sim to`rda yoki dokada suziladi. Suzilgan suyuqlik 2-5 daqiqa tindiriladi. So`ngra yuqorida ko`rsatilganidek yuviladi. b) Te1man usu1i. No`xat kattaligidagi tezak 5-7 ml kuchli xlorid kis-lotasi va shu miqdordagi efirga aralashtirilib, farfor hovonchaga solib yaxshilab eziladi (xlorid kislota oqsil qoldiqlarini eritadi, efir esa neytral erkin yog` kislotalarni parchalaydi). Metalldan yasalgan to`r xlorid kislotaning ta'siridan buziladi, shuning

uchun hosil bo`lgan emulsiya qildan yasalgan to`rda suzilib, probirkaga quyiladi va sentrifugada aylantiriladi. Probirkadagi aralashmaning suyuq qismini to`kib, qolgan cho`kmaga suv qo`shiladi va yana sentrifugada aylantiriladi. Xlorid kislota qoldiqlarini yo`qotish uchun yana yuviladi, chunki uning bug`lari mikroskop linzasiga yomon ta'sif etadi. Suv to`kib tashlangandan so`ng cho`kma buyum oynaga tomiziladi, so`ngra qoplagich oyna qo`yilib, mikroskopda tekshiriladi. d) Gorshkov usuli. Odatda ko`pgina spiruratlarning tuxumlari nozik, tez buziladigan bo`lganligi sababli, yuqorida aytib o`tilgan flotatsion usuli va cho`kmaga tushirish usuli bilan aniqlab bo`lmaydi. Otning tezagidagi gabronemlaraing tuxumlarini topish va aniqlash uchun M. P. Gorshkov Berman- Orlovning klassik usulini qo`llashni taklif etdi. Buning uchun voronkaga suv solib, undagi tezakni bir oz maydalab, aralashtirish kerak. Bunda tezakni takror yuvganda ular mexanik yoki kimyoviy ta'sirlarga duch kelmaydi. Shuning uchun spirurat tuxumlarining shaklini buzmasdan yuvib cho`kmaga tushiriladi. Gelmintoovoskopik tekshirishlarda gelmint tuxumlarini ovqat qoldiqlaridan, zamburug` va o`simlik sporalaridan, kraxmal donachalaridan va shu kabi tezakda uchraydigan elementlardan hamda turli xil parazit chuvalchanglarning tuxumlarini bir-biridan yaxshi farq qilishni bilish zarur. Tezakda uchraydigan gelmint tuxumlari shakli va qobiq tuzilishi hamda tuxumning ichki tuzilishi jihatidan boshqa elementlardan farq qiladi. Odatda gelmint tuxumlari ikki konturli, yorug`likni keskin qaytaradigan silliq qobiqqa ega.

Ayrim tuxumlarda turli xil chuqurchalar, shu'lasimon chiziqlar bo`ladi. Tuxumining ichki tuzilishi bir xil gomogen shaklsiz sharchalarga bo`lingan yoki lichinkalar bilan to`lgan bo`lishi mumkin. Turli xil gelmint tuxumlarining o`ziga xos xarakterli belgilari bor va shularga asosan ular bir-biridan farq qiladi. Gelmint tuxumlari mikroskopning kichik ko`rsatkichi bilan topiladi, lekin tuxumning tuzilishini mukammal o`rganishda mikroskopning katta ko`rsatkichidan (300-400 marta) foydalanish kerak (75-82-rasmlar).

Gelmintolarvoskopiya. Bir qancha gelmintoz kasalliklarda (diktiokaulyoz, pro-tostronglidoz) hayvon tezagi bilan gelmint tuxumlari emas, balki ularning lichinkalari tashqi muhitga chiqariladi. Bularni aniqlash uchun quyidagi maxsus usullar qo`llaniladi. 748

B erman-Orlov usuli ( 44 -b-rasm). Bu usul gelmintlarning harakatchan lichinkalarini tezakdan suvga chiqarib cho`kmaga o`tkazishga asoslanadi. Berman tuproqda yashovchi nematod lichinkalarini topish va aniqlash uchun mazkur usulni tavsiya etgan. So`ng Orlov mol tezagidagi diktiokaul lichinkalarini topishda bu usulni qo`llagan. Orlov tavsiya etgan usul quyidagicha: yuqori tomonining diametri 8-10 sm bo`lgan voronka olinib, uning oxirgi qismiga 15 sm uzunlikdagi rezina naycha o`rnatiladi va Mor qisqichi bilan qisiladi. Voronka rezina naycha bilan sim to`r qo`yilgan holda shtativga o`rnatilib, 37-38° isitilgan suv quyiladi. To`rga gelmint liehinkalarini aniqlash uchun tekshiriladigan 10-15 g tezak solinadi. Bir necha soatdan so`ng rezina naychaning pastki qismidagi suyuqlik sentrifuga probirkasiga quyilib aylantiriladi va hosil bo`lgan cho`kma mikroskopda tekshiriladi.

Keyingi vaqtda bu usul bir necha marta modifikatsiya qilinib soddalashtirildi. Voronkaga solinadigan suvni 37-38° isitish zarur emasligi aniqlandi, chunki tezakdagi gelmint lichinkalari past temperaturadagi suvga ham chiqadi. Lekin suv issiqroq bo`lgani ma'qul, sababi, issiq suvda lichinkalar juda harakatchan bo`ladi. Mor qisqichining o`rniga rezina naychaning uchiga probirkani kiydirish taklif etilgan. Bunda sentrifugada aylantirilmaydi, chunki probirka ostidagi cho`kmada lichinka bo`ladi. Berman-Orlov usuli bilan qo`y tezagini tekshirganimizda 1-1,5 soatdan keyin gelmint lichinkalarini uchratamiz, lekin ekspozitsiyani qancha uzaytirsak, ularning soni shuncha ko`payadi. Shuning uchun ekspozitsiyani ushlab turish vaqti aniq belgilanmaydi, lekin 1-1,5 soatdan kam bo`lmasligi kerak. Qoramol tezagini tekshirganda ekspozitsiya 6-7 soatdan kam bo`lmasligi lozim. Lekin shuni hisobga olish kerakki, 20° dan yuqori temperaturada 18-20 soatdan so`nggina strongilyat tuxumlaridan lichinkalar chiqadi, ular diktiokaulalar va protostrongilid lichinkalarini aniqlashni qiyinlashtiradi. Shuning uchun yangi olingan tezakni ham Berman-Orlov apparatida bir sutkadan ortiq saqlash mumkin emas. Issiq joyda turgan tezakning apparatda turish vaqtini qisqartirish kerak. Odatda Berman-Orlov usuli bilan bir yo`la bir necha o`nlab (ayrim vaqtda yuzlab) namunalar tekshiriladi. Bunday vaqtda shaxmat tartibida ma'lum kattalikda teshilgan taxta voronkalar uchun shtativ vazifasini o`taydi. Voronkalarni stakanchalar bilan (konussimon shaklda bo`lgani ma'qul) al- mashtirish ham mumkin. Stakanchaga suv quyib, unga tekshiriladigan tezak dokaga o`ralgan holda tushiriladi. Bir necha soatdan so`ng doka suvdan olinadi, suyuq qis-mi to`kilib, cho`kmasi buyum oynasiga quyiladi va mikroskopda tekshiriladi. Tekshirilgandan so`ng ishlatilgan voronka yoki stakanchalar, rezina naychalar, to`rlar yoki doka bo`lakchalari yaxshilab yuviladi va qaynatiladi. Chunki ularda qolgan Hchinka qoldiqlari keyingi tekshirishda qiyinchilik tug`dirishi mumkin. Vayda usuli juda sodda, uni faqat qattiq sharsimon shakllangan tezak-larni tekshirganda qo`llash mumkin. Buning uchun 5-10 ta sharsimon tezak soat oynasiga yoki Petri idishiga solinadi va uning pastki tomonidan issiq suv quyiladi. 15-40 daqiqadan so`ng sharsimon tezaklar olib tashlanib, qolgan suyuqlik

mikroskopda tekshiriladi. Bu usul ham gelmint lichinkalarining tezakdan suvga qalqib chiqishiga asoslangan. Lekin bu kam samarali va hayvon kuchli zararlan- gan taqdirdagina yaxshi natija beradi, xolos. Chunki juda oz miqdorda tezak olinadi. Bu usul molxonalarda, dala yoki shunga o`xshash sharoitda tekshirish uchun qo`llaniladi. Vayda usuli bilan tekshirish vaqtida olingan salbiy natijani oxirgi natija deb bo`lmaydi. Gelmintolarvoskopiya usullariga yana har xil strongilyatoz kasallik qo`z- g`atuvchilari va ularning lichinkalariga qarab, differensial tashxis qo`yish usulini ham kiritish mumkin. Kavsh qaytaruvchi hayvonlarning oshqozonida parazitlik qiluvchi gelmint- larning ko`p turi Strongylata kenja turkum vakillaridir. Hayvon tezagi bilan shu gelmint tuxumlari ajraladi, odatda ular bir-biridan farq qilmaydilar. Shuning uchun ham gelmintoovoskopiya usuli bilan strongilyatozlarga faqatgina umumiy tashxis qo`yish mumkin. Turli xil strongilyatozlarda ba'zan turli xil antgelmintiklarni qo`llash tavsiya etiladi va oldini olish choralari ham birmuncha farq qiladi, shuning uchun tashxis qo`yishda yanglishmaslik maqsadga muvofiqdir. Strongilyatlar bir-birlaridan ikki marta po' st tashlab rivojlanishning uchinchi davriga yetgan iichinkalari bilan farq qiladi. Bu quyidagicha bajariladi: 5 g tezak Petri shisha idishga solinib, usti qopqoqbilan yopiladi va 25-30° li termostatga qo`yiladi. Har kuni tezak solingan idishlar aeratsiya uchun bir oz ochiladi, agar tezak quriyotgan bo`lsa, ular pipetka orqali suv bilan namlanadi. 6-8 kvmdan keyin lichinka-lar kasallik qo`zg`atish qobiliyatiga ega bo`ladi, ya'ni rivojlanib, invazion davriga yetadi. So`ngra ular Berman-Orlov usulida tezakdan ajratib olib, mikroskopda tekshiriladi. Lichinkalarni 18-20° uy temperaturasida invazion holatga yetkazish mumkin. Bu sharoitda lichinkalaming yetishish vaqti 10-12 kun davom etadi.

Strongilyatlarning kasallik qo`zg`atish qobiliyatiga ega bo`lgan lichinkalari juda harakatchan bo`lganligi sababli mikroskopda ularning tuzilishini mufassal ko`rish qiyin. Shuning uchun ularni harakatsiz holatga keltirish kerak. Buning uchun lichinkalar bo`lgan cho`kmaga 1-2 tomchi formalin yoki yodning kuchsiz (0,1-0,2) eritmasi tomiziladi yoxud cho`kma probirkada yo buyum oynasida 50- 55° gacha qizdiriladi. Bundan yuqori temperaturada lichinkalarning tuzilishi buziladi. Strongilyatlarning kasallik qo`zg`atish qobiliyatiga ega bo`lgan lichinkalari ichak hujayralari deb ataiuvchi hujayralarning soni va shakliga, katta-kichikligi hamda dum qismlarining tuzilishiga ko`ra bir-biridan farq qilinadi (54-rasm). O`pkada parazitlik qiluvchi strongilyat lichinkalarini topish uchun yangi tezak tekshiriladi, chunki vaqt o`tishi bilan ichak strongilyat tuxumlaridan lichinka paydo bo`lib, tekshirishni qiyinlashtiradi. Protostrongylidae oilasiga kiruvchi o`pka strongilyat lichinkalarining qoblg`i bo`lmaydi, faqatgina bir necha kun tezakda turgan lichinkalarda qobiq paydo bo`lishi mumkia. Shuni aytish kerakki, kavsh qaytaravchi hayvonlarning yangi tezagini tekshirgan vaqtimizda o`pkada va miya

po`stlog`ida parazitlik qiluvchi strongilyat lichinkalari va elafostrongillardan tashqari, ularda Strongyloides papillosusning birinchi bosqichdagi va bir necha soatdan so`ng paydo bo`ladigan lichinkalari ham uchrashi mumkin. Strongilyatlarning kasallik qo`zg`atuvchi lichinkalarini o`stirgan tezakni tekshirganimizda kasallik qo`zg`atadigan lichinka va gelmintlardan boshqa shu oilaga mansub bo`lgan, ammo erkin hayot kechiruvchi vakillarini ham uchratish mumkin. Hozirgina tuxumdan chiqqan S. papillosus lichinkasining uzunligi 0,13-0,15 mm bo`ladi. Lichinkaning qizilo`ngachi rabditsimon (ikki joyidan kengaygan) bo`lib, ichagi yaqqol ko`rinib turadi, dum qismi esa ingichka bo`ladi. 8-10 soatdan keyin ularning uzunligi 0,18-0,27 mm ga yetadi. S. papillosusning kasallik qo`zg`atuvchi lichinkasi uzunchoq, yupqa filyariyasimon. Tanasining uzunligi 0,386-0,612 mm, eni 0,022-0,026 mm. U uzun va to`g`ri lichinka tanasining 1/3 qismini tashkil etuvchi qizilo`ngachi bilan xarakterlanadi. Erkin hayot kechiruvchi S. papillosus vakillari ham uchraydi, ammo ular juda mayda nematodlar bo`lib, ayrim jinsli

erkaklarining spikulalari juda qisqa, urg`ochilarining bachadoni tuxumga to`lgan bo`ladi (55-rasm). Miqdoriy gelmintokoproiogik tekshirish. Yuqorida aytib o`tilgan gelmintoo- voskopik va gelmintolarvoskopik usul bilan u yoki bu og`irlikda yoki turli hajmdagi tezakda tuxum lichinkalarning sonini sanash qiyin. Ammo bu usulda gelmint tuxumini sanash invaziyaning intensivligini xarakterlaydi, chunki tezakda gelmintlarning tuxum va Hchinkalari qancha ko`p bo`lsa, hayvon organizmida gelmintlar ham shuncha ko`p bo`ladi. Lekin shuni aytish kerakki, bular orasida qafiyan bog`liqlik hukm surmaydi, chunki turli xil sabablarga ko`ra gelmintlarning tuxum va lichinkalari tezakda bir tekisda taqsimlanmaydi, shuning uchun miqdoriy tekshirishni bir necha marta takrorlash va tuxum hamda lichinkalarning o`rtacha miqdorini olish maqsadga muvofiqdir. Tezakdagi gelmint tuxumi va lichinkalar sonini hisobga olish uchun alohida usullar tavsiya etiladi. Miqdoriy gelmintoskopik tekshirishda Stoll usuli yoki Fyulleborn va Shcher- bovichlaming standartizatsiya qilingan usullari qo`llaniladi. Stoll usuli - 100 ml li kolbachaga avval 56 ml suv quyib, tashqi tomondan belgilaymiz va yana 4 ml suv qo`shib, yana yangi belgi qo`yamiz. Keyin esa suvi to`kib tashlanadi, so`ng bo`linmalarga bo`lingan kolbachaga 56 ml 0,1 normal natriy ishqori eritmasini quyib, suyuqlik 60 ml belgiga yetguncha tezak qo`shamiz (4 sm 3 tezak), so`ngra 10—15 dona shisha marjonchalar solinib, yaxshilab aralashtiriladi. Keyin darhol bo`lakchalarga bo`lingan pipetka bilan 0,075 yoki 0,1 ml aralashma olinib, buyum oynasiga tomiziladi va mikroskopda tekshirish yo`li bilan u yoki bu gelmint tuxumlari sanaladi. 1 sm 3 tezakdagi tuxumlarning sonini bilish uchun mikroskopda sanalgan tuxumlar 200 ga (agar 0,075 ml aralashma olingan bo`lsa, 150 ga) ko`paytiriladi. Fyulleborn va Shcherbovichlarning standartizatsiya qilingan usullari. o`tkazilgan gelmintsizlantirish qanchalik foyda berganligini aniqlashda, hayvonlarni gelmintsizlantirishgacha va undan keyin tekshirilganda Stoll usulidan foy-dalanish shart emas. Hayvon tezagi bilan chiqarilayotgan gelmint

tuxumlarining kamayganligiga ishonch hosil qilish uchun Fyulleborn va Shcherbovichlarning yoki boshqa har xil sifatiy usullarni standartizatsiyalash kifoya. Bunda hamma tekshirishlar uchun bir xil tezak, bir xil idish, tindirish yoki namunalarning sentrifugada aylantirish vaqti bir xil bo`lishi va diametri bir xil bo`lgan ilmoqlar ishlatilishi kerak. Mikroskopda ko`rib bo`ladigan joydagi tuxumlarning sonini taqqoslab yoki gelmintsizlantirishgacha va undan keyin bir tomchi yuzaki pardadagi tuxumlarning soniga qarab gelmintsizlantirish qanchalik foyda berganligi aniqlanadi. Miqdoriy gelmintolarvoskopik tekshirish uchun yuqorida aytib o`tilgan Stoll usuli qo`llaniladi, lekin lichinkalarning buzilmasligi uchun 0,1 normal natriy ishqorini oddiy suv bilan almashtirish kerak yoki Berman-Orlovning standartiza- tsiya qilingan usulidan foydalanish mumkin. Hamma vaqt tekshirishlarda tezakni bir xil miqdorda olish, suv temperaturasining bir xil bo`lishi va voronka hamda stakanchalardagi tezakni bir xil muddatda saqlash kerak. Bir hayvondan olingan turli miqdordagi tezakda gelmint lichinkalarining soni keng ko`lamda o`zgaradi - tezak xuddi gelmintooskopik usuldagidek miqdoriy gelmintolarvoskopiya usulida tekshirish ham muhim ahamiyatga ega. Bir qancha guruh hayvonlarni kamida uch marta tekshirgandagina ozmi-ko`pmi to`g`ri natija olish mumkin. Tekshirish uchun namuna olish va uni laboratoriyaga yuborish. Tuproqda, go`ngda va molxonapollarida juda ko`p miqdorda, juda mayda erkin hayot kechiruvchi nematodlar, ularning tuxum va lichinkalari uchraydi. Ular tezakka tushishi bilan tezda ko`payadi va tekshirishni qiyinlashtiradi. Shuning uchun gelmintokoprologik tekshirishda hayvon tezagi namunasini bevosita to`g`ri ichakdan olish kerak. Ayrim vaqtda laboratoriyaga yuboriladigan namunani bir necha usul bilan tekshirishga to`g`ri keladi, shuning uchun har bir tezak namunasi 30-50 g dan kam bo`lmasligi kerak. Har bir tezak namunasini qog`oz xaltachaga solish kerak. Bunda pergament qog`ozidan foydalanish mumkin. Qog`oz xaltachaning tezak tegmagan chetiga (bir necha joyiga) qalam bilan namuna raqami yoziladi. Suyuq tezak esa bankachalarda

yuboriladi. Tekshirishga yuboriladigan namunaga xo`jalikning nomi, namuna olingan kun va agar kerak bo`lsa, hayvonning laqabi va raqamini yozib yubo-rish kerak. Tezak namunasi tezda laboratoriyaga jo`natilishi va imkon boricha tezroq tek- shirilishi lozim, chunki 20° issiqda 16-18 soatdan so`ng nematod tuxumlaridan lichinkalar paydo bo`ladi. Shuning uchun kechikkan tekshirishlar Fyulleborn usulida noto`g`ri natijalar berishi mumkin. Shu davrda diktiokaula lichinkalari birinchi tullashga tayyorlanayotgan va kam harakatchan bo`ladi, shuning uchun Berman usuli bilan tekshirilganda noto`g`ri natija berishi mumkin. Shuningdek, kechikish natijasida strongilyat tuxumlaridan ham lichinkalar paydo bo`lib, tekshirishni yanada qiyinlashtiradi. Agar olingan namunani tez yuborish yoki laboratoriyada tezroq tekshirish imkoni bo`lmasa, u xolodilnikda 10° dan yuqori bo`lmagan temperaturada saqlanadi. Odatda, xo`jalikdagi hamma mollarni tekshirishning hojati yo`q, faqat ayrim poda yoki qo`tondagi mollarning qancha foizi kasallanganligini aniqlash kerak. Buning uchun har qaysi boqilayotgan guruh hayvonlardan 25-50 tasini tekshirish kifoya. Gelmintokoprologik tekshirish muddatlari. U yoki bu gelmintozlarning tar- qalishida mavsum dinamikasi kuzatiladi. Ayrim gelmintozlarni qo`zg`atuvchi gelmintlar yilning ma'lum mavsumida juda ko`p miqdorda tuxum qo`yishlari aniqlangan. Gelmintokoprologik tekshirishni ko`p vaqtlarda u yoki bu gelmintoz kasalliklariga qarshi kurash choralaridan oldin o`tkazishga to`g`ri keladi va u ko`pincha ma'lum mavsum bilan bog`liq bo`ladi. Bu esa gelmintologik tekshirishning ma'lum muddatda o`tkazilishidan darak beradi va bu vaqtda u yoki bu gelmintoz kasalliklarini aniqlash uchun gelmintokoprologik tekshirish o`tkazish maqsadga muvofiqdir. Masalan, yanvar oxiridan mollarni yaylovga haydashga qadar fassiolyozga qarshi tekshiruv ishlari o`tkazilishi kerak, chunki yanvar oxirida hamma fassiolalar jinsiy voyaga yetishadi va axlatda tuxumlari juda ko`p bo`ladi. Mart oyida bu parazitlarning tuxum qo`yishi ko`payadi. Avgust, sentabr oylarida juda ko'p qo`zilarning diktiokaulalar bilan zararlanishi kuzatiladi. Demak, gelmintokoprologik tekshirish ishlarini rejalashtirishda u yoki bu gelmintoz kasalliklarning mavsum dinamikasini va boshqa sharoitlarni nazarda tutish kerak.

Foydalanilgan adabiyotlar 1. Abduraxmanov G.M., Lopatan I.K., Ismailov Sh.I. Osnovo’ zoologii i zoogeografii. Uchebnik dlya studentov vo’sshix pedagogicheskix uchebno’x zavedeniy. M., Izdatelskiy tsentr «Akademiya» 2001. 2. A buladze K.I. i dr. Parazitologiya i invazionno’e bolezni selskoxozyaystvenno’x jivotno’x. Uchebnik d lya studentov VUZov po spetsialnosti "Veterinariya". M., 1990. 3 . Akbaev M.Sh. i dr. Parazitologiya i invazionno’e bolezni jivotno’x. Uchebnik dlya studentov VUZov po spetsialnosti «Veterinariya». M. KOLOS, 2000. 4. Biologiya. Bolshoy entsiklopedicheskiy slovar. Nauchnoe izdatelstvo "Bolshaya Rossiyskaya entsiklopediya". M. 1998. 5. Burdelev T.E. i dr. Osnovo’ veterinarii. Uchebnik. M.,1978. 6. Genis D.E. Meditsinskaya parazitologiya. M. 1991.

O'xshashlar

Parazitologiya fanining rivojlanish tarixi

Molxonalar gigiyenasi

Parazitizm va parazitlar to’g’risida umumiy tushunchalar

Zoogigiyena

Chorva mollari organizmining rivojlanish qonuniyatlarini, o`sishini o`rganish usullari, hayvonlar rivojlanishiga ta`sir etuvchi omillar