Evolyutsion ta'limot

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

276 KB

Ko'chirib olish

Evolyutsion ta'limot Reja: 1. Darvingacha bulgan davrda evolyusion goyalarning rivojlanishi . 2. Yerda xayotning rivojlanishi 3. Tabiatda metafizika davri . 4. Transformizm goyalarini paydo bulishi. 5. Fransiyada transformizmning kreotsionizmga karshi kurash .

Kirish Organik dunyoning tarixiy tarakkiyot konunlarini urganadigan fan evalyusion ta'limot deyiladi. Bu fanning nomi x1x asr urtalarida xayvon va usimliklarning evalyusiyasi tugrisida ta'limot yaratgan mashxur ingliz olimi charlez darvin sharafiga kuyilgan. Charliz darvinning ta'limoti tugrisida shunday degan edi. «darvinning unutilmas xizmati shundan iboratki, u «xayvon va usimliklarning turlarini xech narsa bilan boglanmagan, tasodifiy paydo bulgan, «xudo yaratgan» va uzgarmaydigan deb karashga xotima berdi va turlarning uzgaruvchanligini va ular urtasidagi irsiyatni isbotlab, biologiyani birinchi marta ularok tamomila ilmiy asosga kuydi. Darvinizm fani organik dunyoning tarixiy tarakkiyot konunlarini belgilash uchun biologiya va kishlok xujaligi, polentologiya, geografiya fanlaridan foydalaniladi. Darvinizm kishlok xujalik fanlari bilan boglik bulib, uy xayvonlari, xamda usimliklarning yangi zot va turlarini navlarini yaratish soxasidagi inson amalga oshirayotgan tajribalarni umumla щ tiradi. Shu sababli kishlok xujaligi oldiga xayvon va usimliklarning yangi zot va navlarini evalyusion tarixiy tarakkiyot konunlari asosida yaratishni vazifa kilib kuyadi. Darvinizm fani urta maktabda biologiya ukituvchilari tayyorlashda sistemasida katta urin tutadi. Chunki biologiya fanida materializm bilan yaxshash uchun kurash urtasida kurash davom etib kelmokda. Darvinizmni urganish ukuvchilarda materialistik dunyokarashni shakllantirib diniy karashlarga nisbatan nafrat uygotadi. Ma'lumki, tabiatga diniy karash kup davrlarni uz ichiga oladi. Usha paytlardagi (ya'ni xviii asr urtalarida ba'zi olimlar xayvon yoki usimlik boshka muxitning uzgarishi mobaynida ular xam uzgaradilar degan fikrga keldilar. Ammo bu fikrni tajribada ilmiy asosda isbotlab beraolmadilar. Usimlik va xayvonlarning evalyusiyasini birinchi marta 1859 yilda ch. Darvin uzining “tabiiy tanlanish yuli bilan turlarning kelib chikishi yoki yashash uchun kurashda tanlangan zotlarning saklanib kolishi” nomli asarida bayon etdi. Shundan keyin biologiya fanidan keskin uzgarish ruy berdi va dunyo uzgarmas deb da'vo kilgan metafizik tasavvurni rad etdi. Ch. Darvinning ana shu ta'limoti asosida evalyusion polentologiya, evalutsion embriologiya kabi fanlar vujudga kelib, darvin ta'limotini tugriligini isbotladi. Ammo idealistlar uz fikrlaridan kaytmay darvin ta'limotiga karshi chikib biologiya fani eskirdi deb da'vo kilaboshladilar. XIX asr oxiri xx asr boshlarida darvin ta'limotini rivojlantirishda rus olimlaridan v. O. Kovalevskiy, a.o. kovolevskiy, i.i. mechnikov, i.m. sechenov, k.a. temiryazev va michurinlar katta xissa kushdilar va darvinizmni rivojlantirdilar.

XX asr urtalariga kelib darvinizm ya'ni biologiya fani, uzining yangi davrini boshladi. Biologiya, biofizika fanlari vujudga keldi. Molekulyar biologiya faning vujudga kelishi esa genetika fanini rivojlantirdi. Kosmik biologiyani paydo bulish esa insoniyat oldiga biologiyani yani masalalarini vazifa kilib kuydi. Keyingi paytlarda biologiyaning texnikaga kirib borishi-botanika fanini vujudga keltirdi. Darvin yaratgan va sovet olimlari yaratgan konunlardan kishlok xujaligi, meditsina mikrobiologiya kabi tarmoklar amaliy ishda foydalanib kelmokdalar. Shunday kilib darvinizm fani usimlik va xayvonlarni xudo tomonidan yaratilgan va ular uzgarmas degan fikrlarni uz konunlari bilan rad etadi. Darvingacha bulgan davrda evolyusion goyalarning rivojlanishi . Kadimgi greksiya va rimda tabiat xakidagi tasavvurlar. Kadimgi gretsiyada antik filosoflar ma'lumotlariga karaganda dastlabki grek materialist faylasuflari tabiatdagi barcha xodisalarni bilib olishga uringanlar. Kadimgi greklar tabiatdagi xama xodisalarni xudoga baglaganlar. Materialist faylasuflar esa ana shu fikrlarga stixiyali karshi chikdilar. Ular xamma narsa vujudga keladi va yukoladi, dunyoni xudo yaratgan emas, u xarakat natijasida paydo bulgan dedilar. Dunyodagi xamma narsalarni olov, suv, xavo va yer belgilab beradi deb uylar edilar. Ular tabiatni bir butun deb tushunishga urindilar xamda barcha xodisalar bir- biriga boglik deb tushunishga xarakat kildilar. Gretsiyada katta savdo shaxarlari falsafiy maktablar vujudga kelib unda siyosiy ishlar fales, faylasuflar bor edi. Materialistik faylasufi geraklit ta'limotida rivojlanib, u dunyoni xudo yaratgan emas, kotib kolgan narsa yuk, xamma narsa xarakatda, tabiatdagi xamma narsa boshkasiga aylanadi degan goyani ilgari surdi. Ammo u xodisalar orasida eng asosiysi olov deb tushunadi va olov uchib davoga va suv, yerga aylanadi, yer yana suyulib suvga, suv esa parlanib yulduzlarga aylanadi degan fikrni aytdi. Sisitsiyalik empedokn (e.o.483-423) ta'limotiga kura 4ta moxiyatning olov, yer, suv, xavo xamma mavjudotni paydo kiladi. U tirik mavjudotlar-kuyosh, mavjud bulmagan paytdan bunyod bulgan. Kuchli yomgirlardan sung balchikdan usimliklar paydo bulib keyinchalik esa xayvonlarning kismlari ya'ni buyinsiz boshlar, yelkasiz kullar, peshonasiz kuzlar vujudga kelgan degan. Ana shu tanani kismlari kushilgan, ayrim xollarda mayib majruxlar, maxluklar paydo bulgan keyinchalik esa xayvonlar paydo bulgan degan goyani ilgari surdi. Eng kimmatli fikr shundaki, u organizmlarni xayotga moslashishi sabablarini tushuntirishga intildi. Yirik ensiklopedist demokrit (e. O. 460-370) materiya tuzilishining atomistik nazariyasini ishlab chikdi. Uning fikricha tabiatdagi xamma narsalar mayda, bulinmaydigan zarrachalar-atomlardan iborat. Tabiatda ruy beradigan xamma

uzgarishlar bushlikda xarakat kiladigan atomlarning xar xil tarzda birikishi va ajralishidan vujudga keladi. Demokrit fikricha: bulinmas atomlar doimo tasodifiy xarakatda bulganidan shakli va xajmi xar xil bulgan talay jismlar bir joyga tuplanib kolgan. Bulardan eng ogirlari pastga tushib yengillari xavoga kutarilgan. Pastga tushganidan-yer, osmonga kutarilganidan-osmon, olov va xavo paydo bulgan. Yer yuzidan balchiksimon modda bulgan, uning suyuk kismidan dengiz, kattik kimslaridan esa moddalar xayotni yuzaga keltira boshlagan. Shundan xayvonlar paydo bulib, vujudi issiklari yukoriga parvoz kilgan, tanasida yer oralashmasi borlari esa yerda yashab kolishgan. Eng seram moddalardan tashkil topgan suv xayvonlari suvda yashab kolgan. Sungra esa yer sovib yirik xayvonlar xosil bulishi tuxtagan. Ana shu xayvonlar uziga xoslari bilan juftlashib yangi organizmlarni paydo kilgan. Xatto demokrit odamni kelib chikishi va ijtimoiy xayotni rivojlanishini izoxlab berishga urindi. Dastlabki kishilar xayvonlarga uxshab xayot kechirgani, birga ov kilishi, sovuk va ochlikdan kirilib ketishi, keyinchalik esa olovdan foydalanganligi va gorda yashaganliklarini ta'kidlab utdi. Gretsiyada empedokl va demokrit tomonidan yaratilgan goyalar rimda xam tarkaldi. Rim foylasufi- lukretsiy kar ( e.o. asr) uzining “narsalar tabiati xakida” kitobida xamma narsalarni xudo yaratgan kishilarga karshi chikib, olam abadiy va uzgaruvchan, tirik mavjudotlar yerga osmondan tushgan emas, ular yer yuzida paydo bulgan, usimliklar yerdan usib chikkan degan goyalarni ilgari surdi. Ana shunday materialistlar bilan bir katorda idealistlar xam maydonga chikdilar. Masalan: platon (e.o. v-iv) fikricha jon banadan fark kiladi, u abadiy odam ulganidan keyin jon boshka kishiga utadi. Aklsizlarni jon sudralib yuruvchilarga, yengiltak kishilarni joni esa kushlarga utadi. F. Engels fikricha «universal kalla» deb nomlangan faylasuflardan biri aristotelda materialistik va idealistik goya mavjud. U materiya borligini shubxa kilmaydi. U butun tabiatni jonli deb tushunadi. Aristotel fikricha jonli narsada 3 xil asosiy belgi: ya'ni: 1. Usish, kupayish uchun zarur oziklanish. 2. Organizmni xarakatlanishga majbur kiladigan sezgi va 3. Tafakkur. Organizmlarda jon xar xil buladi. Oziklantiruvchi jon- usimliklarda Sezuvchi jon- xayvonlarda. Akilli jon – odamda. Aristotel uzini jon tugrisidagi fikrida: kupayishda urgochi organizm fakat embrionning rivojlanishi uchun kerakli modda passiv materiyani beradi. Erkak esa juftlashishda embrion uchun xayotbaxsh asosni- entelekxiya ni beradi deydi. Uni fikricha bulutlar, kovak ichlilar, mollyuskalar va xashoratlar uz-uzidan paydo buladi. Idealistik goyaning preformistlari.

Aristotelni materialistik karashi shundaki, u befark atrofdagi narsalarni organizmga ta'sir etib unda sezgi xosil kilishini, sezgi esa xotirani shakllantirishni, takrorlash esda olib kolishini va nixoyat tajribadan fan va san'at vujudga kelshini aytdi. Grek olimlarini yukoridagi dunyokarashlari eramizdan oldingi v asr mobaynida davom etib keldi va tabiat soxasida materialistik va idealistik okimlarni xosil bulishiga olib keldi. Yerda xayotning rivojlanishi. Yer taxminan 4.7 mlrd yil ilgari paydo bulganyu xozirgi tirik mavjudotni paydo bulganiga 1 mlrd yil bulganligi taxmin kilindi. Dastlabki tirik mavjudotni proterozoy erasidan oldin yashagan. Ammo dastlabki xayotning boshlanishi viruslar ekanligini tugrisida rus olimi d. I. Ivanovskiy ma'lumoti bor. Kristall xoldagi virusni esa sun'iy xosiya kilgan kishi nobel mukofotining laureobi virusolog u stenlidir. Uning fikricha, dastlabki virus undan esa bakteriyalar xosil bulganini yozadi. Undan keyin esa kuk yashil suv utlari, kabilar xosil bulgan. Ana shu usimlik va xayvonot dunyosining rivojlanishida asosan jinoiy protsess, fotosintez va kup xujayrali organizlarni kelib chikishi va uzgarishi katta rol uynagan. Jinsiy protsess nima? Fotosentiz-osimelyasiya-dissimlyasiya Ana shunday rivojlanish protsessida mechnikovning fogotsitella nazariyasiga muvofik kup xujayrali organizmlar kelib chikkan. Paleozoy erasi taxminan 570 mln yildan kuprok davom etgan. Bu eraning bosh davrida (kembriy) suv utlari, umurtkasiz xayvonlar paydo bulgan (arxeotsiotlar, trilobitlar, yelkaoyoklilar). Arxeotsitlar bizgacha yetib kelmagan umurtkasiz xayvonlarni vakilidir. trilobitlar-paleozoyda yashagan bugimoyoklilar vakilidir. Ular kembriy oxirida kirilib bitgan, urniga asta-sekin marjonlar egallay boshlagan. Yelkaoyoklilar-silur davridan boshlandi. Uning oxirida esa umurtkali xayvonlar yuzaga keldi. Usimliklar xam dastlab suvda keyin psilofitlar kuruklikda rivojlana boshladi. Undan devon davri oxiriga kelib, kirkbugimlar, plaunlar. Endi ularda fotosintez xodisasi boshlandi. Toshkumir davriga kelib, daraxtsimon kirk bugimlar vujudga keldi. - mezozoy erasining (u 1500 mln yil davom etdi) trias davrida-sudralib yuruvchilar tarakkiy etdi. Ularning vakili tattoriyalar xozir xam yangi zellandiya yashaydi keyin ixtizovr va pleziozavr suv xayvonlari xosil buldi.

- yura davrida sekvoya, mament kabi yirik daraxtlar va dinozavrlar, brontazavr, kabi yirik xayvonlar vujudga keldi. Oxirida esa dastlabki kushlar vujudga keldi. (ularni sudralib yuruvchilarga uxshab tishlarini bulishi). - bur davrida yopik urugli usimliklar xayvonot olami yanada rivojlandi. -kaynazoy erasida (bundan 70 mln yil ilgari boshlangan). Uglamchi davrida yerda tog jinslari xosil bulishi kuchaydi. Subtropik usimliklari kishlovchi va baxorgi usimliklar xosil buldi. Xozirgi kushlar va uni dastlabki vakillari paydo buldi. Sut emizuvchilar kupaydi. - turtlamchi davr- (1 mln yil utdi). Bu endi xozirgi yashayotgan tirik mavjudotlarni yashab kelishi davridir. (xar bir davrda usimliklar biologik xayvonot olamini alokasini aytishi kerak). 2. Tabiatda metafizika davri . Tabiatga metofizik karashning rivojlanishi . Rim imperiyasida bizning eramiz boshlanishi bilan xristian dini vujudga keldi. Bu dinga ishonuvchilar narigi dunyoni boglarida sayr kilish uchun ulimga xam rozi edilar. Bu dunyoda kullar azob cheksada u dunyoda ular zur xalovatda yashaydilar deb kullarni ishontirishga urindilar. 410 yili rim imperiyasi yemirildi. Endi xristian dini rivojlandi. Diniy cherkovlar ochilib diniy tushunchalar rivojlandi. Maktablarda diniy tushunchalar asos kilib olindi. Ii asrdan boshlab 1000 yil davomida «fiziologus» nomli kitobdan tabiat xakida ukitildi. Bu kitob butun yevropa tillarida tarjima kilinib xamma diniy iboralarni uz ichiga olar edi. Xatto unda xudo tomonidan yuborilgan buri xakida fikr yuritilib, u kechasi tunash uchun kuylar bilan uxlardi. Shuningdek kitobda 1000 yildan ortik umr kuradigan mashxur kush- feniks xakida ertak bor edi. Uning uyasi oftob ta'siridan yonib ketishi mumkin emishu va yana shu yongan kuldan yana shu kush paydo bularmish. Xatto afsonaviy daraxtlar tugrisida fikr yuritilib guyo uning mevasidan suvga tushsa balik, yerga tushsa kushlar paydo bular ekan. Shunday kilib cherkov xokimyat uchun kurashib xatto tabiat ukitilmay kuydi. Tabiatni urganish urniga diniy kitoblar urganila boshlandi. XIII asrga kelib xunarmandchilik va savdo rivojlandi. Shu sababli parij, rim va lissabonda universitetlar ochildi. Parij universitetida: Iloxiyot yuridik, meditsina va erkin san'at (falasofiya) fakultetlari ochilib, unda cherkov va dvoryanlar manfatini kuzlaydigan kishilar ukitildi. Shuning uchun xam minglab xakikatni yaratuvchi shaxslar kuydirildi. Savdo yanada usdi. Savdo yullari ochildi. Afsonaviy nikitin xindiston yulini, xristofor kolumb antil orollarini ochdi. Amerika vespuchchi janubiy amerika soxillarini tekshirdi, 1519-1522 yillarda fernan magellan esa yer kurrasini birinchi marta aylanib chikdi. Djeyms kuk avstraliyani konturlarini anikladi.

Mashxur grek astronomi ptolemey 2asr ishlab chikkan geotsentrik sistemasi davom ettirib yer dunyo markazida kimirlamay turadi, uning atrofida esa xamma sayyoralar xarakatlanadi. Degan tushunchalar xosil buldi. N. Kopernik va j. Bruno yerning kuyosh atrofida aylanadi degan kashfiyoti uchun utda kuydirildi va kuvgin kilindi. Ana shu fanlarning rivojlanishi biologiya fani soxasida kuplab materiallar tuplandi. Mikroskoplar (a. Levenguk) kashf kilindi. Ammo tabiatga metafizik karash davom etdi, ya'ni tabiat ayrim elementlarga ajratilib kuyildi, va u uzgarmaydi degan fikr ammalashdi. Tabiatdagi usish, rivojlanish inkor kilindi. Shunday bulsada endi tabiat fanida uygonish boshlangan edi. XVIII asr urtalarida tirik tabiat tugrisidagi metafizik tasavvurlar. Uygonish davrida yevropaning kupgina mamlakatlarida fan tarakiyoti usdi. Xar xil usimlik va xayvonlar kolleksiyasi tuplandi. Usimliklar sistematikasini andrey sezalpin (1583) va ingliz botanigi djon rey yaratdi. Mashxur shved olimi korl linney (1707-1778) uzining “tabiat sistemasi va botanika falsafasi” kitoblari bilan sistematikani yanada boyitibdi. Uning sistemasida xayvonot va usimlik olamini bir-biriga yakinlashtirib 5 gruppaga: sinflar, turkumlar, avlodlar, turlar va tur xillariga buldi. U tur nomlarini binar nomenklaturasini konunlashtirdi ya'ni xar bir turni ikki suz bilan atashni – avlodni belgilaydigan ot va turni belgilaydigan sifat bilan atashni taklif etdi. U usimliklarni sistematika bulishda asosan ularni kupayish organlarini xisobga oldi va uni 24 ta sinfga buldi. Masalan bir sinfga mansub bulgan usimlikni otalik belgilarni kursa bas. Shu turni uz ichiga oldaigan sinf darxol aniklanadi. Bunday aniklash sistematikada sun'iy edi. K. Leney xayvonot olamini sinflarga bulishda ularni kon aylanish sinflarga bulishda ularni kon aylanishi va nerv sistemalarining xususiyatlarini xisobga oldi va 6 sinfga ajratdi. 1. Sut emizuvchilar sinfga 2. Kushlar sinfga 3. Amfibiyalar sinfga 4. Baliklar sinfga 5. Xashoratlar sinfga 6. Chuvalchanglar sinfga Umuman olganda k. Linney sistematikada umurtkalilar va kisman bugim oyoklilar tipini yaxni urgangan bulib xozirgi klassifikatsiyadagi kolgan 11 tipni esa kurtlar nomi bilan sinfga kiritgan edi.

K. Lensey turlar soni kancha bulsa ular uzgarmaydi. Ularni xudo yaratgan bulib, ular ulkan bogi bor orolda paydo bulgan vujudga kelgan. Xayvon va usimliklar dengiz kurib orol bilan kushilguncha sharoitga moslashib yashayvergan va yer yuziga tarkala boshlagan. Ular bogda kanday yashagan bulsa junubda xam shunday joyni tanlab olgan degan fikrlarni ifodaladi. K. Lenneyning bunday kreatsionistik ya'ni xayvon va usimliklarni xamma turlarini xudo yaratgan va ular uzgarmaydi deb karash kupgina tabiatshunoslar tomonidan kullab kuvatlandi. Keyinchalik lenney uz asarlarida bunday kreatsionistik karashlarini uzgartirib, turlar yer xayoti mobaynida kupaygan bulishi mumkin degan fikrni bildirdi. Ammo yukoridagi kamchiliklarga karamay k. Leney sistematikaga katta xissa kushib, u 10000ga yakin usimlik turini ta'riflab berdi. Shundan keyin bir necha yillar utib uni soni 10 marta oshdi. K. Lensey zamonasida yana bir okim preformizm- ya'ni organizmlar tamoman shakllangan ammo fakat kichiklashgan xolda tugriladi degan okim yuzaga keldi. Usha paytdagi mikroskopistlar- antoni levengux, yan svammerdam, marchello malpigi va boshka tabiatshunoslar xam shu fikrda edilar. Ular uruglanish tuxumdagi mikroskopik mavjudotning rivojlanishiga fakat turtki bulib xizmat kiladi degan fikrda edilar. Keyinchalik «joylanish nazariyasi» okimi vujudga kelib, ular dastlabki urgochi individlar yaratilayotgan paytda keyingi tugiladigan individlar embrionlari ularni tuxumlariga joylashtirib kuyilgan deyishardi. Masalan: italiya olimi antonio vallisnerii (1661-1730) kelgusida dunyoga keladigan avlodlarning embrioni momoxayvonning tuxumdoniga joylab kuyilgan degan fikrda edi. Umuman olganda xviii -asr urtalariga kelib tabiat tugrisida 2 xil metafizik tushuncha kreatsionizm va preformizm goyasi vujudga keldi. Transformizm goyalarini paydo bulishi. Xayvon va usimliklar dunyosiga doir tuplangan kupgina materiallar ularni bir- biriga takkoslash imkonini berdi, ya'ni biologiyada yangi yunalish-xayvon va usimliklar yangi sharoitga tushib kolganda uzgarishi mumkin degan- transformistlar yuzaga keldi. Ular bir tur boshka turga aylanishi (transformatsiyalanisht) mumkin degan goyasi bilan kreatsionistlarni yengdi. Transformizm asosan 1759 yilda rivojlandi. Shu yili tabiatni rivojlanishida 3 ta yirik vokea sodir buldi. 1. M.v. lomonosovning «er katlamlari» tugrisida asari 2. Kaspar fridrix volf berlin universitetida «kupayish teoriyasi» tugrisida doktorlik dissertatsiyasi. 3. Atokli botanik bernar jyuseve fransiyada usimliklarni birinchi marta tabiiy sistematikasini yaratdi.

M. V. Lomonosov tabiat ilmiga asos soldi. K. Materiyani doimiy xarakatda ekanligini, yerning tarixi va undagi buladigan uruzgarishlarni, onorganik tabiat bilan organik tabiatni bir biriga uzaro ta'sirini, torf va toshkumir usimlik koldiklaridan xosil bulganligi kabi fikrlarni uz asarlarida bayon etdi. Berlin universitetining yosh professori volf ayniksa preformizmni kattik tankid kildi. Volf bargning rivojlanishini xamda juja embrional rivojlanishini mukammal urganish uning ichida preformistlar aytganidek oldindan tayyorlab kuyilgan embrion yuk ekanligini xamda, individual rivojlanish, yangi kismlarning asta-sekin shakllana borishi asosida sodir bulishini kursatib beradi. U shu yerdagi sharl bonne, albreg taler kabi olimlarni fikrini tankid kildi va ular bilan kelisha olmay rossiyaga kuchib keldi. Shunisi xarakterliki, u rossiyada uz tadkikotlarini 2 yunalishda. Embriologiya va teratologiya –(mayib majruxlikni urganuvchi fan) soxasida ish olib bordi. U epiginiz (oshkora rivojlanish ya'ni kuz oldimizda buladigan individual tarakiyot) tugrisida kizikib, mayib majruxlik xudodan va takdirdan emas balki tabiatning embrional rivjlanish davrida kor kiladigan sababi okibatidir deb kursatdi. 1759 yilda transformizmni rivojlanishidagi 3nchi boskichni rivojlanishiga kirol ldvik 15 amri bilan trianonda barpo kilingan bog sabab buldi. Buncha mashxur botanik bernar j'yusse raxbarlik kilib u usimliklarni tabiiy klassifikatsiya tartibida edi. Shundan 30 yil utkach uning jiyani antuan j'yusse tabiiy sistema goyasini yaratib unda usimliklar dunyosi va uni turlari urtasidagi munosabatlarni aniklash uchun usimliklarni eng soda tuzilganlaridan boshlab yuzi usimliklargacha bulgan katorni tuzdi. Shunday kilib xviii asr urtalarida 2 goya jismlar xarakati uzgaruvchandir degan goya va yangi tuzilma vujudga kelishi bilan boradigan oshkora individual rivojlanish (epiginiz) goyasi ilgari surildi. Fransiyada transformizmning kreotsionizmga karshi kurash . Transforizm goyalarini ilgari surishda yirik fransuz olimi jorj lui byuffon (1707-1788) kata kushdi. U uzining «tabiat tarixi» kitobida (36 tom) kuyoshdan yer ajralib chikib planetalar aro fazoga tushgan va soviy boshlagan va uni atrofini suv buglari bilan tuyingan atmosfera urab turgan. Shu buglarni kuyuklashib borishi natijasida yer yuzasi issik dengiz bilan koplangan. U sovigandan keyin esa yerda mavjudotlar paydo bulaboshlagan suv buglanib yer ochilgan va tropik usimlik va xayvonlari xosil bulgan. Shuningdek xayvonlar bir joydan ikkinchi joyga utaboshlagan va ularni tabiati keskin uzgara boshlagan. Odamni tabiatga aralashishi esa xayvonlarni uzgarishini kuchaytirgan deb ta'rifladi.

Byuffon- xayvonlarni uzgarishishi sabalari asosan iklim, ozik ovkat va xonakilashtirishdan iborat deydi. Shuningdek u bir oilaga mansub turlar umumiy bir ajdoddan kelib chikkanning e'tirof etdi. Byuffon zamondoshi linnening kretsionistik karashlariga karshi edi. Uning fikricha turlar xam sinflar xam xatto avlodlar xam yuk fakat ayrim individuallar mavjud. Doimo xarakat kiluvchi okim xolatida bulgan tabiatdagi bor narsalarning xammasini uzida aks ettiraolmaydi. Ammo 1751 yildan boshlab byuffon uz fmkrlaridan kaytdi. Chunki uning fikrlari shu zamonning rasmiy fikrlariga zid bulib reaksion doiralar uni takib kilaboshladi. Shu davrda fransiyada deni didra, klod galvetsiy, pol golbax, kabi olimlar din xurofotlariga transformizm goyalari asosida kurashni davom ettirdilar va ular transforimizmni jamoat orasiga tarkatdilar. Bu esa ularni biologiya fani uchun katta xizmat edi. Shu olimlarni asosiy fikri kuyidagiga edi. Materiya doimo xarakatda, u tuxtovsiz tabiatda aylanib turadi. Organik tabiat anorganik tabiatdan uz-uzidan paydo bulish yuli bilan rivojlangan. Tirik mavjudot doimo uzgaradi. Organizmlarni organlari mashk kilish muxim axamiyatga ega. 1789 yil fransiyada keskin uzgarish ruy berdi. Tabiat soxasiga kuplab mablaglar ajratildi. 1793 yilda parijda tabiat muzeyi tashkil etildi. Unga yosh olimlar taklif kilinib unda et'en joffrsa sent iler (1772-1844) xam bulib u 21 yoshida botanika bogida kolleksiyalarni saklovchi xodim keyin zoologiya kafedrasiga professor kilib tayinlandi va umurtkali xayvonlar kursidan dars beraboshladi. K. Lenney sistemasi buyicha ya'ni kurtlar va xashoratlar sinfiga birlashtirilgan kurs buyicha jon batist lamark taklif etildi. Lamark (1744) yoshligida diniy ilmni olishga kizikmadi. 17 yoshida maktabni tashlab armiyaga junadi. Ofetser buldi, keyin kasalligi tufayli armiyadan chikib parijga kuchib keldi va tabiat bilan shugullandi. Uni fransiya florasi, «botanika lugati», «avlodlar suratlari» nomli asarlari bosilib chikdi va u 50 yoshida fransiyaning mashxur botaniklaridan biriga aylandi. Shu davrda lamark lenniyning kurtlar va xashoratlar sinflaridagi kamchilikni tuzatish uchun muzeyga taklif kilindi. Endi u zoologiya soxasida shugullana boshladi. Shunday kilib sint ilerva lomark muzeyda ishlay boshladi. Tez orada muzeyga yosh olim jorj kyuve taklif kilindi. Sint iler va kyuve chotishtirma anatomiya soxasida kitob yozishdi. 1798 yilda sint iler misrga junab, u 4 yil davomida xayvonlar kolleksiyasini tupladi, arxeologik yer kazish ishlari bilan xam shugullandi. U yikkan materiallarini laifk va kyuve katnashgan komissiyaga takdim etib muxokama kildirdi.

Sint iler ekspeditsiya davrida misrdan ibis (laylaksimon kush), misr gozi kabi xozir yashab turgan xayvon suratlarini topgan edi. Shunga asoslanib kyuve xayvon turlari uzgarmaydi deb davo kildi. Lamark va sing iler unga karshi turib xayvonlarni uzgaruvchanligi uzok tarixiy protsesdir deb ta'kidla щ di. Ammo shu yillarda bulgan. 1812 yildagi napaleon urushi okibatida yanada rivojlanib, yana kreotsionistik okimini kullay boshladi. Shunday paytda mana shu 3 olim takdiri xam xar xil bulib koldi. Lomark umrini oxirigacha uz fikrlarida koldi. U uzini 1809 yilda «zoologiya falsafasi» kitobini nashr kildirib unda xayvonot dunyosini tabiiy sestemasini tuzish asosida organizmlarni tarixiy tarakkiyoti ilgarilama protsesdan iboratdir ya'ni organik tabiat sodda formadan murakkab formaga aylanib boradi degan goyani yaratdi. Ammo uning bu fikrini kup olimlar tushunib yetmas edi. Lomark umrini oxiriga u kur bulib kolsada ishini davom ettirdi. Sing iler esa uzi tuplagan materiallarni ishlashga kirishib 4 yil mobaynida sut emizuvchilarga oid 13 ta kitob yozdi. U 1809 yildan universitetga kafedraga kelib ishlay boshladi. U volfning embriologiya soxasidagi ishlarini rivojlantirib chatishtirma embriologiyaga asos soldi. Uning ijodiga kyuve boshlik kreotsionistlar xalakit beraboshladi. Chunki u solishtirma ommoboil va polentologiyani kreotsionizm ruxidagi asoschilaridan biri bulib uni xukumat kullar edi. Xatto u ichki ishlar kumitasiga prezident lavozimiga kutarildi. Ammo u olam uzgarmaydi degan goyani tarafdori bulsada uning asarlari juda katta faktli materiallarga boy edi. Shu tufayli u keyinchalik evalyusion ta'limotni rivojlantirishga xissa kushdi. 1829 yilda lamark vafotidan keyin kyuveni rakiblaridan sint iler koldi. Ular ilgari masalalarni birgalikda xal kilib kelgan bulsalar endilikda karama-karshi 2 dunyo vakillari bulib koldilar. Sing iler bilan kyuve urtasidagi munozara. 1930 yilda butun dune parij akademiyasida avj olgan vokealarni kuzatib bordi. Shu yili ikki yosh olim loranse va meyran uzlarini umurtkali xayvon bilan bosh oyokli mollyuska tuzilishida umumiylik bor degan ilmiy ishini fransiya akademiyasi majlisiga kuydilar. Bu majlisda sing iler ularni ishini ma'kullab chikadi. Sungi majlisda esa kyuve yosh olimlarni xam kattik tankid kildi. Shundan keyin bular urtasida munozara 6 xafta davom etdi. Oxiri bu munozarani akademiya tuxtatdi. Kyuve uz fikrida xayvonlarni klassifikatsiya kilishda olim xayvonga uzi nom berishi, yaratilgan xayvon xatto 300dan oshik yildan buyon uzgarmaganligini tasdiklar edi. Xatto u topib olingan xayvonot olami turlari bilan xozirgi yashayotgan xayvon turlari urtasida uxshashlik borligini tan olmay xozirgi turlar kazilma turlardan transformatsiya yuli bilan kelib chikkaniga ishonmadi.

Kyuvening aytishicha xudo yaratgan xayvon yoki usimlik turlarini bir kismi ulib bitgan emishu kolganlari esa yashayotgan emish. Xavonot olamini xudo 4 ta plan asosida yaratilgan emish. Bu esa 4 ta shoxga bulinishi kerakmish. Ya'ni xayvonot olamida 4ta xil nerv sistemasi mavjuddir. 1. Orka va bosh miya tarmoklari. 2. Tanada joylashgan nerv tugunchalari va nervlar. 3. Tanani korin tomonidagi kushalok nerv zanjiri 4. Nerv xalkasi va undan tarkaladigan nur shaklidagi nerv tarmoklaridan iborat. Ana shu 4 ta shakl xayvonot olamini 4 ta shoxini (tipini). Umurtkalilar, malyuskalar, bugimlilar va nurlilarni ta'riflab beradi. Aslida kyuve linney sistemasini rivojlantirdi. Uning yaratgan tiplaridan fakat umrtkalilar xozirgi zamon tipiga mos keladi. Kolganlari esa xozirgi sistematikadagi turli xayvonlar gruppalariga kiradi. U shu 4 tip tuzulishi jixatidan bir-biriga aylanmaydi deb ta'kidladi. Uning fikriga xatto shu tiplar orasida oralik formalar xam yuk. Ammo kyuve uz faoliyatida fan uchun kerakli 2 prinsepni ochib berdi. Bu 2 prinsepni u chatishtirma anotomiya takikotlari asosida ochdi. 1. Yashash sharoitlari prinsepini moxiyati shundan iboratki xar bir tirik mavjudot yashash sharoitida yashash uchun maksadga muvofik moslashgandir. Unda organizm va muxit gormonyasini buzadigan organ va funksiyalar yuk va bulishi mumkin emas. Masalan: xar bir xayvon uz yashash muxitidagi barcha faktlarni buzaolmaydi yoki boshkasi bilan almashtiraolmaydi. 2. «organlar korrelyasiyasi» prinsepiga muvofik xar bir mujassam mavjudot mustakil yaxlit sistema bulib, uning xama kismlari bir-biriga mos keladi va birlashib reatsiya kursatish yoki xammasi bir bulib bita xarakat kilish yuli bilan ma'lum maksadni bajarishi uchun xizmat etadi. Masalan: gusht bilan ovkatlanuvchi xayvonni organizmi shu gushtni chaynashga, yutishga, tutib olishga moslashgan bulishi kerak. Tuyokli xayvonlarda esa korreksiyaning boshka turi mansub bulib ularda tutib olish organlari yuk, shuning uchun xam ular utxurdir. Ularda utxurlik rejali, urug va utni yezish uchun tishlari yassi koronkali buladi. Kyuve ana shu korrelyasiya prinseplaridan foydalanib ulib ketgan xayvonlarni skeleti kiyofalariga karab tikladi va u paleantologiya faniga asos kushdi. Ammo u bari-bir iloxiyat yordamidan chetga kolmadi. Umuman kyuve fikricha xayvonlarning rangi, juni, katta yoki kichikligi uzgarishi mumkin ammo ularni turini xar bir muxitga mos kilib yaratilganligini kayd kiladi. U uzining « yer kurrasidagi yuzidagi keskin uzgarishlari», nomli asarida yerda barcha faoliyatlarni bulib turganligini va natijada xayvonlarni kuplarini kirilib ketganligini uni ozgina koldiklari kolganini kayd kiladi. Uning shogirdlari a. Agossits va d. Dorbinylar xalokat nazariyasini rivojlantirib xalokatlar ommaviy tus solgan xar gall yangi tur xayvonlar paydo bulavergan va xammasi bulib 27 marta xayvon va usimlik dunyosi kayta yaratilgan dedilar.

Shunday kilib kyuve uz faoliyatida uni zamondoshi viktor gyugo fikri bilan aytganda bir kuzi bilan kitobga ikkinchi kuzi bilan takidalariga karadi. Sing ilet- xayvonot olamini birligi, farmalarining tashki muxit ta'sirlarida uzgarib turishi va rifoshlanishi turlarni eski formalardan kelib chikkanligi tugrisida ta'limot yaratdi. Uning fikricha: organizmlar doimiydir, ular tashki muxitning xama ta'sirlari ostida doimo uzgarib turadi. Muxit sharoitlarini ta'siri xayvon va usimliklarni rivojlanishiga va usishiga ta'sir kiladi yoki uldirishi mumkin. Sing-iler umurtkali xayvonlarni chotishtirma anotomiyasi va embreologiyasi soxasida ishlab, ularni doimo birligini umumiyligiga ishonch xosil kildi va «analoglar prinsepi» va «muvozanat» (kompensatsiya) degan 2 prinsepni tariflab berdi. Anologlar pirsepi- deganda xar bir organ shu organizmda muayan bir urinni egallaydi. Masalan: turli umurtkalilar odam kuli kush kanotlari, kurshapalak kanotida bir xil tuzilishni kuramiz, ya'ni xammasida 1 ta yelka va 2 ta bilak suyagi bor. Demak tuzilishi jixatidan uxshash va bajaradigan ishlari turliga bulgan organlarni anolog organlar deb atadi. Ammo xozirgi xarakteristika buning teskari bulib uni gomologik organlar deb atasa xozirgi fanda tugri buladi. U gomologik organlar prinsipi chogishtirma anotomiya, ayniksa chogishtirma embrio logiya fanidan kup foydalanib kup masalalarni xal kildi. Masalan u baliklar va sut emizuvchilar bosh suyaklarini gomologiyasini belgilashda ularni xar birini embrioni bilan takkosladi. Xatto u kitlar va parrandalar embrioni jaglarida boshlangiya tishlar borligini gala rivojlanishini reduksiyalanish deb aytdi. -muvozanat (kompensatsiya) prinsipi- bu bir xil organlarni kuchli rivojlanish boshka rivojlanmay kolgan organlar xisobida amalga oshishidir. Masalan: bakani xavodan nafas olish organlarini rivojlanishi it balikda bulgan jabra apparatini reduksiyalanishi xisobiga buladi. Umurtkali xayvonlarni kelib chikishidagi umumiylikni isbotlash uchun u endi yukvenni tuzulishi tugrisidagi planini yengishi kerak edi. (ya'ni xayvonlarni 4 shoxini: umurtkasizlar, malyuskalar, bugimlilar va nurlilar). Ammo bu masalada u umrtkalilar bilan bugimlilarni bir deb xisolab, kelib chikishi xar xil bulgan anologik organlarni takkoslash yulidan bordi. Bu fikr esa notugri edi. Chunki xashorat bilan umurtkalilarni umumiy uxshashligi bulsada (nerv, ovkat xazm kilish sistemasi, kon aylanishi) ularni boshka organlarini suyaklarini bir- biri bilan takkoslash kiyin. 1830 yilda sing iler xam shu masala bilan shugullanib turgan paytda kyuve shogirdlari yana umurtkalilar bilan bosh oyokli mollyuskalarni birligi tugrisida kun tortibiga kuydilar. Shu paytda yirik olim xisoblangan kyuve shu xayvonlarni uxshashligi tugrisida 6 xafta baxslashib golib chikdi va kreatsionizm goyalarni rivojlantirdi. Jon batist lomarkning birinchi evolyusion nazariyasi.

Biz lamarkning «zoologiya falsafasi» asari va uning goyalari xakida yukorida aytgan edik. Kup olimlar (dinga ishonuvchi) singari u xam materiya va tabiatni va uning xarakat konunlarini yaratuvchi bergan deb uylar edi. Endi tabiatni xudo yaratganidan keyin undagi uzgarishlar tarakkiyot konunlari asosida borishini tan oladi. Lomark fikricha: anorganik jism bir xil yoki bir necha xil massadan tashkil topgan. Xamma tirik jismlar oddiy tuzilgan bulsada ular bir-biriga uxshamaydigan kismlardan iboratdir. Tashki sharoitlar organik tabiatga xayot bagishlab, organik tabiatni yemiradi. Anorganik tabiat oziklanishi zarur emas, tirik narsadan embrion rivojlanmaydi, anorganik tabiat ulishi mumkin emas, organik mavjudot esa buning teskarisidir. Lomark xayvonot olamini sinflarga bulib chikar ekan linniyning 6 ta sinfi urniga xayvonlarni 14 ta sinfga ajratdi. Linney sistematika tuzilishini teskari ya'ni eng oddiy xayvonlardan boshlab tartib bilan joylashtirdi. U shu 14 ta sinfni 6 pogonaga bulib undagi tana uzgarishlari va ichki organlarini farkini xam kursatib berdi. Tablitsa yoki doskaga yozish kerak. Lamark uz davrining materialistlari kabi organizmlar aloxida moddiy agentlar ya'ni suyukliklar (floidlar) ta'sirida anorganik tabiatdagi moddalardan vujudga keladi, ammo bu flandlarni kuz bilan kurib bulmaydi deb xisoblardi. Masalan: issiklik flandi issiklikni, elektr flondi esa elektr xodisalarini paydo kiladi. Lamark fikricha shu flondlar moddiy agentlar bulib uzini bunyod kiluvchi va uzini ta'siriga uchraydigan jism urtasida vositachi rolini uynaydi. Issiklik, yoruglik, elektr ta'sirida sodda tuzilgan formalar uz- uzidan paydo bulgan. Keyinchalik esa yaratuvchi bergan forma asosida gradatsiya- yuksalish tartibida ular murakkablashib borgan. Uning gradatsiya prinsepi katta axamiyatga ega bulib, tirik mavjudotlar evalyusion protsess davomida murakkablashib boradi deydi. Tamark fikricha muxit ta'sirlari ostida usimlik va xayvonlar uzgaradi, ular zaiflashishi, rivojlanishi yoki ulishi xam mumkin. Ammo kandaydir nokulay xolat yuz berib kolsa shu usimlik yoki xayvon shunga yarasha uzgara boshlaydi. Masalan: suv ayiktovoni sayozrok joyga tushib kolsa uning tanasi tez usib boradi suvdan tashkarida rivojlanadi. Xayvonlarda esa bunday uzgarish fakat nerv sistemasini ta'siri bilan buladi, ya'ni biz yukorida aytgan flondlar-birinchi navbatda elektr flondi sezuv organlari orkali ta'sir etib, organizmga kiradi va nerv flondiga ta'sir etadi va miyaga borib miyadan esa organlar boshkarilib muxit sharoitiga moslasha boshlaydi. Shu bilan u xayvonlarni miyasini odam bilan tenglashuvchi bu antropomorfizm deyiladi. Lomarkda xatto xayvonlarda yoki usimliklarda muxit uzgarishi natijasida paydo bulgan organlar nasldan-naslga utishi mumkinmi degan savol tugiladi. U ana shu masalada 2 konun yaratdi. Lomarkning birinchi konuni . Xar bir xayvonda biror organi tez-tez va uzok ishlatiishlatila borsa shu organ mustaxkamlanib, rivojlanib kattalashib boradi. Agar biror organni uzok ishlamay

turishi uning asta-sekin zaiflashishiga, kobiliyatini passayishiga va nixoyat uning yukolishiga olib keladi. Lamarkning ikkinchi konuni: Tabiatdagi individlarning zotlari kadimdan muxit sharoiti tasirida ularning organlarini tez rivojlanishi yoki yukolishiga majbur etgan bulsa, shularning xammasini tabiat dastlabki individlardan paydo bulgan yangi individlarda, kasb etilgan uzgarishlar ikkala jinsga yoki bularga xos bulgandagina kupaytirish yuli bilan saklab koladi. Lamark bu 2 koidani tamoman uzgarmas deb tushundi va shunday misollar keltirdi. Tishsiz sut emizuvchilarda ya'ni kit va chumolixurda tishning yukligiga sabab uni ajdodlari ovkatni chaynamay yutganlar. Krot yer tagida yashaganligi uchun uning kuzi yukolgan, ilonlar oldinga zur berib intilganlari tufayli oyoklari yukolgan kupgina xashoratlar uchmaganligi uchun kanotlari yukolgan. Jirafa kuruk utsiz joyda yashaganligi uchun u daraxt bargini olib yeyishi sababli oldingi oyoklari va buyni uzunlashgan. Lamark anna shu misollarni keltirar ekan ularni shu belgilarini nasldan-naslga utishini ta'kidladi. (bu uni 2chi konuni asosidir). Ammo unda antropomorfizm izlari kurinib turadi. Ya'ni uni fikricha guyoki xayvonni miyasi ishlab uz organlarini ishlatib xar sharoitga moslashtiradi. Masalan: suzishni yoktirmaydigan, soxilidagi balchikka botib kolmasligi uchun u doimo oyoklarini uzaytirishga urinadi kabi misollarni keltiradi. Lamark fikricha: odam xayvonlarining eng tarakkiyot etgan zoti bulib, kamrok zotlarni sikib chikargan. U xukumron bulganidan keyin endi duyoni tasavvur kilish imkoniyati tugilgan. Shuning uchun odamda dastlabki xilma-xil tovushlar chikarib aloka kilaboshlagan. Albatta lamarkning odam tugrisidagi bu fikri mantikan tuzilgan edi. Umuman lamark uz faoliyatida organik tabiatni konuniyatlarini birmuncha izoxlab berdi, ammo unda bu konuniyatlarni tasdiklovchi dalillar yuk edi. Uning shundan konunlaridan biri 2-chi konuni bulib, u organizmda xosil kilingan belgilar nasldan naslga utadi dedi ammo shuning isboti uchun irsiyat va uzgaruvchanlik alokasi masalasini kuydi. U bu masalada xar kanday uzgarishlar, organizmni mashk kilish yoki kilmasligi natijasida buladigan uzgarishlar nasldan naslga utaveradi deb isbotlamokcha buldi. Ammo bu masalani xal kilish bizning davrimizda xam eng muxim vazifa bulib turadi. XIX asrning birinchi yarmida biologiya va geologiya soxasida erishilgan muvaffakiyatlar. Xujayra nazariyasining vujudga kelishi. Xix asrning 30-chi yillarida biologiya fanida 2ta vokea ruy berdi.

1. Xujayra nazariyasi vujudga kelib, organik olamning birligi masalasini xal kilish uchun yul ochdi. Bu masalani shleyden va shvannlar rivojlantirib sing iler tilga olgan xayoliy «yagona tuzulish» plani urnini barcha organizmlar xujayradan tuzilgandir degan xulosaga keldilar. 2. Chogishtirma embriologiya tashkil topdi. K.f. volf peterburga kuchib kelganidan keyin embriologiya yanada rivojlandi. Rus embriologiyasining rivojlanishiga 1828 yildan 1837 yilgacha nashr kilingan G.M. Berning xayvonlarning tarixiy tarakkiyoti nomli 2 tomli asari katta xissa kushdi. Uni bu kitobi materiallariga boy bulib u asosan sut emizuvchilar jumladan odamda tuxum, umurtkalilarda orka torning bulishi, organizmni xosil bulishida embrion kavatlarining xosil bulishi kabi masalalarni yotirishga uringan edi. Ber uzining «embrionning uxshashligi konuni»da xama umurtkalilarning embrionlari, ular kaysi sinfga mansubligidan kat'iy nazar rivojlanishning dastlabki fazasida bir- biriga juda uxshash ekanligini isbotlab embriologiya faniga kata xissa kushdi. Ber umurtkali xayvonlar individual rivojlanishida umumiylik borligi konunini anikladilar lekin evalutsion xulosa chikarmagan edi. Bu vazifani moskva universitetining professori ch. Darvinning utmishdoshi kore fransevich rule bajardi. Rule ogir sharoitda ya'ni dekabristlar kuzgalishi bostirilgan. Nikolayning eng yomon reaksiya yillarida yashab tabiiy-ilmiy bilimlarni targib kildi. U 1845 yilda «tashki sharoitlarning xayvonlar xayotiga ta'siri tagrisi»da va 1851 yilda «tashki sharoitga nisbatan xayvonlar xayoti» degan temalarda leksiya ukib, reaksion professorlarga yomon kurina boshladi. U takib ostida miyasiga kon kuyilib 44 yoshda vafot etdi. Role uz ijodida – tabiatni obodonlashtirishni, xama xodisalar bir-biriga boglikligini va xar bir narsani tekshirishda uni yashayotgan muxitidan ajratib olib tetekshirish mumkin emasligini, narsalar yaratilmagan u uzluksiz davom etadigan uzgarishlar orkali xosil bulishini aytib berdi. Rule shunday deydi: tabiiy fanlarning vazifasi, tabiat konunlarini bilib olishdan iborat. U uz makolalarida «xayvonning tashki dunyo bilan munosabatda bulishi» konunini yaratib unda muxitdan ajratilgan xayvon tugilaolmaydi, yashayolmaydi va ulaolmaydi deydi. Shuningdek xayvonning tashki muxit sharoitiga moslanishi va unga tashki muxitni faktorlari ta'sirini isbotlab berdi. Masalan: kemiruvchilarda kishki uyku paytida xarorat pasayadi. Xayvonlar juni mavsumga karab uzgaradi. Rule uz faoliyatida organik tabiatning taxminiy tarakkiyot yulini aniklashga urinadi. Bu ishda lamark sistematika va chatishtir-anotomiyaga suyangan bulsa, rule astronomiya embriologiya, sitologiya va poleontologiya singari fanlardan foydalani. Rule fikricha: yerning xam tarixi bor fakat uni ukiy bilish kerak. Yerda xayot kont laplas gipotezasi asosida yerning sovib borishi natijasida suv tepmeraturasi 60 darajadan pasayganda xayot dengizda paydo bulgan. Dastlabki bir xujayralilar paydo bulib, asta-sekin kup xujayralilar kelib chikkan. Shuning uchun

xam yukori tuzilgan mavjudotning embrionol tuzilishi formalari tuban formalarning tuzilishiga mos keladi. Masalan: umrtkalilardan balikda yurak 2 kamerali, amfibiylarda 3ta va sut emizuvchilarda 4 kamiralidir. Ammo sut emizuvchi yuragi embrional rivojlanishini kuzatsak: u dastlab 2 kamerali, sungda 3 kamerali keyin esa 4 kamerali bulib koladi. Genetik va sistematik kator formalar urtasidagi parollik ana shundan iborat. Shuningdek genetika kator polentologiya katorga xam paroldir. Barcha tirik mavjudot bir xujayradan xosil buladi. Shuning uchun xam ularni dastlabki embrional rivojlanishi bir-biriga uxshaydi. Ruel polentologik materiallariga asoslanib, organik dunyoni tarakkiyotini 3 davrga ajratdi. Xayotning dengizda paydo bulishi davri va uni rivojlanishi bu davrda yer yuzasi oksan bilan koplangan bulib xar joyda orolchalar mavjud edi. Ana shu oksanda dastlab xujayrali suv utlari paydo buldi. Keyin suv kurib leshayniklar, zambruglar paydo buldi. Shundan sung kuruklikda boshka usimliklar va urmonlar paydo buldi. 2 davr xayvonot dunyosi xoligacha fakat dengizlarda yashardi. Ulardan birinchi bir xujayrali xayvonlar keyin kup xujayralilar: nurlilar, mollyuskalar, bugimlilar va umurtkalilar paydo buldi. 3 davrda kushlar, sut emizuvchilar paydo buldi. Shunday kilib rule lomark ta'limotini rivojlantirib, uni asoslab berd iva organik olamning tarixiy rivojlanish konunlarini ijodiy ravishda rivojlantirdi. Biogeografiyaning vujudga kelishi. Xayvon va usimliklarni geografik tarkalishiga oid asarlar xviii oxirlarida vujudga keldi. Mashxur olim a. Gumbolut usimliklarni taksimlanishi va ularni xar xil iklim sharoitlariga karab tarkalishi aks berdi. 1859 yilda l. Shmardaning yerning zoogeografik oblastlarga bulinishi tugrisida asari bosilib unda xayvonlarni geografik zonalarga tarkalishi bayon kilindi. U kuruklikni 21 «olamga», dengiz esa 10 olamga bulib olamlarning xar kaysida turlicha xayvonlar yashashni kursatib turlarining zamonaviy tarkalishini tushuntirib berdi. Bu yutukka geologiya soxasida kilingan ishlar katta yordam berdi. Biologiyada tarixiy metod. J. Sing iler bilan kyuve urtasida bulib utgan munozara yilida (1830) ingliz geologi Charliz Lyayelning «geologiya asoslari» kitobi bosilib chikdi. Uning ikkinchi tomi 1833 yilda nashr kilindi. Lyayel bu kitobida yer yuzasida bulayotgan uzgarishlarni tan olmagan metafiziklarni tankid kilib, ularni geologiyadan xabari yuk kishilar ekanligini kayd kildi. Geologiya fan bulib koloshi va u xozir kundagi xodisalarni urganish yuli bilan utmish sirlarini bilib olish mumkinligini kayd kildi. Lyayel suvning tabiatdagi rolini (suv bosish,yemirilish natijasida buladigan geologik uzgarishlar) va vulkanlar xamda zil-zilalar kabi xodisalarni xam tekshirdi.

Shuningdek yer kobigini uzgarishiga tirik mavjudotlar xam ta'sir kilishini tushuntirishga urindi. F. Engels fikri bilan aytganda lyayel «geologiyaga soglom fikr kiritdi-u, tusatdan yaratuvchining amri bilan buladigan revalyusionlarni yerning asta-sekin kayta uzgarish xarakati bilan almashtirdi. Organik tabiatning tarixiy tarakkiyoti tugrisidagi ch.darvin ta'limoti tufayli tabiyatda yuz bergan burilish. Ch. Darvin ta'limoti bunyodga kelishining tarixiy shart-sharoitlari. 1. Tabiatni rivojlanish konunlarini kup olimlar tomonidan tan olish ayniksa “osmonning umumiy tabiiy tarixi nazariyasi” kitobida bayon kilingan fikrdan keyin rivojlandi. 2. Geologiya va polentologiyani rivojlantirish va kuplab xayvonot va usimliklarning koldiklarini topilishi yer yuzasida yashayotgan barcha organizmlar uz tarixiga ega degan fikr bir yukorida kurgan lomonosov, byuffon kabi transformistlarda tugildi. Ammo lenniyning xayvon va usimliklar turlari uzgarishi tugrisidagi nazariyasi bilan turlarning doimiyligi tugrisidagi bilan sigisholmas fikrlar xoli amaliyotda kursatilmagan edi. 3. F. Veler suniy yul bilan mochevin sintoz kilib organik ximiya soxasida katta kashfiyot yaratdi. Shundan keyin ximiya konunlari anorganik va organik moddalar uchun bir ekanligi ma'lum buldi. 4. F. Engele aytganidek energiyani aylanish konuni biologiyada yana bir kashfiyot bulib, son-sanoksiz xarakatlarni, rivojlanishlarni sababchisi bu energiyani aylanib yurishi ekanligi ma'lum Ch. Darvindan sung evolyusionta'limotning rivojlanishi Uzgaruvchanlik va irsiyat. Darvin xar kanday xayvon usimlik organizmi nasl koldirganda yangi bugin ota- ona formalaridan va uzaro ayrim belgi-xossalari bilan fark kilishini aniklagan va uni individual uzgaruvchanlik termini bilan ta'riflagan. Shunga kura darvin oshkora ravishda «uzgaruvchanlik sabablari va konunlari» xakida birj uda kam bilamiz deb ta'kidladi. Uning muloxazasiga kura tashki muxit organizmga bevosita va bilvosita ta'sir kursatadi. Bevosita ta'sir etishda esa tashki muxit faktorlari bir necha bugim va uning organik tugridan -tugri tasir etadi.

Bivosita tasir etishda xayot sharoitijinsiy organlar taisr etadi natijada mazkur organizimnig kelgusi buginlarida u yoki bu urganish ruy berdi. Tashki muxitinig muayantasir yetishda bir tur zot navga mansub organizim va ularnig kelgusi bugini bir yunalishda yonginasidauzgardi. Muayyan uzgaruvchanlikda esa tashki muxit faktorlari tasirida bir tur yoki zot, novga kiruvchi organizmlar turli yunalishda uzgaradi va bunday uzgarish ayrim individlarda sodir bulib, boshkalarida ruyobga tushmaydi. Individual uzgaruvchanlik tarixiy protsessda vujudga kelgan irsiy xossalar, organizmning yoshi, xolatiga karab turlicha namoyon buladi. - kompensomon uzgaruvchanlik: ba'zi organlar va funksiyalarning rivojlanishi bilan boshkalarning yukolib yoki zaiflashib ketish xodisalaridan iborat. Bu konun dastlab sentlar tomonidan igari surilgan edi. Kompensatsion uzgaruvchanlikda bir- biriga yakin ikki belgining rivojlanishida teskasi korreksiya namoyon buladi. -konbinativ uzgaruvchanlik. Aksariyat usimliklar va xayvonlar erkak va urgochi organizmlarning jinsiy kushilishi natijasida kupayadi. Xatto uz-uzini changlatuvchi usimliklar xam vakt-vakti bilan chetdan changlanadi. Chetdan chatishishi tabiatda xukumronlik kiladi. Albemarkda 26 ta galapachass usimligidan 22 turi shu orolda yashaydi . Ba'zi orollarda esa fakat uziga xos xayvon turlari (toshbaka, drozdlar, sayrgoki urmon kushiladi) yashashini kurdi. Orollarda bunday uziga xos xayvonlari yashashiga sabab kuchli dengiz okimi sabab jonligini, okim orollarni bir–biridan ajratib kuyganligini kurdi. Shuningdek orollarda kuchli shamolning xam yukligi usimlik uruglarini xatto chigirtkalarni xam bir oroldan ikkinchisiga utishga imkon bermaganligini anikladi. Modomiki orollarda ana shunday endemizm–ya'ni xayvonlarni uziga xos turlarini yashashi mavjud jon rey bu turlar kanday kelib chikkanligini aniklashga kirishdi. Orollarda bunday uziga xos xayvonlarni yashashiga sabab, bir vaktlar galapagos orollari yaxlit bulib bunda xamma xozirgi xayvonlar turlari yashagan. Keyinchalik suv okimi bu orlni orolchalarga bulib tashlagan. Natijada xayvon va usimliklar xar orolga bulinib kolgan. Tashki muxit ta'siri natijasida usimlik va xayvon turlari tanlanib uziga xos turlari va navlarigina yashab kolgan. Begil kemasi galapachass orollaridan avstraliya soxillariga yul olib, uni janubidan aylanib, 1836 yilning 1 aprelida xind okeanidagi killing va kokos orollariga keldi. Bu orollarda gif va marjonlarning yashashi darvinda katta kizikish uygotdi. U orollarni yaxshi urganib, uni kelib chikishi va tarakiyotiga oid birinchi nazariyasini yaratdi.

Darvin kokos orollari usimliklarini urganar ekan. Bu yerdagi usimliklar malayzya orollaridan yashovchi usimlik navlaridan iborat edi. Bu usimliklarni tarkalishini darvin asosan suv orkali sodir bulganligini yaratdi. Shundan sung darvinning sayoxati 1836 yil 2 oktyabrda tamom buldi. Darvin sayoxatidan keyin lyayelning geologiya soxasidagi ishlarni urganib, xonaki va yovvoyi xayvon va usimliklarning uzgaruvchanligiga oid kuplab materiallar tuplab endi turlarni kelib chikishi masalasini yoritishga kirishdi. Sayoxatdan keyin 1839 yilda sayoxat yakuni xisoblangan uning «sayoxatlar zoologiyasi» nomli 5 tomlik kitobi bosildi. Darvinning sayoxat davomida yigilgan barcha materiallari asosida yana «janubiy amerika geologiyasi» va «marjon orollarini buzilishi» nomli kitoblardan bosilib chikdi. Darvin uzining turlarni kelib chikishi tugrisidagi asarini yozishdan oldin uy xayvonlari va usimliklarning uzgaruvchanligi tugrisidagi kishilarning fikrlarini bilib oldi. 1842 yilda darvin daunga kuchib kelishidan oldin turlarni kelib chikish nazariyasiga oid makola yozib kuygan edi. Ammo u maxallasiga 17 yil davomida e'lon kildirmadi. Undan fakat yakin dustlari lyayel va guxxer kabi olimlar xabardor edilar. Darvin fikriga, xali uning materiali xom, xatto ishlashi kerak edi. 1858 yil 18 iyunda atokli zoolog tropik mamlakatlarning mashxur tadkikotchisi, malayzya orollarida ish olib borayotgan olim alfred uollesdan darvin xat oldi. Uolles uz xatida darvin nazariyasiga uxshash nazariyani bildirib uni e'lon kilishini darvindan suragan edi. Shundan keyin xatto darvin uz nazariyasidan kechmokchi xam buldi. Chunki u uz nazariyasini uolles nazariyasidan keyin kuydi. Ammo dustlarini kistovi bilan darvin dusti amerika botanika greyga yozgan 2 ta xati bilan birga (bu xatda darvin nazariyasi koidalari bayon kilingan edi) 1858 yil 1 iyulda londonda linney jamiyati majlisida axborot berdi. Shundan keyin 1859 yil 24 noyabrida darvinning «tabiy tanlanish yuli bilan turlarning kelib chikishi, yoki yashash uchun kurashga muvofiklashgan zotlarning saklanib kolishi» nomli mashxur kitobi bosilib chikdi va tibbiyot fanlarida keskin burilishi yasadi. Kitob birinchi marta 1250 va ikkinchi marta 3000 nusxada bosilib chikdi. Tez orada boshka tillarga tarjima kilindi. Darvinning keyinng asarlari «turlarni kelib chikishi», «uy xayvonlari va madaniy usimliklarning uzgarishi», «odamlarning kelib chikishi va jinsiy tanlanish» asarlari bosilib chikdi va biologiya faniga burilish yasadi. Darvinning «yomgir chuvalchanglari faoliyati tufayli yerda usimlik xayvonlarini xosil bulishi» nomli keyingi asari zoologiya asar bulib koldi.

Darvin ta'limotining asosiy koidalari . Darvin ta'limotining asosiy koidalari biri–inson tomonidan madaniylashtirilgan usimlik va xayvonlarning barcha formalari, kupgina uzgarishlarni boshidan kechirgan degan fikrdan iborat. Xamma xayvon zoti va usimlik navlari bir–biridan fark kiladi. Masalan: bir tuda kuyda turli kuylar mavjud. Ularni xammasini chupon ajrata oladi. 1200 dan ortik xil sunbul gul yetishtirgan gollandiyalik mashxur gulchi vurxelm xar kaysi nav gul bir–biriga juda uxshasada ularni piyoziga karab ajratilgan. Uzgaruvchanlik tugrisida bir gurux olimlar–uzgaruvchanlikni kupayish uchun xizmat kiluvchi yuldosh xususiyat deb kadar, ikkinchi gurux olimlar esa uzgaruvchanlik bu bir–biriga uxshash 2 farmoni chatishtirish natijasidir deb karar edilar. Darvin xonakilashtirishda uzgaruvchanlikni yashash sharoitini uzgarishi bilan yuzaga kelishini, odam uni bunyodga keltirmasligini, odam fakat xayvon yoki usimlikni yangicha yashash sharoitiga kelt irishi mumkinligi sababli uzgaruvchanlik ikki narsani: 1. Organizm tabiati 2. Tabiat sharoitlarining uzaro tavsifi natijasida sodir bulishini kursatib bordi. Darvin uzgaruvchanlikni 2 ga buldi . 1. Belgilangan yoki gruppalab uzgaruvchanlik. Bu uzgaruvchanlik xayvon zoti yoki usimlik navlarida ma'lum sabablar natijasida bir xil tarzda uzgaruvchanlik bulishidir. Masalan: xayvonning organizmini usish–ozuka mikdoriga, rangi esa muxit sharoitiga kuplab boglik. 2. Belgilanmagan yoki individual uzgaruvchanlik. Bu uzgaruvchanlikda ma'lum xayvon zoti yoki usimlik turidan kutilmagan uzgaruvchanlik xosil buladi. Masalan: jaydori sigir kutilmagan zotga mansub buzok tugishi mumkin. Bunday uzgaruvchanlik xayvonda ajdodlari belgilarini kaytarilishi natijasida sodir buladi. Darvin xayvon va usimliklardagi uzgaruvchanlikni urganib borib, organizmdagi xamma organlari uzaro boglanishini kursatuvchi konuniyatlarni ochib berdi. 1. Korrelyativ–nisbiy uzgaruvchanlik. Bu uzgaruvchanlikda organizmda biror organni uzgarishi boshka organlarni uzgarishiga olib keladi.

Bu fikrni yukorida kyuve xam aytganini aytgan edik. Ammo uning fikriga bunday uzgaruvchanlik organizmlarda bir umrga berilgan bulib doimiydir va uzgarmay koladi. Darvin uz ta'minotida korrelyativ uzgaruvchanlik doim xayvonlar yoki usimliklarni xayoti protsessida sodir bulishini kursatib bordi. masalan: botkokda yashovchi kushlarning oyogini uzayishi, ularni tumshugini usishiga olib keladi. 2. Kompensatssimon uzgaruvchanlik. Kompensatssimon uzgaruvchanlikda bir xil organlarni kuchli rivojlanishi ikkinchi bir organni zaiflashishiga yoki asta–sekin yukolib ketishiga olib keladi. Joffuruya sin–iler xam bu uzgaruvchanlikni aytib muvozonat prinsipi deb atagan edi. Masalan: kup sut beradigan sigirlardan xam kuplab sut va gusht yetishtirish kiyin. 1 nav karam urugidan birdaniga xam urug xam xosil olish kiyin. Demak, uy xayvonlarini xonakilashtirishda ruy beradigan xama uzgaruvchanliklar uzok vakt mobaynida xosil buladi va cheklanmagan xolda nasldan– naslga utib boradi. Xayvonlar va usimliklarda irsiy belgilarda xam xuddi shunday umumiy xususiyat bulib, bu xususiyat belgilarni saklanib kolishi va ajdodlardan avlodlarga utib borishi bilan ifodalanadi, xamda doimo jinsiy va vegetativ kupayishi protsesida sodir buladi. Shuni aytib utish kerakki ch. Darvinning anna shu uzgaruvchanlik tugrisidagi ta'minoga kadar xayvon va usimliklarda sodir buladigan uzgarishlar doimiy, ular butun xayot davomida uzgarmay kolaveradi deb kelgan edilar. Ch. Darvin esa xonakilashtirishda buladigan xamma xayvon va usimliklardagi uzgaruvchanlikni sodir bulishi va sabablarini uz nazariyasida tula anik isbot kilib berdi. Metodik sun'iy tanlash. Kadim zamonlarda odamdlar turli xayvon zotlari va usimlik navlarini uziga yokkan xillarini kuplab kupaytirib kelganlar. Masalan: kadimgi greklar yaxshi it zotlarini, yaxshi karamollarni, angliyaliklar esa fakat ziyrak xayvonlarni olib kupaytirib yomonlarini esa yukotishgan. Ispaniyada esa xatto nasldor kuchkorlarni kupaytirish tugrisida 1509 yilda karor xam chikarildi. Xviii asrning 50–yillarida angliyada xayvon va usimliklarni zot va navlarini tanlash ishlari avj olib ketdi. Yaxshi zotli xayvonlarni kurgazmalari tashkil kilindi. Bu kurgazmalarda yaxshi zotli xayvonlarni yetishtirgan seleksionerlarni ishlari

namoyish kilinar, va yana ular oldiga kuplab vazifalar kuyar edi. Shuning uchun xam ispan xurozining toji tik bulishi kerak degan talabga binoan 5 yil ichida toji tik ispan xurozlari yetishtiriladi. Polsha xurozlarida esa tojlari bulmay, uni tomogi ostida bagbakasi bulishi kerak degan talab kuyildi. Shunday xuroz zotlari tez orasi yetishtirildi. Sun'iy tanlash ishlari fakat darvin ta'limotidan keyingina rivojlandi. Endi seleksionerlar oldida sun'iy tanlashni xamma koidalarini bilgan xolda ma'lum vazifalar turar edi. Endi yaratiladigan xayvon zoti yukoridagidek emas, maxsuldir. Chiroyli, urushkok va umuman xamma talabga javob berish kerak edi. Shuning uchun xam endi seleksionerlar talabga yarasha belgilarga ega bulgan xayvon zotlarini tanlab olib, kupaytirishar edi. Masalan: ingiliz chorvadori robert baxuel tanasi katta oyoklari yugon laychister kuyini anna shunday tanlab kupaytirib sergusht, suyaklari yumshok novoleychesitor kuy zotini yetishtirdi. Shunday kilib metodik–sun'iy tanlash doimo yangi zot xayvonlari xam yangi nav usimliklar xosil kilishga imkon beradigan ijodiy prsees bulib koldi. Seleksionerlar metodik tanlashda doimo belgilarni takomillashtirishda intilib bir xil zotlardagi bir xil belgilarga kuprok axamiyat berishib shu turning boshka zotlariga esa boshka talab kuyar edilar. Masalan: bir kuy mayin junligi bilan ajralib tursa boshka bir xili esa uzun jun uchun urganiladi. Bu belgilar divergetsiyasiga ya'niy belgilarni ajralishiga olib keladi. Belgilar divergetsiyasiga–bu umumiy ajdodlardan kelib chikkan organizmlarda sunib yoki tabiy tanlanish natijasida bir biriga uxshamaydigan belgilarining xosil bulishidir. Xar xil ietodik tanlashning kanday belgilari divergenniga olib kelishishga darvinni kaptarlar xakidagi misolini kurish mumkin. Darvinni bu narsa uchun 3ta narsa xonaki kaptarlari kelib chikishini urganishga kiziktirdi. 1.xonaki kaptarlarni kelib chikishi tugrisidagi ma'lumotlar xonaki boshka xayvonlarga nisbatan yaxshi urganilgan edi. 2.kaptarlar tugrisidagi ma'lumot yetarli edi. 3.kaptarlardagi ruy beradigan uzgarishlar dastlabki ajdodlarga nisbatan kata bulib divergetsiya yakkol kurishar edi. Sun'iy tanlanishda kishilar xar xil kaptar zotlarini uziga xos, ya'niy foydali kilib yetishtirishganlar: jigildonini shishiruvchi chiroyli kaptarlar xabarchi, sun'iy tanlanish, natijasida vujudga keltirilgan bulib, ular doimo kupayish davrida uzida ajdodiga uxshash belgilarini kursatadi. Shuningdek xozirgi tovuklarning xammasi: urishkok, dekokotiv, gushtdor, tuxumdor tovuklar yovvoyi bankiv tovugidan kelib chikkan bulib, sun'iy tanlash natijasi ma'sulidir.

Belgilar konvergensiyasi–turli ajdodlardan kelib chikkan organizmlarda sun'iy yoki tabiiy tanlanish natijasida uxshash belgilarni rivojlanishidir. Masalan: kelib chikishidan kat'iy nazar xamma chuchka zotlarining tumshugi va oyoklari kalta va gavdasi yirik xamda ozik tishlari kichik buladi. Ongsiz sun'iy tanlash – bu kadim zamonlardan odamlarning yangi zot xayvon terisida tasavvursiz, yaxshi uziga xos belgilarga ega. Mollarni saklab yomonlarini yukotish xodisasidir. Masalan: eski boylar ma'lum bir belgiga ega ya'niy fakat junli kuylarni tanlagan boshkasi esa gushtlisini tanlab kupaytirganlar. Darvin ta'sir kilgan faktor Biogeografik faktor Ch. Darvin shimoliy va janubiy amerikada tarkalgan uxshash xayvonlarni uz kuzi bilan kurgan. Yalkov brononistlar, tulik tishlilar keng burunli maymunlar va kopchikli sut emizuvchilar turlari uchraydi. U j. Sintelerning «koroletsiya» prinsipini joriy kilib gomologik va anologik organlar xisobida urgandi. Gomologik organlari deganda kelib chikishi bir xil, turli xil vazifani bajaruvchi organlarni gemologik organlar deb atadi. Analogik organlar kelib chikishi jixatidan xar xil vazifani bajaruvchi organlar analogik organlar deb ataladi. Shuning uchun xam darvin ularning boshka zonalarga tarkalmasligini urgandi. U measik toglarining kutarilishi natijasi bu sut emizuvchi maymunlar boshka materiklarga tarkalmagan degan xulosaga keladi. Ch. Darvin sileksiyanerlar jamiyatida ishlagan ishlarini boshka sileksiyanerlvr goyalari bilan takkosladi ukib chikdi va uzining ilmiy ishlarini bitta kichik makola kilib yozdi. U 1837 u bu kichik makolani matbuotda e'lon kildi. 1942 yilda sayoxatda tuplangan materiallari bilan tuldirib yangi bir makola yozdi. Bu makolani matbuotga bermadi. 1868 yili «usimliklar va xayvonlarni xonakilashtirish» asarini 1871 yilda «odamning paydo bulishi va jinsiy tanlanish» 1876 yilda «gulning turli shakllari tugrisida» katta asarlarni yozdi. Davrinizimnig asosiy masalari 1. Yer sharida organik olamining ri vojlanish davridan to xozirgi paytgacha toboriy etilishini dialiktik motezialistik asosida tushuntirsh. 2. Insonnig mikroorganlarini jumladan orkalik olamni urgatilishdagi kilaygan ishlari. 3. Tabiatni urganib turi asosida organik tabiatni urganishda insoning roli.

Darvinizim suzi (1809-1882) 1x asrda yashagan buyuk tabiatshunos ishlari olimi ch darvinizim nomi bilan boglik. Darvinizim fani (sisimatik lyugrafiya biogirafiya poleoitolgya ) barcha tabieat fanlari bilan boglik. Xozirki paytda darviniz romioliz tarakkiyti asosida erishilgan muvaffakiyatlar bilan boyidi. Bundan tashkari darvinizim rivojlantirishda butun dune progirasiv olimlardan. T teksime. F. Meyullev e. Gekkel kobilovning Roli koyitish. Valyoniyas davrini rivojlanish davrida rus vasovit olimlaridan aka-uka kovoleveskiylar. Temimryaziv lyurin seversov. I.p povil yachinkov selinover kayta xizmat kiladilar. Xozirgi paytgacha bora kilishlar miprooggaitsilardan andy kelib chikan, kanday rivojlanadi. Tabiat niga xilma-xil, nima uchun xamma organslarxam tabiatdagi moslashib kelovirmaydi deb kurkib kelganlar. Masalan guliy va ponaratniksimon usimliklar shunchalik kupki ularnig turi 182000 dan oshs.umuman xamma usimlik turi yesa 500:000dan kupdir umrtkaliklar 70 000tur. Umuman xayvonat olamining turi 1,5mengdan ortik. Ana shu turlar soni vujudga kelishini idealestik olimlar dinga karab keldilar ideolizim bu reaksitsion dunyokarash bulib butun tabiatni kaydarajada kup boshkarishga asoslanib ular asosan ong matriyadan oldin vujudga kelgan degan nazariyaga asoslanadilar. motediolsi f.ekelvis tabiat dialiktikasi dialiktika nima. Dialiktika bu-tabiatdagi bor tan olish uni doimo rivojlanishida bilishdan iborat. Darvinizimning asosi masalasi 1. Evolyusyani asoslab berilishi 2. Evolyusyaning fakislarini tushintirish 3. Evolyusyaning asosi yularini asoslash 4. Evolyusion turlarini boshkarish yani tarakiyot davomida turlarini urganish buranishda kilinadigan omaviy va ilmiy izlanishlar ustidan Nakora kilish (tabiatni kuriklash darvinizim boshka fanlar bilan xam uchun biologik fan sifatida berilgan ana shu borada uchun ruski olim g t tesyachov ishlari davomiligini boshka fanlar bilan yanada boglanishga olib keldi.u shunday deydi xamma tabiat-xosalaring jumladan bialogiya fanini rivojlanishi davrinizim bilan boglik.davrinizim talimotinig rivojlanish asosida fanlarnig yukori asosida .goyalar kecha bugdoydan bir boshok omon bulsa bunda ikkta va undan kup boshok olinadi. I.I Leminov –sh deydi odam evolyusiya tarkkiyotni Matirioligk asosida bugungi xolda imunitet xosil kilish vatabiatga moslashish jixatidan barcha tirik mavjudodlar ishda borishni urnini egallaydi.

I.P Refeksla xvi-xviii asirlarda tabiatga metofizik karash. Materilizim bilan kreatsionizim urtasida kurash (keratsionlar fileotiringmodalar va dunyuni xudo yartgan )organik duyoning xilma xilligi kelib chikishi kishilarni kadimdan kiziktirib kelgan. Ana shu kurish davomida 2-xil dunyokarash yeni matriolistik va idealistik dunyokarash bilan kadimelik olimlardan boshlandi. Ammo deor dunyoni rivojlanishini tan olsalarda amalda isbotlab berolmay dinga boglab kuydilar xolos.ngels tabiri bilan aytganga tabiatni tan olishni ilk davri xv asirdnig ikkinchi yarimidan boshlandi tabiatga metofezik karashlar xix asirnig ikkinchi yarimidan boshlani. Beologiya kreotsiononilogik.vujudga kelish yanada biologiya fanlarni rivojlanishga olib keladi. Paor tanlash eng xali bu dizruptiv bu yekispirodan olingan bulib to disrupit demakdirdeyilib bunday tanlashda 1 ta emas birmegta ish amalga oshadi inson bunday tanlanish oddiy bokib tovukni chatishtirish natijasida 2 xil zot yana xam tuxumdor xam gushtdor zotni yaratish orkali ochdi. Esi bulmasa anna shu dizruptiv tanlash orkali yovvoyi otni chatishtirish natijasida urguvchi va aniryux tortuvchi otlarni yaratdi. Chetviriong kupgina tezislarida shogirtlari b.l asturov n v tneofev resovsaiy s.m tershenzon,ye.i balkanshinalarana shu yukorida aytilgan fikrlarni tugriligini isbotla berdi. Chetverisov yana tanlash ishida yakin karindosh xayvonlarni chatishtirish ish olib bordi. U shuni isbot etdiki inboigir yoki insuxt (uz uzini chatishtirish)xayvonot zotin yaxshilay olmaydi va ular zararlidir. Masalan: bir vakitlar nomi chikkan.tolishtin parandali xukkuknig xosalari nabira vachevaralari bilan. Uning ovlarini belgisi juni namligi bilan ajralib turgan uzaro chatishtirishda shuning uchun xam ular muxit tovushiga chidash berolmasdan ulib ketavirganlar. Ammo keyingi paytlarda insonig achik populyasaiyalari yukori baxolanmokda masalan xar bir avlodnig utgan karindoshalari soni oshib boradi. Yani bir kishinig 1 tadan ota-onasi bulgan bulsa 2tadan bobosi 4tadan katta bobosi va xokozayu mavjud. Demak inson anik malumotlarga yaratganda 500 ming yildan beri yashab kelayotgan bulsa shundan 25 yili ichida ovlar koldirilgan davom etganda 1kishinig 20000 tagaetar edi . Ammo yerda shunga odam yuk. Shuning uchun xam biz xammamiz bir birimiznig karindoshlarimiz. Shuning uchun xam inson bir tur odamsimon maymundan kelib chikkan. Mikroevolyusiya

Buyuk ingliz olimi ch. Darvin yaratgan turlarning kelib chikishi tugrisidagi evalyusion ta'limotning asosida kuyidagi muxim koidalar yotadi. 1. Turning felogenitik uzgarishi doimo muxit-sharoitining uzgarishidan kelib chikadi. 2. Yangi turlarning tashkil topishi tur ichida yangi formalar vujudga kelishidan boshlanadi. Darvin bunday yangi formalarni tur xillari deb atagan. 3. Tabiiy tanlanish natijasida yangi (uzgargan formalar) organik formalar uzgargan sharoitlarga muvofiklasha boradi. 4. Divergensiya filogenezning asosiy yunalishidir, ammo konvergent formalar xosil bulishi xam extimoldan xoli emas. Divergensiya-umumiy ajdodlardan kelib chikkan organizmlarda sun'iy tanlash yoki tabiy tanlanish natijasida bir- biriga uxshamaydigan belgilarni xosil bulishidir. 5. Yangi turlarning vujudga kelishi uzok davom etadigan uzok davom etadigan tarixiy protsisdan iboratdir. 6. Xayvonot yoki usimliklarning xarbir kata guruxi doimo bir tomirdan kelib chikadi.( monofiletik nazariyasi). Darvinning ana shu unitilmas kodilari xozirgi paytda kup yangiliklar bilan boyitmokda. Xayvonlardagi umumiy diverent protsesni davom ettirilishi ayniksa kata axamiyatga egadir. Chunki yangi yaratiladigan xayvon zoti yoki usimlik navi avlodiga uxshamaydigan kilib yetishtirilmokda ya'ni mikroevolyusiya rivojlantirilmokda. Mikroevolyusiya deyilganda populyasiyalar (ekologik, geografik, lokal) ichida kechadigan va turning tabakalanishiga, uning tur ichidagi xilma-xil darajali guruxlarga ajralishiga olib keladigan evolyusion protsess tushuniladi. Boshkacha kilib aytganda mikroevolyusiya populyasiya bilan teng darajada boradigan protsessdan iborat. Xozirgi genetiklar va ekologlar burlarning vujudga kelishi ayrim populyasiyalar ichida boradigan doimo uzgarib turuvchi muxit xossalaridan kelib chikadigan sabablar bilan boglik bulgan mikroevolyusion protsessdan boshlanadi degan xulosaga kelmokdalar turning strukturasidan ma'lumki, populyasiyalarning xammasida murakkab protsesslar kechadi. Ana shu murakkablik asosan kuyidagi momentlar bilan belgilanadi. 1. Populyasiya strukturasining turli yillar va fasllardagi uzgaruvchanligi ya'ni mavsumiy yoki yillik uzgarishi. 2. Populyasiyaning genetik xususiyatlari 3. Muxit sharoitining ta'siri. 4. Tashki sharoitning uzgarishiga nisbatan populyasiyaning kursatadigan reaksiyasiga boglik. Yangi turlar xosil bulishi protsessi.

Xozirgi paytda biologiya fanining yutuklari yangi turlar dastlabki xosil bulgan turning boshka populyasiyalaridan ya'ni ekologik jixatidan yoki fiziologik jixatidan ajralib kolgan populyasiyalaridan kelib chikishini tasdiklamokda. Demak ana shu ajralib kolgan mana shu populyasiya yoki populyasiya gruppalarining vakillari uz turiga mansub boshka vakillar bilan chatishmay kuygan vaktdan e'tiboran ekologik divergensiya boshlanadi va bu yangi tur xosil bulishiga olib keladi. Ajralib kolgan kupgina populyasiyalar asosiy belgilari jixatidan bir-biriga uxshash buladi, boshkalari juda kam fark kiladi yana biri esa yetarlicha fark kiladi. Demak bundagi irklar bir biridan uzil kesil fark kilaboshlaydi. Bunda evolyusion protsess zamon va makon ichra bulib utadi. A'zi xollarda dastlabki tur uz orealini uzgartirmaydi. Lekin usha tur egallab turgan maydondagi yashash sharoitlari ancha uzgarib koladi. Ana shunday muxit sharoitini yashash sharoitini uzgarishi iklim sharoitini uzgarishi tanlanishni yulga soladi va yangi tur vujudga kelishga olib keladi. Boshka xollarda esa tur yashash sharoitining uzgarishi natijasida boshka maydonga borib urnashishiga boglik. Bunday sharoit turning murakkablashishiga olib keladi. Ma'lumki darvin turlarning xosil bulishini tanlanish natijasidan iboratligan kursatgandan keyin rus olimi kavolevskiy poleontologik dalilarga asoslanib otlarning oilasida turlarning xosil bulishini isbot klib berdi. Bu ishda u xayvonlarning rivojlanishiga muxitning uzgarishi asosiy rol uynashini aytib berdi. Otlarning felogetsiyasi kuyidagicha: Ma'lumki otlarning kuz kasallari suyaklar bilan koplangan tish koronkolari baland, oldingi oyoklarida tirsak va bilak suyaklari kushilib ketgan, orka oyogida esa kichik boldir suyagi redukullangan, oyoklarining xammasi bir barmok ya'ni uchinchi bormokdan rivojlangan. Kovolevskiy fikricha xozirgi otlar besh barmokli otlarning vakilidir. Ularning ya'ni eski ajdoddan yangi formalarning yuzaga kelishi uchlamchi davrdan boshlab 60 mln yil orasida vujudga kelgan. Ularning dastlabki ajdodi fenokodus bulib, u paleotsen davrida yashagan. Bu ot turi besh barmokli bulib tanasi kichkina xayvon bulgan. Ularni tishlari dumbokchali bulib xammaxur xayvonlar bulgan. Ularning avlodi ya'ni otlar oilasining eng kadimgi vakili eogippus eotsen davrida yashagan va ut bilan ovkatlangan. Ana shu eogippus turidan orogippus kelib chikkan. Eotsen davri oxirida usimliklar olami yaxshi rivojlandi va tarkala boshladi. Miotsenda esa issik va nam iklim kuruk iklim bilan almashina boshlandi. Tropik, namli urmonlar kamayib, tekisliklar utsimon va galla usimliklari bilan koplandi. Endi xayvonlarda ya'ni otlarda xam uzgarish xosil bulishiga olib keldi. Demak ularda endi ut chaynashga moslanish boshlandi. Chulda yashashga moslashganliklari uchun endi dushmandan kochib kutulish uchun uning tanasi xam (oyoklari boshi) uzgara bordi.

Endi oligotsen davri boshlanib mezogippus otlar vujudga kelaboshladi. Endi buning oyogi uch barmokli edi. Ikki chetdagi bormok urtadagiga nisbatan yerga kam takalar edi. Tishlari utxur tipda rivojlanaboshladi va tuyoklari va tersak tirsak suyaklari xozirgi otlarnikiga uxshab kushilib ketaboshladi. Pliatsen davriga kelib undan pliogippus otlari vujudga keldi. Undan esa yevropa osiyo, shimoliy va janubiy tomonlariga tarkalaboshladi. Undan gipparion va zamonaviy yovvoyi ot yoki mashxur sayox prjevolskiy kashf etgan. Prjevalskiy oti vujudga keldi. Uning yashash joyi jungoriya va garbiy mongoliyaning garbiy kismlari edi. Undan boshka yana tarpan yovvoyi turi xam bulib utgan oxirlariiga xam uchrab turgan. Ontogenezda organizmlar xossalarining shakllanishiga tashki sharoitning ta'siri. Organizmni rivojlanishida tashki sharoit xam katta rol uynaydi. Tashkaridagi xamma xodisalarni organizmga ta'sirini 3 guruxga ajratiladi. 1. Ovkat ta'sirida buladigan uzgaruvchanlik-ovkatlanishini turlicha bulishi organizmlar uzgaruvchanligining muxim faktlaridir. Ovkatning mikdori va tarkibi xam muxim rol uynaydi. Ovkatning sifati n.p. chirvinskiy mavlumotiga karaganda xayvonni xazm organlarini rivojlanishiga ta'sir etadi. Masalan: dagal ovkat va oksilli yaxshi ovkat berib 15 oy davomida bokilgan 2 gurux kuylardan dagal ovkat yegan kuylarni ichagi ikkinchisinikidan 1,5 barobar uzaydi, oshkozonini xajmi kattalashdi, suyaklari yugonlashib, buyi uzaydi. Shuningdek ovkatlangan xayvon yoki odamning kaysi orani kup xarakatlansa shu organni kuprok rivojlanishi xam aniklandi. Chunki bu organga kuprok ozika yetib borib sarflanadi. (sportsmenlar) Abiotik (tushuntirish kerak) faktorlar ta'sirida yuz beradigan uzgarishlar. Bu tashki muxitdagi temprotura, shamol yoki boshka ta'sirotlar natijasida xashoratlar kanotida buladigan ranglarni uzgarishi yoki ular melanin pigmaentini past tempraturada xosil bulishidir. Biotik faktorlar ta'sirida yuz beradigan uzgaruvchanlik. Bunday uzgaruvchanlik organizmlarni tirik organizmlar ta'sirida uzgarishidir. Masalan: parazit ta'sirida, simbioz natijasida uzgaruvchanlik xosil buladi. Agar tol yoki boshka ilashib ketsa shu usimlikni sust rivojlanishiga olib keladi yoki xashoratlarni usimliklarga ta'siri gijjalar va xokazo. Kushimcha: irsiyat tugrisidagi xozirgi zamon tushunchalari, irsiyat va muxit temalarini tushuntirish. Odamning kelib chikishi .

Bu masalada dastlabki fikrlar: misrda odamni xnum degan xudo kulol charxidan yasagan, yunonistonda esa zevs loydan yasagan afina esa unga jon bagishlagan. Odam ota va momo xavoni yaratilishi lenniy maymunlardan u odamni primotlar gruppasiga kiritdi. Bu ishga lomark birmuncha yakinlashib odam daraxtda yurishdan tik turib yurishiga utgan maymunlardan odam kelib chikkanini yurish natijasida, panja va tovon rivojlanganligini yozadi. Darvin odamni kelib chikishi masalasini «odamni kelib chikishi va jinsiy tanlanishi» 1871 yilda yozgan asarida uzining polentologik dalillariga asoslanib odam maymunlardan kelib chikkanini birmuncha isbot etdi. Ammo u antropogenizni odamni sistematik katorini ochib beraolmadi. Odam bilan maymun kardoshligi kuyidagicha isbotlanadi. 1. Govda tuzulishidagi uxshashlik 2. Kon aylanishi 3. Ichki tuzulishi Odam umumiy tuzulishi jixatidan primotlar turkumiga kiritiladi. U keng burunli va tor burunli kenja turkumlarga bulinadi. Ana shundan tor burunlilari 4 ta kenja turkumga bulinadi. 1. Martishkalar 2. Gibbonlar 3. Odamsimon maymunlar (aranguton, shimpanze, gorilla) 4. Odamlar (sinontrop odamsimon maymunlar). Albatta odamlar odamsimon maymunlardan kelib chikkan. Odamni ajdodi tor burunli maymunlarning primotlaridir. Xozirgi ma'lumotga asosan odam odamsimon maymunlarning neandertal ajdodidan kelib chikkan. Bu esa manogenizm turidan paydo bulishi degan iborat. Xozirgi reaksion olimlar poligenizm kup maymunlar turidan odam kelib chikkan ular filogenitik tomonidan bir biriga uxshamaydi deb davo kilishmokda. Polentolog nestrux fikricha, sinantrop odamsimon maymunlardan, neandertal keyin kromanon kelib chikkan degan fikrlarni beldiradi. Yerda odamga uxshash kishilar kromanon odamlar bundan 10 ming yil ilgari yukori paleolit davrida yashagan. Bularning koldigi 1868 yilda fransiyadagi kromonon kishlogi yonidagi gordan topilgan. Shuningdek qrimda xam murzok–kaba va fotima-kaba gorlaridan 1927 yilda kramanon odamlarning koldiklari topildi. 1955 yilda qrimdagi bokchasaroy shaxri yakinida joylashgan staroseledagi koyatosh tagidan yosh bola skeleti topilib uni xam olimlar kramonon odamlarga kiritdilar. Olimlarning fikricha xozirgi topilayotgan odam skeletlari neodertal odamlardan kramonon odamlar anik kelib chikan deyishmokda. Birinchi odam ajdodi neodertol odamlar bundan taxminan 100 ming yildan 300 ming yilgacha avval utgan. Uning koldigi birinchi marta germaniyaning neodertol vodiysidan topilgan. Ular ibtidoiy jamoa kishilari xam deyiladi. Uning ajdodlarining geydelberg, atlantrop, telontrop, sinontrop, petikontroplardir. Ularni kuplari

maymunlarga yakinrok turadi. Dastlabki sinontrop kalla suyagi 1929yilda xitoy olimi pey ven-ch jun tomonidan pekindan 54 km naridagi ch jougodyan goridan topilgan. Petikontropning kalla suyagining kopkogi yava orolida bengavan daryosining buyidagi trinil kishlogidan 1891 yilda golland olimi ejen dyubua topilib u bundan yarim millon yil ilgari paydo bulgan katlamdan topildi. 1. Antropoid odamsimon maymunlar. 2. Sinontrop odamsimon kishilar. 3. Neondertal odamlar, 4. Kromonon odamlar. 1924 yilda kadimgi odamsimon maymunlarning avstralopstik deb atalgan. 3-5 yoshli juda kadimgi kalla suvni janubiy afrikada kalaxadi gulining taunchs stansiyasi yakinidan topildi. Buni raymon dort izoxlab berdi. Dastlabki odamlarni yashashi maymun shaklida, ularni uxshashligi, uning kelib chikishida mexnatning roli povlov ta'limoti, englis fikri. Rus antropologlari zamonaviy irklarning tugridan tagri neoandertalodamlardan kelib chikkanligini rad etadilar va neandertal odamlaridan rivojlanib chikkan zamonaviy odam turi yangi irklarni xosil kilgan deb taxmin kilinadi. Irklarni keyinchalik xosil bulishida tabiiy tanlanish, chatishish, rol uynaydi. Xozir dastlabki katta irklar yevropoid, mongoloid, negroid-avstroid bulib keyinchalik tanlanish, chatishish va geografik izolyasiya natijasida yevro-nigroid mayda irklarga bulinib ketgan. Antiropid odamsimon maymunlar. Biologiya faninig davrinizimgacha bulgan davridagi parlelizi muamolari. Individual tarakkiyot biologiyasini rivojlanishida davrinizimdan oldingi kilingan ishlar asosiy axamiyat kasb etadi. Bu ishlar orasida individsal rivojlanish, ontogenezm, filogenizim, matrialistik asosida anglash kupchilik olimlar tomonidan boshlangan edi. Kaytarilish muammosini xal kilish borasida kreotsionystlar, proeodoristlar bilan transforlistlar urtasida uzok vaktlar davomida kurash bordi. Aristoteldan torvegacha bulgan davir. 1 tabiatga biologik karash aristotildan oldin boshlangan bulib.bunday karashlar umumlash tirilgan emas edi. Aristotil birinchi bulib xayvonlarni emtrional uxshashligi kiziktirishi. Bugun filosodani mustakil yashayotgan xayvon turlari kiziktirdi. Aristotil uzining xayvonlarni vujudga kelishi (tirik tajima v.karpov,140 bet) nomli asosida bioginitik karashini boshlanishini ochib nega xamma xayvonlar turlicha bulsada ularnig umumiyuxshashlik borligiga kizikdi. V. Karpov uzinig aristotel va kadimgi embriologiya xayvonlar zararliy rivojlanishida umumiy uxshashlik borligini aniklagan.

Aristoteldan oldin ….. Uzinig tabiatga uruglanish bolani rivojlanish nomi asosida bolanig entrion rivojlanishi ustida uz fikirlarini bildirgan. U shu asosida (1936) 40ta tuximni 2ta tovukkni bostirib, unig ikkalasini 20-22kunda xar kuni yorib kurilsa tovuknig elitriman rivojlanishini kuri shva takkoslash mumkin, va unni odam embrion rivojlanishga uxshashligicha ishonish mumkin. Aristotel rivojlanishiga nazariyalar bilan karagan bulsada u usimlik joni xayvonga utgan xayvon sizish kobiliyatiga egadir digan dilar. Fan akviniskiy (1227-1274). D .rumiya (1207- 1273).akviniskiy,aristotiln yukoridagi idiyasini rivojlanitirshga uringan unig shogirtlariya shunday yozadi. Sen oldin jonsiz matrial tulgansa Ketin usimlika aylanding Undan xayvonga aylanding Bu singa sirliydi Keyin odamga aylanding ongli, bilimli ishonchli bulding. Kurdingmi, loydan xosil bulgan tanang nimalardan xosil buldi. Endi umring oxirida …. Va kuzga yana aylanasi. Bu olim ana shu fikri bilan kaytarilmaslik nazariyasini rivojlantiradi. Anna shundan xar xil fikirlar indivldusal rivojlanishi konunini xosil bulishiga yul kuymadi. Keyinchalik xvii asrga kelib v. Torvey (1578-1657) da rivojlantirshi. “Xayvon yuragida koning xarakati va anotomik tekshirishlar “(1628) nomi asosida uzinig emtiologip dalilarni keltirdi. Ulkan vatirik tabiat xayvonlar suramasa xam ularga yurakni berdi u jarayon talab kilingan joyida sodir buldi xar bir tirik organizim turli jarayon tuxum chuvalchang(embirion)asosida rivojlantirishdi. Tovukning keyingi suzi k.bvikov tariflab bu suzi bilan u biogenitik konuni boshlab berdi degan edi. 18 asirda yashagan. Ya svamirdam (1637-1680) odam zologiyasi xam chuvalchan simon buladi degan edi. Umuman tijoratchilar xisoblangan tavrey svamirdan aristotel kabilar povalseligi tugrisidagi dastlabki galini bildirdilar. Borlikning mavjudotlar narvoni podalileizim muamolari. 17 asosida 18asirda mavjuddir narvoni talimoti vujudga keldi. Bu talimot filasoflar ,biologlar tabiatshunoslarni kiziktirdi. Bu borada g.le ybitsannig tirik tovuklarnig tabiatnig tuxtovsiz tarakiyot asosiy axamiyat kasb etdi. Leybitsa bu konuni bilan metafiziklarnig tabitat rivojlanmaydi degan goyasiga zarba berdi. Uning bu konuni tabiat rivojlanishida kaytarilish asosiy axamieyat kasb etadi. Lamarkining … -yasi xar bir xayvoni pogonalab uziga xoxishcha rivojlanadi degan konuniga karshi. Mavjudodlar narvoni nazariyasi shvetsiriyanig olim sh .bonne.

Tomonidan yaratilib u tabiatda sakrash xodisasi bulmaydi yul tekis emas. Zilyunoya oldi oson keyni murakablashib boradi deb yozadi. Matrialist faylasuflardan j.o lometri, j rabine va rossiyadaa. Radi щ ev kabilar … nazariyasini boshkacha idealestik talabdan baxolagan kishilarga karshi chikib … payitdan yukoriga karab rivojlanishini materiolistik asosida tushintirishga xarakat kila Organizamlarni bir xil reja tuzilishi oldindan aristatel tomonidan xam aytilgan edi. Uning nazariyasi xvi asrga kelib j. Byuffon, j .lametri d. Didro j.rabinelr tomonidan rivojlantirildi. Bu nazariyalar rivojlanish narvoni asoslab berilishcha yanada imkoniyat yaratdi. Olim rosseya kolmeyiv aytgan odam embrioni dastlabki rivojlanishda usimliklardek buldi –keyin oddiy xaivonnikliga uxshab keyin asta sekin kimirlay boshladi. 1 Paralelizim shajara darxtida rivojlanish paralelmit. 2 Buni individsol rivojlanish axamiyatiga. Parlelizim xodisasi tugrisida i.autenrit gapirib (1772-1835) sam galler zaradish oldindan xosil kilingan degan bulsada shu zaradishni rivojlanish chuvalchanglarnikiga uxshaydi degan edi deb yozadi. Bunda xam katta leizmin bir ugappini davom ettirib kilimiter eng akili erkak sifatida tarakiy etishnajasida organlar paytlar bulishni tan oladi. Aslida robing kreforlestalarni tan olgan individni rivojlanishni fakat tomonidan buladi. Tabiatga individnig sifat uzgarishiga uni embirionda olgan kuchi ta'sir kiladi. Agar unda rivojlanish kuchi bulmasa (xudo)tugilmaydi. Didro (1713-1784) usimlik va xayvonot olami individlari bu shoxdor ular usadi rivojlanishda nokulay sharitda yashay olmadi, ular –ammo xama turlari xam shunday jarayon yuz bermaydi. Didroning ”tabiatni tushintirishdagi fikirlar” nomli (1941)kitobida shunday yozadi.faylasuflar shuni tushinishlaricha organik dunyoni rivojlanishda individning urni bor individ embirion rivojlanishida xosil buladi, u sezadi va xama xayotiy jarayonlarini asta sekin anglaydi. U tur bilan individni anikladi sodda tup vakilari bu birinchi tirikliklar. Xechanday sodda individ boshka xayvolarga karshi yaratilmagan, ular 2lasi xam kulangan bu borlik narvonidir agar tabiat ularni asras shunga yashab koladi. F.Tideman tirik individlarni birligi ularni pogonalashi, ularni metomar fazi tugrisida fikirlarini bildirdi.embirion metlyur fazi xayvrnlar Organizimini uxshashligi poleonir dalilari kinitik oziklantirishni yukolishi bakanig keyin dumini tushib kolishi.ammo u tur individ rivojlanishi yaxshi.l.okkenning notirfilasafiya kulanmasi asarining1kismi chikandan keyin tigmay unga xat yozib bakaning matsmar fazi chuvalchanglar malyusir balikar embironinig eslatadi degan edi.

U uzinig “zoologiya”kitobida xar bir xayvrn tulik rivojlanganga pogonadan paytdagi avlodlarini esladi. Tanikli filasof f.shelling l.oken ishini tan olib embirion tulik xayvonbulib u oldin poliplarni elatadi keyin metamarfaz. L okenig ishida odam mikrokosmoledir u xama xayvon belgilarini kaytardi. Kaytarilish narviyasi (techil -1770-1831) fikri bulib ,uxayvoni tabiatda uzi usimlikni moslashishini inkor kiladi. Rossiyada notur roilsaflar ideolistik okimlart tasirida koldilar. Bunig biringi nomyondasi d.velanskiy xisoblanadi ushelinpanetsga ishonib embirional rivojlanish tugrisida shuningday deydi: yirik xayvonlar rivojlanish davrida ular uzidan oldingi ajdodlariga xos belgilarni utayman deb ularni embrional rivojlanish uzok davom etadi, aksincha ular tez rivojlanishi kerak edi.odam xam shunday embironal rivojlanish jarayonlari asosida tezda tugilmaydi unga xar xil xayvonlariga belgilarini ut olish xalakit beradi. U shunday yozadi odam zararlisi suv olgandan boshlanadi. Unda kindik va bosh xosil buladi (nerv ozik olish balki . Unda ogiz xosil buladi, embirioni xama tomonida (bulutlarga uxshab)ogizlar xosil buladi. Shu ogizlardan kulok,kul,oyok,va boshkalar vujudga keladi. U embrion katlamlaring xosil bulishini tushinmaydi). Embirioni rivojlanishni 4kun kurish organlari paydo bulib,u malyuskalarnikiga uxshaydi. Keyin burun teshigi xashoratlar oyogidagiga uxshab ochiladi. 55 kundan keyin burun bushligi tulik ochiladi buj uda muximdir. Velloniskiy danil bu tabiatdagi biologik mavjudodlar bilan shu olib borgan olim bulib,umumiy fiziolgiyaga katta xissa kushgan olim.uningtuplamlari anatomiya fiziolgiyada kulanilib ekstra ordinar olim xisoblanadi shu soxada uning nomiga 1812 yilda mediko xirur akademiya nomi kuyilgan. Shelingionlik koldiklari. Ishongan kaydanov (1812) yilda uzining “turlamchi xayot” asaridaoda mikokosm-ya vni u oldin shakliz xosadan usimlik –xayvon shaklini utaydi.(kaydolov “turtlamchi xayoti” 1812). Uonto filiyalini tushinmaydi. Paralelizim masalasi g.shurovskiyning miyasi chekkasida koldi u(1803- 1884)kushlar yuragining xayvonot olami yuragiga uxshashligi namli asarida (1833)xayvon yuraklari uxshaydi, ular boshka organlarga buyin sunmasdan aloxida yashaydi. U shundaya deydi odam xayvonlar organ ologiyasidir. U jismoniy xosil bulishida 2davr. 1. Shaxsiy avlodlarni utaydi 2.umumiy xamma aytgalarini utaydi u bulinmas organizimdir. Yoshlik, usmirlik, erkaklik, karilik

Tur va tur xosil bulishi. Tur xakidagi tasavvurlarini vujudga kelishi . Tur terminini birinchi marta tabbiyot fanlari mashxur ingliz botanigi jon rey 17- asr oxiri va 18 asr boshlarida kiritdi. Shundan keyin shved olimi korl lenniy xayvonot va usimlik olamini turlarga bulib chikdi. Albatta lenniy fakricha shu tur xayvon yoki usimlik yaratilgan, ular doimo kupayishda uziga xos formalarnigina vujudga keltiradi, ya'ni ularni tabiati uzgarmay kolaveradi. Lamark xam dastlab shunday fikrda edi. Xatto uzining 1786 yilda «tur» degan maxallasida tur xayvon va usimliklarda uzaro uxshash individlar yigindisidan iborat bulib koladi deb yozgan edi. Keyinchalik u uz fikridan bir muncha kaytib tur, avlod kabi tushunchalarni odamlar kiritgan fakat individlarni xudo yaratgan degan edi. Uning tur tugrisidagi xotasi shundan iboratki, u turlarning doimiyligini inkor etishni, tarixiy rivojlanish protsessining muayan boskichida ularning realigini inkor etish bilan aynan bir narsa deb xisobladi. Xatto darvin xam tur tushunchasini yaxshi taklid kilmasdan turlarning real mavjudligini inkor etib, uni ixtiyoriy uylab chikarilgan tushunchadir deb tushungan. Ammo darvin turni uz zamonasida akademik kamarov fikri bilan aytganda tugri izoxlab bergan. Chunki usha paytda darvin uchun asosiy masala ya'ni tur mavjudmi? Yukmi? Degan vazifa turgan. U fakat tabiatda kat'iy belgilangan, tabiiy uzgarmas tur tabiatda yuk jonligini isbotlashdan iborat bulgan. Shuning uchun xam darvin tur tugrisida birinchi marta materialistik ta'limot yaratdi. U bu ishi bilan biz yukorida aytgan kyuve shogirdi agatsis aytgan xalokat natijasida turlar ulib ketib boshkasi yaratiladi. Ular uzgarmaydi degan fikrlarni rad etdi. Darvinning bu ta'limotini tarixiy metod nomli asarida yanada rivojlantirdi. U uzining ishlarida shuni kursatdiki, organik tabiatda xama mavjudot zanjir tarzida joylashgan bulib umumiy bir zanjirni tashkil kiladi. Ana shu organik zanjirning yakka-yakka zvenolari turlardir. Shuning uchun xam turlar bir biriga tutashmagan aloxida formalardan iborat ekanligini kursatdi. Umuman olganda tur real mavjud bulib ular bir biridan keskin fark kiladi. Shuning uchun xam klassifikatsiya tuzishda foydalaniladi. Sizga ma'lumki xozirgacha biolog olimlarni xisobiga kura 1,500 000da ortik ana shunday bir birida fiziologiya va tuzilishi tomonidan fark kiladigan xayvonot turi ma'lum. Usimliklarning esa 500 000 dan ortik turlari mavjud. Ammo ana shu son bilan usimlik va xayvonot olami turlarini chetlab bulmaydi. Chunki ularni turi tabiiy tanlanish suniy tanlanish yoki xozirgi selekseonerlarimiz tomonidan uzgartirib borilmokda. Turning xozirgi mezonlari .

Sistematiklar uchun tur asosiy taksanomik birlik xisoblanadi. Xayvon turini aniklash uchun uning mezonlarini aniklab olish zarur. Ana shu mezonlarini ya'ni turning chegarasini, formalarini tuzulishini fiziologik, geografiya tarkalishi kabi xususiyatlarini aniklab turni aniklash birinchi marta mashxur sistematik entomolog a.p. semenov- tyan- shanskiy tomonidan ishlab chikilgan. Keyingi paytlarda esa turning spetsifikasini aniklashda ekologiya, sitogenetika va bioximiya ma'lumotlaridan xam foydalanilmokda. Umuman olganda turning kuyidagi 4 ta asosiy mezoni ma'lum. Morfologik mezon : Morfologik mezonda tekshirilayotgan xayvon yoki usimlikni morfologik anatomik analiz kilinadi. Bizgacha barcha sistematiklar ya'ni shon veydan tortib to lenniygacha ana shu morfologik mezondan foydalanganlar. Masalan: kuyning avlodi ularda xar xil morfologik belgilar mavjud bulib unga turli kuylar kiradi. Shuni aytib utish kerakki morfologik mezon asosida turni aniklashda uning tashki kiyofasidan tashkari ichki organlarining solishtirma tuzulishi xam katta axamiyatga ega. Shunday bulsada morfologik mezon nisbiy bulib unga kimmatli emas. Chunki tur xermes avlodiga kiruvchi shiralar borki, ular aynan bir- biriga morfo-anotomik jixatidan uxshasada ular bir biri bilan chatishmaydi yoki bir turi bir usimlikda yashasa boshkasi 2-chi tur usimlikda yashaydi. Fiziologik-bioximik mezon. Bu mezonda turni fiziologik bioximik jixatidan tula analiz kilinadi ya'ni xar bir xayvon yoki usimlikning organizmida buladigan barcha fiziologik protseslar bioximik protsesslar tulik analiz kilinib keyin tur aniklanadi. Shunisi kiyinki bu ishni xama tirik mavjudotga kullash kiyin. Uni fakat uy xayvonlarida oson kullaniladi. Chunki yovvoyi xayvon yoki tog usimligi uy sharoitida tajriba uchun chidam bera olmaydi yoki tog sharoitidagi muxitni uyda kilish ogir. Rus olimi shvamov fiziologik – bioximik mezon ustida ish olib borib usimliklarni nomini urganish bilan uni turini anikladi. A.v. blogoveshchenskiy esa usimliklarda alkalloidlar, smalalar sintez kilish pretsessini urganshi bilan uni ma'lum turga kiritdi. Genetik mezon- asosan xoyvon yoki usimlikning xromosomalari tuzilishi va tarkibini urganish asosida aniklanadi. Ekologik geografik mezon- bu mezonda xarbir xayvon yoki usimlikning geografik tarkalishi yashash sharoiti, uni yashash oreali urganiladi. Shuni aytish

kerakki bir orealda yoki bir biotopda bir necha xil xayvon yoki usimlik turi yashashi mumkin. Aloxida oreallarga ega bulgan turlar allopatrik turlar deyiladi. Bir xil yoki uxshash orealda yashovchi turlar esa simpatrik turlar deyiladi. Allopotrik turlar asosan bir turga mansuv xayvon yoki usimliklar bulsada ular xar xil orealda yashaganligini uchun ularning tashki morfologik jixatidan bir biridan fark kiladi. Chunki ularni yashash sharoitlari xarxil bulib morfologik jixatidan bir- biridan fark kiladi. Masalan: chumchuk turlarining 3-4 xili ma'lum. Chul, urmon dasht, kishlok chumchugi. simpatrik turlarga esa bir orealda yashovchi tovuklarni misol keltirish mumkin. Masalan: uy tovugining birgina xili mavjud bulib ular bir biri bilan tashki kurinishi bilan fark kiladi xolos. Umuman olganda biz shu yukorida kurib utgan mezonlarning xammasi turni aniklashga yordam beradi. Shuning uchun xam ana shu mezonlarni xammasi turni aniklash ishida birgalikda ishlatiladi. Masalan: yer yuzida kuyonlarning 100ga yakin turi yashasa, ularning xammasida kuyonlar avlodi uchun xos belgilari mavjud. Uzbekistonda uchrovchi kuyonlarni 3 turi: ok kuyon, malla kuyon va kum kuyonni bir biridan moda fiziologiya, genitika, fiziologiya–biofika, va zoologiya- geografik tomonidan fark kiladi. Tur ichidagi uzaro munosabatlarning formalari Usimliklar va xayvonot dunyosining turlarini aniklashda ularni turli jinslari ya'ni erkak va urgochi urtasidagi munosabatlar, ota-ona va bolasi bilan bulgan munosabatlar va bir avlod ichidagi munosabatlar xam urganilib kelinmokda. Usimliklarda turlar ichidagi munosabatlar oddiy bulib, ularda jinslar urtasidagi munosabatni borishida vositachilar ya'ni suv shamol xayvonotlar muxim rol uynaydi. Ota-ona-bola urtasida aloka bulmasligi mumkin. Ammo vegetativ kupayish davridagina ona organizmidan yosh nixol ozika olib turadi. 2 xil tur usimlikni bir joyda yashashida zidlik va vaktincha yordam xam bulishi mumkin. Masalan: ajrik bilan ma'daniy usimlik bir joyda usishi paytida doimo bir-biriga zidlik xosil buladi yoki bulmasa ularni unib chikish davrida ajrik yerni kutarib madaniy usimlikni yukoriga vaktincha kutarilishiga yordam berishi xam mumkin. Shuningdek biologiyada tur ichida rakobat degan masala xam mavjud. Ammo bu termin usimlik va xayvon uchun kullanilsada unda 3 ta narsa kuzatiladi. 1. Gavda ulchami va vaznning kamayishi 2. Serpushtlikning kamayishi

3. Turlarni nobud bulishi kuzatiladi. Asosan usimliklarda tur ichida rakobat mavjud. Masalan: 2-3 tur usimlik bir maydonga ekilganida ulardan yaxshi rivojlangani boshkasini sikib chikaradi. Shunday usimliklar borki bir tur kalin ekilsada bir-birini sikib chikarmaydi. Boshka turlar esa bir tur ichida doimo bir-birini sikib chikaradi. Maka v aut misol. Ammo tur ichida buladigan usimliklardagi ana shu rakobatning kanday tarkalganligi mavjud emas. Xayvonlarda tur ichidagi munosabatlar usimliklardagini nisbatan birmuncha boshkacha ya'ni xayvonlarda bunday munosabatlar xilma-xil va boshkacha sodir buladi. Masalan: sodda xayvonlarda oddiy munosabat individlarning ya'ni erkak va urgochi bilan infuzoriyalardagi singari kushilishidan iborat. Koloniya bulib yashaydigan utrok koldigi bulutlarda esa yalpi uruglanish natijasida uzaro munosabatlar paydo buladi. Bunda tudaning barcha a'zolari tashkaridan buladigan muayan ta'siriga javoban atrofidagi suvga tuxum va urugini chikaradi. Albatta bu paytda jinsiy yetalgan formalar muxitning kulay faktorii asosida uruglana boshlaydilar. Albatta bunday tuda bulib yashovchi va kupayuvchi xayvonlar urtasida rakobat kam buladi. Chunki ular fakat baxorning ma'lum bir ozuka,kup paytida rivojlanib keyin esa usish tuxtab tinim xolatiga utadi. Umuman xayvonotlar urtasida munosabat bu kupayish protsessidir. Shuning uchun xam ulardagi jinsiy dimorfizm ya'ni erkagini urgochisidan kichik bulishi yoki shakli va rangi bilan ularning bir-biridan ajratib turish kata axamiyatga egadir. Chunki jinsiy demorfum xayvonlarda kupincha jinsiy yetilganlik belgilarini bildirib juftlashish xozirlik kurish davri boshlanadi. Kupchilik tekinxur xayvonlar uzi yashayotgan boshka tur xayvon bilan ichki munosabatda buladi. Bunday munosabat kupincha tekinxurning xujayin xujayin tanasida kup yoki oz bulishiga, uni zararlish kuchiga yoki xujayinning fiziologik chidamliligi yoki kam kuchliligiga kupdan kup boglik. Chunki shunday tekinxurlar borki, masalan kishlok xujalik xayvonlarida yashovchi chuvalchanglar ayni baxor paytida kuplab kupayib xayvonlarni nobud kiladi. Bunda birinchidan xayvonning salomatligi yoki tekinxurning zararli yoki zararsizligi asosiy rol uynaydi. Boshka tekinxurlar-masalan xolera kabilar shunday virulentliki u yukkan xayvon yoki odam darxol nobud bulishi mumkin. Xayvonlarda nasl uchun kaygurish xam muxim munosabatlardan biridir. Masalan guban baligi uz nasli uchun maxsus uyalar kuradi. Erkaklari 2 xil mayda va yirik buladi. Yirik erkagi uya kuradi. Uyaga urgochisi tuxum kuyganidan keyin uni ikala erkak xam uruglantiradi keyin ana shu erkak baliklar boshka mayda balikchalarni kuvib yuborib uyaga korovullik kilishadi. Nasl uchun kizganish kemiruvchilarda kup uchraydi. Masalan kuyonlar, sichkonlar shular jumlasiga kiradi. Sut emizuvchi xayvonlar xam kupayish va yashash

mobaynida uzaro munosabatlar paydo buladi. Masalan: bolasini emizishi, kuriklashi, uya kazishi (yirtkichlarda) Gruppa bulib yashovchi sut emizuvchilarda esa munosabat ovkat izlab topishdan iborat. Bunday xodisa ovkat topishda ximoyalanishga va ovkat topish uchun birga xujum kilishga yordam beradi. Tur strukturasi . Ma'lumki xarbir organik individ uz xayot kechirishi faoliyatida ma'lum bir territoriyada yashab turadi. Masalan: yovvoyi chuchka uchun yashash joyi urmon yoki tutzor, chul xayvonlari uchun chul zonasi ma'lum yashash uchastkasi bulib xizmat kiladi. Demak tarkalish doirasiga karab xayvonlar ayrim territoriyalarga bulinadi ya'ni gruppalanishi populyasiyalar vujudga keladi. Birinchi marta populyasiya termini 1903 yilda geogonsen tomonidan kiritilgan bulib u ekologiya fanida kullanilaboshladi. Populyasiya-bu tur ichidagi individlarning ma'lum territoriya yoki mokonda yashab turishi yoki guruppalanishi tushuniladi. Agarda xayvonot olami ma'lum bir kichik teritoriyani egallab turgan bulsa maxalliy yoki lokal populyasiya deyiladi. Masalan: kichik bir boshka teretoriyadan fark kiladigan joy va shu joyda yashovchi kiyiklar galasi ana shunday populyasiyaga kiradi. Ekologik populyasiya xam mavjud bulib bunga ekologik sharoiti ya'ni xamma botik va abiotik muxit ta'sirlari va teritoriyasi bir-biri bilan boglangan maxalliy populiyasiyalar gruppasi kiradi. Masalan: viloyat maydonlaridagi ma'lum uchastkalarda yashovchi xayvonlar yigindisi bunga misol bulaoladi. Geografik populyasiyalar esa lokal va ekologik populyasiyalar yigindisidan iborat bulib u ekologik va lokal populyasiyalarga bulinishi mumkin. K. Lenney, lomark kabi sistematiklar ana shu bir yashash oraligida yashovchi xayvonlar morfologik jixatidan doimo birg‘biriga uxshash ekanligini aytgan bulsa xozirgi sistematiklar esa bu koidani xamma turlarga tadbik etish notugriligini isbot kilmokdalar. Masalan: 2 xil geografik populyasiyada yashovchi yumronkozik yoki sichkon tomomila bir biridan morfologik jixatidan fark kilmaydi yoki 1 xil muxitda yashovchi bitta chigirtka turi tashki kurinishi bilan bir biridan fark kilishi mumkin. Shuning uchun xam yashash populiyasiyasiga karab xayvonlar va usimliklarning kupchilik turlari irklar deb ataluvchi yirik guruxlarga bulinadi. Irklar 3 xil buladi. Kenja tur yoki geografik irk-bu barkaror morfologik belgilari bilan fark kiladigan geografik populiyasiyalarning aloxida geografiya yigindisidan iborat. Demak xarbir

kenja tur uz morfologik belgilari bilan uzining arealiga ega. Bir turga kiruvchi kenja turlar urtasida xam oralik formalar buladi. Masalan: olmaxon turining uzbekiston 22 ta kenja tipi ma'lum. Ularning asosiy farki rangining, gavda shaklining farkidan iborat. Ekologik irk. Bu barkaror morfologik va biologik belgilari bilan ajralib turadigan va turning areali doirasi ichida muayan yashash joylarini egallaydigan ekologik populiyasiyalar yigindisidan iborat. Ekologik irklar xarxil ekologik sharoitda yashaydilar ammo bir geografik nuktada uchrashi mumkin. Biologik irk- bu xujayin organizmga taalukli irk populyasiyalarining ma'lum xujayin organizmlarida yashashga muvofiklashgan aloxida yigindisidan iborat. Barcha tekinxur xayvon va usimliklarda biologik irklar xosil bulishi mumkin. Masalan bargxur xashoratning 2 xil irki mavjud bulib biri tolda ikkinchisi kayin daraxtida yashaydi. Chuvalchanglarni birnecha irki ma'lum bulib ular turli xayvonlar organizmida xayot kechiradi. Xozirgi fonda tur strukturasi shunday tur, irk . Geografiya populyasiyalar Ekologik populyasiyalar Lokal populiyasiyalar Demak lokal, ekologik, geografiya populyasiyalar va irklar yigindisi turni xosil kiladi. Usimlik va mikroorganizmlar seleksiyasi . Madaniy usimliklarni kelib chikishi markazlari tugrisida vavilov ta'limoti. M.d. x. Fanlar akademiyasining muxbir a'zosi p.a. boronov ma'lumotiga karaganda usimliklarni madaniylashtirish boshlanganiga 10-15 ming yildan oshdi. Dastlabki paytda odamlar tayok bilan usimliklarni zot olib ustirishda foydalanganlar. Omochdan foydalanishi boshlanganiga kariyib 800 yildan oshdi. Xozirgi madaniy usimliklar uz kelib chikish tarixiga ega. Masalan bugdoy eramizdan bir necha ming yillar ilgariyok misr-xitoy va gruziyada modaniylashtirilgan. Sholi ustirish esa osiyoda 5 ming yildan oldinboshlangan. Ammo xozirgi usimliklarni xammasining xam dastlabki formalari ma'lum emas. Ya'ni ular xaysi usimlikdan madaniylashtirilganligi noma'lum. Tokni kelib chikishi aytish kerak. (yovvoyi tok bissarotiyada janubiy ukrainada, krimda, kavkazda va urta osiyoda usadi). 1 yildan sung urugidan xosil buladi. Ana shu madaniy usimliklarning kelib chikishi tugrisidagi akademik vavilov ta'limoti asosiy rol uynaydi. 20 asr boshlarida yevropa va amerika kit'asi olimlari madaniy usimliklar navini urganishar ekan, selsetsiya uchun usimliklarni kelib chikishi markalarini urganish zarur bulib koldi.

Bu masalani urganish maksadida akademik vavilov (vir) butun ittifok usimlikshunoslik institutiga direktorlik kilib turgan paytida turli joylariga ekspeditsiya uyushtirdi. Ekspeditsiyada sovet ittifokidan tashkari irok avgoniston, markaziy osiyo, yaponiya va janubiy amerika kabi mamlakatlarni usimliklar olami urganildi. Kuplab usimliklarni urganish natijasida yer yuzasidagi dexkonchilik madaniyatining 7 uchogi aniklashdi. 1. Markaziy osiyo tropigi 2. Sharkiy osiyo 3. Janubiy garbiy osiyo 4. Urta dengiz 5. Abissinsk (afrikada) 6. Markaziy amerika 7. Janubiy amerika Umuman olganda madaniy usimliklarni dastlabki formalarini yetishtirib bergan osiyo kat'asidir. Masalan: janubiy osiyoda sholi, shakar kamish, kupgina dukakli don usimliklari, tropik usimliklar. Sharkiy osiyoda tarik, gregixa, tuganak mevali usimliklar kupgina mevali va sitrus usimliklar. Janubiy-garbiy osiyoda esa xarxil bugdoy navlari, guza va sabzovotlar madaniylashtirilgan. Michurinning ish metodlari va prinsiplari . Tanikli sovet olimi,seleksioneri michurin mevali daraxtlarni va boshka ekinlarni navlarini yaxshilash va yaratish ishiga uzining 60 yillik umrini bagishladi. U 1870 yildan boshlab uz ishini boshladi. Michurin davrigacha rossiyada mevali daraxtlardan kam xosil olinar, ularni kupchiligi esa chetdan keltirilar edi. Bor usimliklar esa kasallik va zararkunandalarga chidamsiz edi. Michurin uz faoliyatida usimliklar seleksiyasini ishlab chikish, yomon usimliklarni yaxshi navlari bilan almashtirish, usimliklarni shamolga siljitish, yovvoyi usimliklarni sifatli va madaniy navlarga aylantirish kabi vazifalarni bajarish ustida ishladi. Ayniksa uning xona usimlik tugrisidagi nazariyasi kimmatlidir. Bu navni uzgarishda axamiyati katta. U usimliklarni duragaylash ishida geografiya sharoiti xar xil va chatishtirish mumkin navlarni chatishtirib kasalliklarga chidamli, serxosil navlarni yetishtirdi. Masalan: bere zimnaya michurina navini yetishtirishda maxalliy nokni emas ussuriy yovvoyi nokini tanlab bere royal navi bilan chatishtirdi.

Michurin irsiy belgilari muvofik bulmagan usimliklarni duragaylash kiyin ekanligini tushunib ularni vegetativyakinlashtirish vositachi va changlar aralashmasi bilan changlashtirish metodlari bilan ishladi. Dastlabki vegetativ yakinlashtirish metodi. Bu metodda chatishtiriladigan 2 usimlik 1-1ga payvand kilinadi. 5-6 yil utganidan keyin esa kalamchaning guli payvandagi changi bilan changlanadi. Chunki bu payvandlashda bu 2 yil usimlik boshka turlarga mansub bulganligidan shunday changlatilmasa xosil bulmaydi. Masalan: chetan bilan nokni anna shunday duragayladi. Vositachi motod- bu metodilarida mechurin shaftolini shimolga kuchirish maksadida uni yovvoyi mangal bodomi bilan chatishtirmokchi buldi. Bu 2lasini chatishtirish mumkin bulmagandan keyin bodomni chala madaniylashgan david shaftolisi bilan chatishtirdi. Shu chatishtirishdan olingan duragayni michurin vositachi dedi. Chunki bu vositachi duragay barcha shaftoli navlari bilan chatishar edi. Chang aralashmasi bilan chatishtirish metodi. Bu metodida u 2 xil usulni kulladi. 1. Ota usimlikni changiga onalik changini kushib changlatish Masalan: olmani(ona) nok(ota) bilan shunday chatishtirdi. Changlatish uchun xamma turdagi usimlik fovefidan chang aralashmasi tayyorlab usimlikni changlaydi. Michurin yetishtirilgan duragay naxolni yaxshi sifatli navlar bilan chatishtirib yaxshi navlar yaratdi. Mentor metodida tarbiyalovchi payvandag-mentor ta'siri ostida duragay rivojlanishini ta'rifladi. Michurin uz ishida tanlash ishiga xam katta e'tibor berdi. Tanlash ishini u 4 marta bajarishni tavsiya etadi. 1. Vegetatsiya davrining boshida 2. Vegetatsiya davrining sungi oyida 3. 3-chi yilning kuzida kasallikka chadamliligi, sovukka chidamliligi. 4. Usimlik yetilgandan keyin-mevasini pishishi bilan utkaziladi. Shunday kilib michurin uz faoliyati davrida usimliklar olamini uzgarishini tubdan burilish yasab, organik formalarni uzgarishiga asos soldi. Xozirgi kunda mamlakatimida michurin izdoshlari kup ishlarni amalga oshirmokda. Masalan: genetik dubinin ma'lumotiga 1. Eksperimental poliplondiyalar uzok formalarni chatishtirish uchun kimyoviy ta'sir kursatish metodi asosida chatishtirish asosida xosil kilinmokda. Masalan: bugdoyik-bugdoy anashu yul bilan vujudga keltirildi. 2. Genetik boshkariladigan geterozis metodi- korindosh navli usimliklarni uzok muddat davomida urchitish uchun chatishtirishni xilma-xil metodlarini kullash natijasida amalga oshiriladi.

(Karindosh yakin formalarni chatishtirish xayvonlarni yashash kobilyatini zotini pasaytiradi, chetdan uruglantirish esa ularni yashash kobilyatini oshiradi (geterozis xodisasi degan edi darvin) Bu metoda karindosh ba'ziga usimlik navi uzaro chatishtirib duragaylar xosil bulib u yaxshi xosil beradi. 3. Radiatsiya va ximiyaviy muteganlar ta'sir kursatish natijasida usimliklarni erta pishar, yotib kolmaslik, kasalliklarga chidamli navlari yetishtiriladi. Mamlakatimizda ana shu yetishtirilgan usimliklar navini sinab kuri shva uni ishlab chikarishga tadbik kilish ishlari olib borilmokda. Buning uchun yetishtirilgan nav usimlik xamma mumkin bulgan zonalarda sinab kurilib (masalan filiallar) keyingina tadbik kilinadi. Xayvonlar seleksiyasi. Xayvonlarni xonakilashtirish kadimgi tosh asridan boshlangan. Bunda 10-15 ming yil ilgari birinchi bulib it xonakilashtirilgan. Bizning mamlakatimizda xonaki itning ajdodi xonaki buridir. Yangi tosh asridan keyin kuplab uy xayvonlari xonakilashtirilaboshlandi. Usha paytda koramollar 2 guruxga ajratilgan. 1. Urkachli zotlar- bunga xindistonda yashagan zebusimon koramol zotlari kiradi. 2. Oddiy koramol zotlari. Koramollarning ana shunday 2 guruxga ajralishini xozirgi paytda topib olinayotgan materillardan bilib olish mumkin. Masalan: biz yukorida aytgan zebusimon ya'ni urkachli koramol zotlari chala dasht yoki dasht sharoitlarida yashagan. Urkachsiz koramol zotlari esa urmon-dasht va botkok usimliklari usadigan zonalarda yashagan. Kuy zotlarining xakikiy avlodi muflon yovvoyi kuyi xisoblanadi. Bu zot dastlab korsika orolida yashagan. Dumli kuylar esa kadimgi dasht kuylaridan kelib chikkan. Chuchkalarning yovvoyi ajdodi xozirgi paytda yovvoyi xolda yashovchi kobondir. Otlarni xonakilashtirish eramizdan oldin 2000 yil ilgari boshlangan. Otlarning dastlabki ajdodi yevropa va osiyoda tarkalgan bulib xozirgi otlarga nisbatan ancha kichik bulgan. Ana shu otlarni kushga kushish yoki ishlatish natijasida asta sekin xonakilashtirilib xozirgi turkman yoki arabi otlar vujudga kelgan. Biz yukorida kurib utkanimizdek sun'iy tanlash natijasida xamma xayvonlarning maksadga muvofik tur va zotlari yaratilaboshlagan. Xayvonlar seleksiyasi usimliklar seleksiyasidan fark kilib, xayvonlar doimo jinsiy yul bilan kupayadi. Ikkinchidan xayvonlar seleksiyasini muxim xususiyati shudnan iboratki, bunda usimliklardagi kabi kuplab navlar ya'ni zotlar kuplab yaratish kiyin. Bunda xam usimlikdagi kabi xayvonning nasl zoti e'tiborga olinadi. Ana shu xayvonlarning tashki

formalarining butun yigindisi, gavdaning tuzilishi, gavda kismlarining uzaro nisbati nasliy tomonidan bir-biriga tamomila boglik. Masalan: koramolning ikki xil zotida xam: 1-shartgorn (gushtdor mol) 2-jersey (sersut) ana shu eksterver belgilar muxim rol uynaydi. Ana shu belgilarni xisobga olgan xolda xayvonlar zotini uzgartirish uchu nish boshlanadi. MDX koramol zotlarini parrandalarni va boshka xayvon zotlarini yaxshilash ishi yomon axvolda edi. Chunki, bu paytda xayvon zotlarini maksadga muvofik kilib yaratish imkoniyati yuk edi. seleksiya (naslchilik) ishida turli metodlar kullanila boshlandi. 1. Kon karindosh bulmagan zotlarni chatishtirish (autbriding) 2. Karindosh zotlarni chatishtirish (inbriding) Shuni aytib utish kerakki bu ikala xil chatishtirishda xam xayvonning ajdodi albatta xisobga olinadi. Natijada xujalik uchun talabga javob beradigan, gushtli yoki sutli- kasallikka berilmaydigan mol zoti vujudga keltiriladi. Duragaylashda asosan turli zotlar chatishtirilganda uning birinchi avlodida uning xayotiy kobilyati yaxshi usadi. Keyinchalik esa bu xususiyat keyingi avlodlarda saklanmay yukolib ketadi. Bu xodisa naslchilikda duragay kuchi yoki geterozis deyiladi. Geterozis parrandachilikda va kuychilikda kuplab kuzatiladi. Masalan: kuyning etilboy zotini vazni 35,9 kg, degeres zotining vazni esa 35,9 kg bu ikkalasi chatishtirilganda ana shunday vazni v.a. balmont ma'lumoticha 38,9 kgga yetgan. Xayvonlarni duragaylash ishida erkak xayvonni tanlash xam kata axamiyatga ega. Erkak xayvonni xozirgi kunda sun'iy kochirish oldidan tanlanadi. Bu esa kuplab nasllar zotli mollarni yetishtirishga imkon beradi. Xayvonlarda naslchilik ishlarini rivojlantirish seleksioner ivanov prinsepi asosida xamda xozirgi kunda erishilayotgan barcha yutuklar asosida amalga oshirilmokda. Akademik ivanov prinsepiga muvofik xarbir xayvonni chatishtirishdan oldin uni ajdodlarini xususiyatlarini urganish molni rejim asosida bokish kata axamiyatga ega. Ana shu prinsip asosida u ok tusli ukrain ok chuchkasi va askoniya robulbesi kabi mashxur chuchka zotlarini yetishtirdi. U bu yutukka ukrain chuchkalarini chatishtirish va olingan birinchi duragaylarni ok chuchka zotining erkagi bilan chatishtirish asosida erishdi. Yaratilgan askoniya chuchka zotining vazni 4 yoshligida 379 kgga yetdi. Ivanov xonaki xayvonlarning boshka sermaxsul zotlarini xam yaratdi. Masalan: u askoniya rambuls kabi ser jun kuy zotini yaratdi. Keyingi paytlarda kozogistonda mayin junli kuylarni arxor (bog) kuylari bilan chatishtirib, mayin junli yirik arxaromerenos kuyi yaratildi. Yirik selekunogiri astaurov rengen nuri yordamida ipak kurtining yadrosiz tuxum xujayralarini xosil kilib, uni uruglantirish natijasida erkak ipak kurti urugi yetishtirdi. Bu esa pilla xosilini normal sharoitda 30%gacha oshiradi. Mikroorganizmlar seleksiyasi.

Xamma mikroorganizmlar tabiatda kuplab uchraydi. Ular xamma tirik mavjudot xayotida katta rol uynaydi. Mikrorganizmlar meditsinada yengil sanoatda non pishirish, organik kislotalar tayyorlash, xamda dori darmon tayyorlash ishlarida kuplab ishlatiladi. Ilgari paytda mikroorganizmlarni turini va seleksiyasini urganmaslik tufayli ulardan maksimal foydalanmas edilar. Xozirgi bizning sovet davrimizda ya'ni kosmik eramizdamikroorganizmdan yaxshi foydalanilmokda. Mikroorganizmlarni yaxshi foydali turlarini ximiyaviy preparatlar ta'siri ostida va rentgen nurlari yordamida kupaytirilmokda. Sanoatimizda ishlatiladigan kuplab mikroorganizmlarni sifatini oshirish ustida kata ishlar kilinmokda. Kosmik fazoni tadbik etishda mikroorganizmlardan foydalanib fazoda mikroorganizmlarda yuz beradiganbarcha uzgarishlar ishlab chikilmokda. Uzgaruvchanlik va uning formalari. Individual va gruppali (yalpi) uzgaruvchanlik . Ma'lumki, uzgaruvchanlik xarbir usimlik va xayvonot olamida uning xayoti protsessida xosil buladi. Ontogeniz protsessida organizmning organlari shakllari uzgarishlar birma-bir kechadi. Ana shu uzgarishlar xar bir tur xayvon uchun xarxil buladi. Individual uzgaruvchanlikda bir turga yoki bir populyasiyaga xos bulgan belgilar uzgarib boshkalardan fark kiladi. Masalan: burilarda xarxil rang bulib, oddiy buri rangidan boshka karo ranglilari xam uchraydi yoki kungizlarda rang jixatidan uzgaruvchanlik katta buladi. Gruppali uzgaruvchanlikda esa-doimo birgalikda yashaydigan individlarning katta gruppasi biror xil belgisi bilan shu tur ichidagi boshka gruppalardan fark kiladi. Ammo bu uzgaruvchanlik ma'lum bir mavsumiy, ekologiya, geografik formalari bilan fark kiladi. 1. Mavsumiy uzgaruvchanlik-muayan bir turning xarxil mavsumda muayan bir turning xarxil mavsumda muayan belgilari bilan fark kilishidir. Masalan: kakliklarni, tulkilarni, xashoratlarni ranglari xar mavsumida uzgarib turadi. 2. Ekologik uzgaruvchanlik- biror turning bir oreal doirasida turli yashash joylarida uzgaruvchanlik namoyon buladi. Masalan: oxakli arelda yashovchi mollyuskalar seroxak joyga yashab kolsa ularni chiganoklari ogir kam oxakli joyda yashasa yengilrok buladi. 3. Geografiya uzgaruvchanlik. Bunda bir turning xilma-xil populyasiyalari shu tur yashaydigan arealning turli joylarida ma'lum belgilari bilan bir-biridan fark kiladi. Bu uzgaruvchanlik tugrisida belgilarni uzgarishi tugrisida turli koidalar mavjud.

Bergman koidasiga binoan arealning issik joylarida turlar individi kichikrok va sovuk kismlaridan esa kattarok buladi. Masalan: kora dengiz soxilida yashovchi mala kuyonlarni bosh suyagi uzunligi kamrok 18 sm, uning shimolida yashovchilarniki esa uzunrok 10sm buladi. Allen koidasiga kura xayvonlar tanasining turtib chikkan kismilari dumi kuloklari, oyoklari) arealning sovuk kismlarida kattarok buladi. Gloger koidasiga kura esa-tur tarkalgan viloyatining ilik va namli tumanlarida esa jigar sargish va kizgish pigmentlar kup buladi. Masalan xashoratlarda shunday buladi. Irsiy va irsiy bulmagan uzgaruvchanlik . Uzgaruvchanlik formalarini xilma-xiligi uzgaruvchanlikni murakkabligini kursatadi. Bu murakkablik organizmning xossalariga, xususiyatlariga va tashki muxitning xilma-xilligiga boglik. Demak uzgaruvchanlikda organizm tabiat va sharoit tabiati muxim urin tutadi. Shundan organizm tabiat nomaligini bilish uchun irsiy uzgaruvchanlikni kurib utamiz. Irsiy uzgaruvchanlik-organizmda belgilari paydo bulishidan keyin jinsiy urchi shorkali yukolib ketmasdan nasldan naslga utishidir. Ana shu xos belgilarini utishi bilan xayvon va usimliklarni guruxini belgilab olishi mumkin. Turesson fikricha organizmda muxit sharoitini uzgarishiga karab irsiy belgilarni yukotmasdan moslashish belgilari xosil bulishi mumkin. Irsiy bulmagan uzgaruvchanlik-bu organizmni ontogenez protsessida tashki muxit ta'sirida vujudga kelishi va keyinchalikjinsiy urchish davomida keyingi bugimlarda saklanib kolmasligi tushuniladi. Masalan: 1ta usimlik kasallik ta'sirida tanasi kiyshik yoki kalta bulib kolishi mumkin. Bu esa nasldan naslga utmaydi. Zot xakida tushuncha. Zotlar klassifikatsiyasi, zotlarning tarkibiy kismi. (avlodlar-tiplar, leniyalar) - zot deb- kelib chikish jixatidan bir xil bulgan yetarli darajada uz irsiy belgilarini nasldan-naslga utkaza oladigan kup sonli xayvonlar gruppasiga zot deb aytiladi. Chorvachilikda yangi zot yaratish va mavjud zotlarni takomillashtirish, ayrim maxsuldorlik xususiyatlarini yaxshilash borasida tanlash ishlari olib borish muxim axamiyatga ega. Tanlash mollarning - fenotipiga –(rivojlanishi, eksterori, konstitutsiyasi, maxsuldorligiga) - genotipiga –( irsiy xususiyatlariga va bu xususiyatlarni nasldan-naslga bera olish xolatiga) kura olib boriladi. Zotlarni tanlash kuyidagi xususiyatlarni uz ichiga oladi.

- bir tomonlama yuklashda mollar ma'lum bir kursatkichi asosida yuklanadi. - kelib chikishiga kura tanlashda xali bolalari tugilmasdan oldin, maxsus jurnallardagi ma'lumotlarga ota-onasining irsiyu belgilariga karab tanlanadi. Bu asosda xayvonlarning zoti, zotdorligi ya'ni (yuz zotligi, duragayligi va maxalliy gruppalarga mansubligi) xisobga olinadi. Xayvonlarning muaeyan tipdagi zot karor topishida iktisodiy faktor xal kiluvchi rol uynaydi. Shuni aytish kerakki zot iktisodiy talablarga boglik ravishda uzgaruvchi dinamik katerogiyadir. Chunki talablar uzgarishlar bilan xayvon zotlari seleksiyasidagi yunalishlar xam uzgaradi. Inson talabiga javob bermaydigan mol zotlari asta-sekin yukolib, ular urniga yangi zotlar vujudga kelishi mumkin. Xozirgi vaktda ma'lumotlarga kura dune xayvonlari zotlari kuyidagicha. - koramollar zoti-1000dan ortik - zebu zoti butun dunyoda 318 ta 3 ta zoti bizning mamlakatda uchraydi. - kuy zotlari 160 ta, shundan mamlakatimizda 90 dan ortik. - chuchka zotlari 203ta – mamlakatda 31ta -ot zotlari 250ta-50dan ortik -echki zotlari 20ta-10dan ortik - parranda 230 ta-36dan ortik -kuyon zotlari 60 ta -20dan ortik -bugu zotlari 12ta-5dan ortik - tuya zotlari 5ta-3dan ortik. Zotlarni xosil bulishida 1. Sotsial iktisodiy faktor 2. Tarixiy tabiiy geografik faktor. Lekin sotsial iktisodiy faktorlar asosiy xal kiluvchi rol uynaydi. Zotlar klassifikatsiyasi. Koramollar maxsulot yunalishi va xujalik jixatidan afzalligi bilan birga, zoologik xususiyatlariga kura bir necha gruppaga bulinadi. Ibtidoiy koramollar gruppasiga asosan asrlar mobaynida zoti yaxshilanmagan xolda, tabiiy sharoitga chidamli maxalliy koramol zotlari kiradi. Ularning kech yetilishi, vazni kichikligi, jun katlami kalin, yozda siyrak va kalta bulishi, turli xildagi dagal oziklarni bemalol istemol kilishi ayrim kasalliklarga chidamligi bilan boshka koramol zotlaridan fark kiladi. - madaniylashgan kora-mol zotlari inson tomonidan asrlar osha tanlash, saralash, xillash, (juftlash) yaxshi sharoitda saklash, asrash parvarish kili shva bokish natijasida yaratilgan. Binobarin: ularning maxsuldorligi yukori tez yetiluvchan, uzi xos ekterer

va konstitutsiya tipiga ega va bu xususiyatlarni nasldan naslga bera oladi. Bunga misol kilib koramol zotlaridan birinchi navbatda - simmental -golland - xolmogor -gereford - aberdin-angus kabi zotlarni kursatish mumkin. Oralik zotlar, birinchidan ma'lum darajada inson tomonidan (tanlash, saralash, asrash, boki shva parvarish) natijasida maxsuldorligi anchagina yaxshilangan bulsa, ikkinchidan tashki muxit ta'siriga moslashgan anchagina chidamli bulsada, bu xususiyatlar xoli mustaxkamlangan xolda buladi. Bunday madaniy koramol zotlaridan istaben, lebeden kora mol zotlari misol buladi. Zotlarning tarkibiy kismi. Kishlok xujalik xayvonlari zotlar strukturasiga ega. 1. Avlod 2. Zot ichidagi tip 3. Leniya 4. Omillar -liniyalar- nasldor xayvonlarning urug boshidan kelib chikkan tuzulishi va maxsuldorligi urug boshiga uxshash gruppasiga liniya deyiladi. Oila- mashxur urug boshidan tarkalgan va nasldan-naslga aynimay utadigan muayyan sifatlar bilan xarakteri bulgan kimmatli urgocha xayvonlar gruppalariga aytiladi. Xayvonlarning usishi va rivojlanishi xakida umumiy tushuncha, ta'sir etuvchi faktorlar. Xayvon organizmning usish va rivojlanishi protsessida turli uzgarishlar bz beradi. Vaznining kattalashib borishi, funksiyasining takomillashishi, organlar sistemasining murakkablashib borishi shular jumlasidandir. Organizmning usishi va rivojlanishini ilmiy asosida boshkarish, sermaxsul tez yetiladigan vakillarini yetishtirish, berilgan ozik xisobiga kuplab sifatli maxsulot olish, barcha turdagi ozik vaparvarishlash zot birlarini ma'lum maksadlar uchun kullash va chyaorvachilikda olib boriladigan kuplab masalalar kuplab olimlar va mutaxassislar tomonidan asoslab berilgan. Xayvonlarning individual rivojlanishi ya'ni ontogenezi bir kancha umumiy konuniyatlarga boglik. Masalan: uzluksiz, notekis, navbatli, korrelatsion, moslanish (adobtatsiya) shular jumlasidandir.

1. Uzluksiz rivojlanish: asosida organizmlarda muayan moddalar almashinuvi protsessi yotadi. Bu protsess tuxtasa, individual rivojlanish xam tuxtaydi va organizm nobud buladi. 2. Notekis rivojlanishda: organizmning usish tezligi tukima va organlar xisobiga vazifasi tarkibi jixatidan muayyan uzgarib boradi. Masalan: dastlabki embrion rivojlanishi kuplarida vazni sekin ortadi, lekin usish jadalligi vazniga nisbatan, bir marta xisobida tezlashadi. Embrionlik davrining sungi kunlariga borib «aksincha buladi, ya'ni murtakning vazni tez ortib boradi, lekin usish jadalligi susayadi. Kishlok xujalik xayvonlari (koramol, kuy, chuchka) va xokazolar tugilgach, ularning vazni dastlabki oylar ichida jadalik bilan olib boradi. - kora mollarda – 4-6 oyligidan 15-18 oyigigacha -kuylarda – 2oyligidan 4-5 oyligigacha -chuchkalarda -4-6 oyligida u maksimal darajaga yetadi, sungi asta-sekin pasayadi. Xujayralarning individual rivojlanishda tukima va organlari bir xil tezlikda usmaydi, embrionlik davrida sekinlik bilan usgan organ va tana kismlari aksincha bulishi xam mumkin. 3. Navbatli rivojlanishda- barcha xayvonlar organizmda murtaklik davridan xayotining oxirigacha davom etadi. Lekin bunda navbatlanish xususiyati kuzatiladi. Chorva mollarining kancha yashashi va xujalikda ulardan foydalanish muddati. Xayvon tugilgandan tabiiy ulchamigacha utadigan davr, xayvonning umri, ya'ni biologik jixatidan mumkin bulgan uzok yashash muddati deb ataladi. Chora mollari biologik yashash muddati uzokligi bilan fark kiladi. Masalan: 1ta sigir 40 yoshgacha yashab, 30 ta buzok tukkani, chuchka 22 yil yashab 46 marta bolalagan va 414 ta bola tukan, 21 yil yashagan sovlik 35 ta kuzi tukan, 1ta ot 67 yil yashaganligi ma'lum. Odatda kora mollar 20-25 yil chuchkalar 15-20 yil, kuylar 10-15 yil, kuylar 10-15 yil otlar 35-40 yil yashaydi. Chorva mollarining maxsuldor xizmat kilishi davri ularning mumkin bulgan yashash muddatidan kura kiskarok buladi. Jumladan, sersut sigirlardan 8-10 yil, Chukalardan 4-6 yil Kuylardan 5-6 yil Otlardan 15-18 yil Nasldor kimmati bita bulgan xayvonlardan esa bundan uzokrok foydalaniladi. Chorva mollarining xujalikda foydalanish muddatining uzokligi ularning asosiy vazifasiga boglik. Chorva mollarining usish va rivojlanishini nazorat kilib borish, asosan, ularni vakti-vaktida tartib va ulchab turishdan iborat. Ularni muntazam tortib turish vaznini va uning muayan vakt ichida kancha oshganligini imkon beradi. Chorva

mollarining usishini nazorat kilish uchun ular tugilganidan keyin birinchi kuni undan keyin esa kuyidagicha muddatlarda koramollar va otlar – 1,2,3,4,5,6,7,8,9. 12-18-24 oyligida -chuchkalar-1,2,4,6,9,12,18,24, oyligida -kuylar-1,4,12,24 oyligida tortiladi. Ikki yoshdan ortgan chorva mollari yiliga 2 marta (kuklamda, yozgi lager sharoitiga utgazish olididan) tortiladi. Urgochi mollarni tortishda va ulchab kurishda ularni bugozlik davrini xisobga olish muxim axamiyatga ega. Ularni tukkanidan keyin kamida bir oy utgach tavsiya kilinadi. Mollar ertalab ozik borishdan oldin, sogin sigirlar tukkanidan keyin ikkinchi va turtinchi oylarda ertalabki sogishdan keyin tortilishi kerak. Mollarning buyicha karab usishi ulchab kurish yuli bilan aniklanadi. Agar ular naslchilik maksadlari uchun muljallangan bulsa, xujalikda ulardan maxsuldor xayvonlarga karaganda ancha uzok foydalaniladi. Maxsuldor mollardan foydalanish muddati esa uncha katta emas. Ayni vaktda nasldor chorva mollaridan uzok yillar davomida foydalanishga juda kata e'tibor beriladi. Yukori maxsuldor urgochi mollar va nasl oladigan kimmatli (yaxshi irsiy xususiyatlarga ega bulgan) erkak mollar xujalikda uzok saklansa, ulardan kuplab sifatli nasl olinadi. Bu nasldan podani tuldirish xamda yangi lineya va oilalar xosil kilish uchun foydlaniladi. Chorva mollarning maxsuldorligiga ta'sir etuvchi faktorlar. Sut maxsuldorligi irsiyat va boshka faktorlarga boglik. Bunda mollarning zot xususiyatlari, ularni boki shva asrash sharoiti, yoshi sutdan chikkan davrining uzunligi, birinchi marta kochgan. Vaktdagi yoshi va ba'zi boshka faktorlar ayniksa kata axamiyatga ega. Usishni xisoblash formulasi. Nu- nisbiy usish Dv- dastlabki vazni Sv- sungi vazni Uy xayvonlari va usimlik navlarining uzgaruvchanligi. Inson paydo bulgandan buyon uy xayvonlarning va madaniy usimliklarning ta'limotini uzgartirishga tinimsiz urinib kelinmokda. Ma'lumki dastlabki odam kramonolar odamlar oz mikdordagi usimliklardan ozuka sifatida foydalanishni, ayrim xayvonlarni ov kilib ovlab va undan foydalanishni bilgan.

Keyinchalik ayrim xayvonlarkula saklash, ayrim usimliklarni uzlari ekib foydalanishga utgan. Natijada inson usimliklarni saralab ekishni uni kirgokchilikdan saklaganda yaxshi xosil berishini tushuna boshlaganlar. Uy xayvonlarni yaxshi ovkatlantirganda sovukdan, suvsizlikdan, saklagan kuprok maxsulot berishini tushuna boshlaganlar. Darvin yashagan davrda biologiya fanidan polifilitik nazariya xukum surar edi. Darvin bu nazariyaga karshi chikib fanda monifilitik nazariyani ilgari surdi. Masalan: 200 ortik tovuk zotlari aslida 1 ta yovvoyi «bankiv tovugidan tarkalganligini isbotladi. Yovvoyi bankiv tovuklarini indaniziyalik, xindi-xitoy kabilalari tomonidan kulga urgatilgan. Bundan 300-400 yil ilgari xindistonda tarkalgan. Yevropada 1500 yil ilgari sayroki kush sifatida sovga sifatida keltirilgan. Osiyoga 300 yillar ilgari ziynat kushlari sifatida keltirilgan. J. Sing eler fikrini shelingiansko-okeanovskiy. Organizmlarni birligi . Solishtirma anatomiya soxasida e. Serr (176-16) umurtkalilar bilan urmtkasizlar tuzilishi uxshashligi. Zootomiyaning xayvonlarni solishtirma anatomiyasi nega miyalar uxshash ammo ular bir-biridan fark kiladi. Uning fikridir. I. Mekkel (kichigi) 1781-1833 u kup shakllilik, xar xillilik konunnini yaratdi. «uxshashlik konuni». U organlarni tuzilishi uxshashligi, tugrisida mollyuskalarni bir- biriga uxshashligi, upkalilarni xosil bulishi. Ingliz olimi d. Xanter (1728-1793) gippokrot va aristotel fikrilarini kulladi. Nemis professori bere shunday yozadi. Xayot okimi –sevensilaufda deydi. Xar bir organik forma umumiy borlik bilan solishtirilishi kerak.-parallezim. Volf (1734-1794) tugilish nazariyasi embriologiyaga asos soldi. Turlarning doimiyligi. Volf zamondoshi i.flyumenbox (1752-840) epigenizni evolyusion fikrlar bilan bogladi. Epitenik nazariya (fol.bax) yerni ustida kam xarakat kiluvchi xayvondan boshka xayvonlar kelib chikkan. Umuman xamma nazariyalar xozirgi umumiy konunning yaratilishiga asos buladi. Tip nazariyasi va parolelizm muammolari . Aristoteldan garveygana bulgan davr kupgina biolog olimlar nazariyalarini rivojlanishiga tuskinlik kildi. Ammo bu davr mobaynida sistematika, solishtirma anatomiya soxasida borlik zinapoyasi asosida materiallar yigildi.

18 asrning ikkinchi yarmida p. Pallas grodatsiya nazariyasiga karshi chikib, organizmlarni tugilish-xosil bulishi nazariyasini ishlab chikdi. Grodatsiya-1809 lamark «zoologiya falsafasi»ning avtogenez ya'ni xayvon va usimliklarni uz kuchi-xoxishi bilan tashki sharoit ta'sirida pogonalaririvojlanishi bunga trosneformistlar xam kushilgan. Pallas shunday yozgan edi. «tabiatda irgish-yuk. Rivodlanish asta-sekin boradi rivojlanish turlarni yigilishidan boshlanadi. Tur –turkum-sinf bular bir-biri bilan boglik. Uning ustidan tabiat fakat tabiat xukumronlik kiladi. Tabiat ana shunday pogonani-zinapoyani yaratdi. Xamma tirik mavjudotning ajdodi kadimgilardir. Rus olimi b. Raykov uzining «darvingacha bulgan rus biolog-evalyusionistlari» nomli asarida (1952) pallasning bu nazariyasini klassifikatsiyani boshlanishidir deb yozadi. Uz vaktida 1850 yillarda m.a. maksimovich shunday yozgan edi. Kichik borliklarni rivojlantirishdan katta tabiat xosil buladi. U uzining «zoologiyaning bosh asoslari» nomli kitobida esa u okeanning xayvonot olamida sinflar bor-ammo xech narsa emas-bu sinflar turli uxshash (anologik) organlarning yigindisidir degan afsonaviy nazariyasiga kushildi. Keyinchalik u uzining 1824 yilda «zoologiyaning bosh asosi yoki xayvonot olami tugrisida» nomli kitobida materialistik goyalarga asoslanib idealistik fikrdan kaytda va 1827 yilda okeanning noturfilosofik goyalariga karshi chikdi. 19 asrning 3-chi davriga kelib borlik-tiriklik narvoni ideyasi tugab uning urniga tip nazariyasi vujudga keldi. Uni tabiiiy filosoflar ishlariga tayanib ber, iler, kyuvelar rivojlantirdilar. Kyuve solishtirma anatomiya dalillariga asoslanib xayvonot olamini 4ta tipga buldi. Uning fikricha 4 tip vakillari turlicha tuzilgan bulib, ular urtasida utish (uxshashlik) yuk-biridan fark kiladi. Ber uzining solishtirma anatomiya dalillariga asoslanib (katta embriologiya) tiplar xatto embrion tarakkiyoti jixatidan xam bir-biridan fark kilishini ta'kidladi. Ammo iler xayvonlarning tuzilishi bir reja asosida ekanligi, ular bir-biriga uxshashligini ta'kidlab metofizik goyalarga karshi chikdi. Embriologiya soxasida kilingan ishlar parallelizm goyasiga karshi chikib, bu borada volf, tredern, boyanus va panderlar va ularni ishini davom ettirgan ber katta ishlarni amalga oshirdilar. Ber tekshirishlarida borlikning «xosil» bulishi yullarini tuxumdan boshlanishi, tuxum esa tarixni ochib berishini isbotladi. K.M. (1792-1876) bu ishlari antogenez bilan filogenezni alokasi kabi muammoni ochib berilishiga olib keldi. Bu borada uning 1828 yilda yozgan va 1837 yilda 2 tomli «kuzatish va tadkikotlar» va «xayvonlarni rivojlantirish tarixi nomli asarida kata axamiyatga ega bulib, tuxumni rivojlanishida «xosil» bulishnazariyasiga asos soldi. U shunday yozadi: uz davrimizda xayvonlar 4 ta tipga bulingan. Bu tiplar urtasida uxshashliklar bor. Bu uxshashlarni metamorfoz (tuxum ichida) va keyin anik

kursatadi. Ammo u embrion rivojlanishdagi uzgarishlarni (ontogenezdagi) tulik anglab yetolmadi. Chunki, bu boradagi ma'lumotlar xatto 19 asrgacha yuk edi. Uning xozirgacha asosiy kasb etadigan kimmatli suzi shundan iboratki, u yukori xayvonlarning embrioni xech kanday boshka xayvon formasiga uxshamayodi, fakat embrionni dvetlatki rivojlanishi uxshaydi. U emriondagi organlarni uzaro alokasini, uxshashligini ularni xosil bulishini isbotlab berishga urindi. Individ rivojlanishi jarayonida doimo oddiy xayvon tuzilishidan doimo doimiy kurinishga utadi. Bu borada embriondagi ...............ichidagi sarik moddadan xarxil organlarni xosil bulishi maksadga muvofikdir. Embrion xamma xayvonlar rivojlvanishini kaytarolmaydi, u tugridan-tugri tarkalishidan nafas ololmaydi. Parallelizm koidagi binoan --------- xechkachon –yukori xayvonlarda katta xayvonlarga uxshashi uchun fakat birgina belgisi bilan emas boshka belgilari bilan xam uxshaydi. Shuning uchun xam balik embrioni tarakkiyotini kushlarniki utaydi. bunda 3 narsa. 1. Miya 2. Skelet.3. Muskul Ontogenez bilan filogenezning birligi. Ontogenez nima. Filogenez nima, misollar asosida tushuntirish kerak. Bu masala tugrisida darvindan oldin xam rule singarilarni kiziktirib kelgan. Masalan e.tekkel ontogenmzda filogenizni takrorlanishini uzining biogenetik konunida aks ettirgan. Bu konunga asosan antogeniz filogenizning kiska va tez takrorlanishi xamda irsiyat xamda moslashish kabi fiziologik funksiyalariga boglik. Demak xarbir individ xayvon uzining dastlabki rivojlanish stadiyasidan to shakllanishigacha ajdodlari belgilarini kaytalaydi. Ammo xama xayvonot olami vakillarida xam shu xodisasi bulavermadi. Bunga tekkal va boshka olimlar xam ishondilar. Bundan xodisani rekapitulyasiya xodisasi deyilib anna shu ontogenizda filogenzni takrorlanishi yoki takrorlanmasligini 2ga ajratdi. 1.palingenezlar filogenitik uzgarishlarni ontogenizda takrorlanishi 2. Senogenezlar deb u embrion yoki yosh embrionlar rivojlanishning muayan щ aroitga moslashuvi natijasida yuzaga keladigan embrion uzgarishlarni tushuntirib berdi. Mia tekkel senogenezlarni 2ga buldi. 1. Geterotopiya-organlar uzi egallaydigan urindan surilib koladi. 2. Geteroxroniyalar- organlar paydo bulishi vaktining uzgarishi, aynishidir. Keyinchalik ye. Menert geteroxroniyani klassifikatsiyaga bulib 2ga ajratdi. Embrional rivojlanish protsessini tezlashuvi-akseleratsiya. Embrion rivojlanishini sekinlashtiruvi-retardatsiyaga buldi. Akseleratsiya organlar bir muncha ertarok vujudga keladi. Retardatsiyada organlarni usishi va rivojlanishi sekinlashadi. Ammo menert biogenitik konunni cheklanish, ikkilanish asosida kabul kildi. Ontogenizda filegenuni takrorlanishi yoki takrorlanmasligini xakli ravishda fakat akademik a.n. seversov tushuntirib berdi. Uning asosiy filembriongenez nazariyasi-

evolyusion uzgarishlar ontogenitik rivojlanishi yulining uzgarishidan iborat-degan koidadir. Demak voyaga yetgan organizmlarda filogenetik uzgarishlar shu xayvonni individual rivojlanishini turli davrlarda dastlabki davrida, urtacha davrida, kechki davrlarida bulib utadi degan koidadan iborat. Ya'ni 1. Anoboliya embrion rivojlanishini sungi davrida uzgarishni xosil bulishi, ya'ni ajdodiga xos belgilarni xosil bulishi 2. Deviotsiyalar-urta yoshida 3. Arxalaksislar bulib-bunda dastlabki uzgarish tamoman fark kilishi embrionni dastlabki rivojlanib xayvon shakllanishidan boshlanadi. Anaboliyaga misol shakllangan usimliklarni ajdodiga karab tortishi-bargini, mevasini odamda eski ajdodlarni xarakteriga mos belgilar sochini vujudga kelishi yoki tishini umuman shakllanishi. Deviatsiyaga misol zirkning dastlabki rivojlanish davrida tikanchalari bulmay urta yoshlarga borib unda barg tikanga aylanaboshlaydi. Arxoloniga-bunda xayvonni turi rivojlanishiga karab asosiy belgilar xosil bulaboshlaydi. Organlar filogenitik uzgarishining prinsiplari. Usimlik va xayvonot olamining tana kismlarini bir-biriga uxshashligi asosida ularni filogenitik kelib chikish bilib olish mumkin. Shuning uchun xam anna shu organlarni kelib chikishiga karab 2ga bulinadi. 1. Tomolik organlar-tuzilishi jixatidan xarxil ammo kelib chikishi bir xil masalan: sut emizuvchilarni oyoklari tuzulishi va bajaradigan ishi xarxil ammo kelib chikishi bir xil 2. Nomologik organlar-buning teskarisi tashki kurinishidan bir-biriga uxshash bajaradigan ishi bir xil ammo kelib chikishi xarxil masalan: zirk, atirgul, ok akatsiya tikanlari bir xil vazifani bajaradi, tuzilishi xam uxshash ammo kelib chikishi xarxil. Akademik seversov organlarning filogenitik uzgarishi natijasida ularni bir emas turlicha vazifani bajarishi. Multifunkulonalligini kursatib berdi. Anna shu funksiyalardan biri uni asosiy kolganlari esa ikkinchi darajali buladi. Masalan: kemiruvchilari oyogi asosan yurishi uchun kolgan ishi kazish, uljani ushlash, suzish va xakozo. Chunki organlar rivojlanishi davrida ana shu asosiy funksiyani bajarishi uchun mikdor va sifat uzgarishlariga uchragan. Shuning uchun xam organlarning filogenitik uzgarishlarining muxim prinseplar mavjud. 1. Platenning funksiyalar zurayishi prinsepiga muvofik avlodda malum bir organ ajdodidagacha nisbatan tezrok rivojlanadi, ya'ni yaxshi ishlaydi va bu 2 yul bilan boradi.

2. Organni yaxshi va zur ishlashiga sabab organizmdagi tukima va xujayralar ajdodinikiga nisbatan yaxshi takomillashgan buladi. Organni tashkil etgan xujayralar soni ortik bulishi mumkin. Kley nenbergning organlar (subetitutsiyasi) almashinuvi prinsipiga asosan- filogenez protsessida ajdodlarning ma'lum organi avlodlarda oldingi funksiyani bajaradigan boshka organ bilan almashadi. Masalan: umurtkalilarni ajdodida ya'ni xordalilarda uk skeleti xordag‘yukori umurtkalilarda esa umumrtka uk skeleti vazifasini bajaradi. Seversovning funksiyalar sonining kamayishi prinsepi. Bu prinsepga asosan-biror organda bir funksiyani bajarishini zurayishi uni boshka funksiyalarni bajarishini susayishiga olib keladi. Masalan: umurtkali xayvonning dastlabki ajdodi 5 barmokli bulib turli vazifani bajargan. Ammo unda yugurish layokati zurligi sababli boshka funksiyalari asta sekin yukolib ketgan. Biologik protsess yullari. Biologik protsess nima?-bu evolyusiyaning doimo orkaga kaytmasdan ilgarilib borishidan iborat. Bu konunni birinchi marta belgiyalik palegantologiya l. Dollo ta'riflab bergan (1893) shuning uchun xam yerda xayotning boshlanishidan boshlab organik tabiat oddiydan murakkablashib bordi. Ammo bu rivojlanish oddiy tugri chikkan bilan emas. doimo regresg‘ya'ni rivojlanishni ajdodlaridagiga nisbatan soddalanishi. Masalan: tekinxurlikka urgangan xayvonlardagi uzgarishlar. Ana shu rivojlanish protsessini seversov 2ga buldi. 1. Morfo-fiziologik progress-bu organizm tanasida buladigan tashki va ichki uzgarishlar ya'ni progressiv uzgarishlardan iborat. 2. Biologik progress- bu individlarning kuplab kupayishi, kup joyni egallash, turlarixosil bulishdan iborat. Bunda doimo morfo-fiziologik uzgarishi biologik protsessni borishini ta'minlaydi. Seversov biologik protsessni 4ta yunalishi asosida borishi kursatdi. 1. Aromorfoz yoki morfofiziologik progress-tana va ichki organlarini uzgarib mukammallashib borishi filogenz natijasida yurakni mukammalashib borishi misol buladi. Yoki nerv sistematikasini rivojlanishi. Idioadaptatsiya yoki kisman moslanish. Bunda xayvonlarda rivojlanishi natijasida moslanish paydo bulaboshlaydi. Masalan: tabiatni sharoitiga rangini uzgarishi bilan moslashishi.

Morfo-fiziologik regress yoki umumiy degeneratsiya. Bu sof xolda yashashdan tekinxurlikka utishdan boshlanib, unda organizmda organlarni redeksiyalanib, unda organizmda organlarni reduksiyalanib ketishidan iborat. Tekinxur utlarda esa borning yukolib ketishi, urniga surgichlar paydo bulishi. Senogenez yoki embrional moslanishi . Bu otnogenizmi muayan fazolarida vujudga kelib keyinchalik yukolib ketadigan moslanishlardir. Bunga tuxum pardalari, oxaksimon moddalari, undagi yopishi uchun xosil buladigan shilimshik moddalar yoki iplarini xosil bulishi. Biologik protsess yullari. Aromorfoz-yashash sharoiti uzgarganda organizmlarning tashki sharoit ta'sirida birdaniga shiddatli ravishda kupayib ketishi. Idioodaptatsiya- bu organizmlarni yashash sharoitiga moslanishi xosil buladiyu ammo xayot faoliyatining rivojlanishi avvalgi darajada boraveradi. Substitutsiya- tuzilishini uzgartirishning bir usuli bulib, bir organ ikkinchisi bilan almashinadi. Embrional rivojlanishi 2 xil. 1. Palingenez-kadimgi ajdodlar voyaga yetgan individining tuzilishini takrorlovchi belgilarni rivojlanishi. 2. Senogenez-embrion xamda lichinkalik davrida yangi tuzilmalarni paydo bulishi (gekkel fikricha) adontiv radiatsiya konuni- v. Kovomvskiy va t. Opirn belgilarni xar tomonga ajralib moslanish konunidir Uy xayvonlarining evolyuson kelib chikishi Butun yer yuzida i . 5mln.dan ortik umurtkasiz xayvon turlari,79 mingga yakin umirtkali xayvonlar mavjud bulib, shundan 6mingga yakini sut emizuvchilarini kushlarning esa 8600turi ma'lum. Uy xayvonlariga kelsak, ularning anik sonini aytish kiyin. Ular turli –tuman bulib, turli territo rillariga bulinib-bulinib ketgan. Turli xayvonlarni kulga urgata boshlash bizning eramizgacha ming yillar oldingi davirga tugri keladi. Bularning tarixidan bizga sut emizuvchilarning 60 turi taxminan kushlarning i0-i2 turi ma'lum. Yovvoyi xayvonlarni xonakilashtirish bundan ming yilar oldin boshlangan ekan, ularning tarixi juda uzokdir. Odamlar uz onglari bilan xayvonlarni turli yul bilan xiyla-nayranglar bilan ushlab olib,ularni xar xil usullar bilan xoakilashtira boshlagan. Ular katta uralar kazib xayvonlarni uralar bilan xonakilashtira boshlagan. Insonlar tuzokka tushgan xayvonlarni ushlab olib ularni uz bilganlaricha bokkanlar,ularga ozik –ovkatlar berganlar. Shunday kilib insonlar kup kiyinchiliklar

$bilan yovvoyi xayvonlarni xonakilashtira boshlagan. Dastlabki davirlarda uy xayvonlarining 0.0039%ning kulga urgatilgan. Vakt utishi bilan insonlar genardo\yirtkich xayvonlar\ antilapa, timsox kabi xayvonlarni xam urgata olganlar. Uy xayvonlardan kupincha insonlar ov kilish uchun foydalangangar. Xayvonlarni kulga urgating asrang xam bu madaniyatning bir turidir. Xozirgi vakitda eng yaxshi xonakilashtirilgan xayvonlardan kuy, ot, eshak, tuya,echki, sigir,buyvol. Kushlardan: goz, urdak,tovuk,kurka,kaptar. Suv emizuvchilar bundan 600 ming yil avval xonakilasha boshlagan. Kushlar esa bundan 200 ming yil oldin. Keyingi yillarda xayvon va kushlarning yangi-yangi turlari xonakilishtirilmokda yoki xonaki xayvonlardan sermaxsul zotlar yaratilmokda. Masalan, kozagistondagi mayin junli kuylarni, yovvoyi tog kuyini arxarga chatishtirish yuli bilan yangi kuy zoti –arxoromerinos yaratilmokda. Bundan tashkari sigirlar, kiyiklar,kushlarning turlari zotlari yaratilmokda.bunday ishlarning kupchiligi ukrainaning janubiy kismida –askaniy -novadagi xayvonlarni iklimlashtirish va duragaylash institida olib borilmokda. Uzbekistonda xam zotlar yaratish yaxshi yulga kuyilgan. Masalan, yovvoyi va xonaki ot fermalarini tashkil etib ularning yangi- yangi zotlarni yaratmokda. Keyingi yillarda insonlar shavkatsiz ravishda zotli xayvon va kushlarning yukotib yubordi. Shuning uchun 1949 yilda mamlakatimizda birinchi marta los fermasi va yana 1963 yil kostiromada los fermasi tashkil kilindi. Losgushtiniebbulmaydi, balki u yuk tashish, chanaga kushish, minish kabi ishlarda juda bobyu. Yovvoyi kuchkorlar zoti yukolaetganligi uchun, bizning mamlakatimizda kanadada, aksh da va boshka davlatlarda kuchkorlar fermasai tashkil kilingan. Xayvonlar gushti, terisi muynasi insonlar uchun kimmatbaxomuynali xayvon\ xisoblanadi. Shinisulla \olmaxon-simon kemiruvchi kimat baxo muynali xayvon\ degan xayvon bizning mamlakatimimizga eo-yillarda peru,chili kabi davlatlardan olib kelindi. Bu kimmatbaxo xayvon bulib kuyuk xavorang muynasi bor. Uning ism terisida 50-80mingdan ortik seleksionerlar yangi tur-zot yaratdi. Bu yangi zot shin shillining muynasi oltin rang bulib tovlanadi. Xozirgi vakitda dengiz xayvonlarinixam kulga urgatish insnlar uchun tabiiy bir xolbulib koldi. Masalan:midiyadegan dengiz xayvonni sssr 2-xil turi bor: 1.atlantika okeaning shimolida va uzok sharkida bulgan indiya yani nyiladigan xayvon. 2. Issiksevar midiya ya'ni\ teplomobimoya\degan xayvon. U asosan urta yer dengizidan bulib uni azov va kora dengizlarda xam uchratish mumkin. Midiyalarning mazali va tuyimli gushtxibor. Bu dengiz xayvonini gushtini bir kancha mamlakatlar masalan,gollandiya,fransiya, Yaponiyalar,dori deb xisoblaydilar. Umuman olganda foydasiz xayvonni, kushni yoki xayvon yoki xashoratni uzi yuk. Biz uy xayvonlarini xama joyda xar xil$

turini uchratishimiz mumkin. Ammo ularni kayirdan tarkalganini madaniyatimizga ta'sirini yaxshi bilmaymiz. Bu tugrida akadimik i.i. vavidov katta ish kilgan 1934 yilda yovvoyi xayvonlarni xonakilashtirishning markazi kaerda ekanligi tugrisida birinchi marta konferensiya buldi. Bunda vailon “uy xayvonlarni va u y usimliklarini kelib chikish markazi “ degan sarlavxada doklab kildi. Ammo konferensiyadagi vavilon boshka olimlarning dokladlaridan bironta xam nusxa yuk. Shunday bulsa xam baalyubov, vavilov va boshka olimlarning kitoblaridan xar xil materiallardan foydalanib surgunda yurgan paytlarida, ya'ni1940 yilida evolyusiyaning kelib chikishi muammosi va uy xayvon zotlarining kelib chikishidegan kitobini yozdi. Vaviloya xar xil tarixiy fakitlardan foydalani, uy xayvonlari evolyusiyasini urgandi. U uy xayvonlarni tarkalishi markazini asosan 5ta tuldirilgani bilan 7ta deb ta'riflaydi. Vavilov uy xayvonlari evalyusiyasi protsessini anik dalillar bilan kaerdapaydo bulganligini ishonchli kilib kursatib utdi. Lekin shunday bulsada xozirgi olimlar, mutaxassislar uy xayvonlarini evolyusiyasini urganib xar xil faktlarga suyangan xolda yovvoyi xayvonlarni xonakishish markazini 6ta deb aytdi. 1. Kichik xitoy/laos, kampuchiya, tailand, xitoy, territoriyalaridagi xayvon va kushlar:chuchka, urdak, goz, asalari, it, tovuk balik va boshkalar. 2. Xind/birma, nepal, shimoliy pokiston, xindiston/teritoriyalardagi kushlar va xayvonlar: tovuklar, mushuklar, itlar, buyvollar, pavlinlar, asalari va boshka xayvonlar. 3. Janubiy-garbiy osiy, iron, irok, afgoniston, kavkaz, turkiya, suriyaning uzok sharki, territoriyalardagi kushlar va xayvonlar: ot, chuchka, kuy, mol, tuya, echki, asalari, tovuk va boshkalar. 4. Urta yer dengizi, iordaniya, fransiyaning uzok sharki, italiya, shvetsariya, yugoslaviya, bolagoriya, gretsiya, albaniya, suriya, yegipet, territoriyalardagi kushlar va boshka xayvonlarning mol, ot, echki, urdak, goz, kuyon, chuchka antilopa va boshkalar. 5. Andi, andiya, janubiy amerika, ekvador, peru, bolivix territoriyalardagi kushlar va xayvonlar: lama, alpoka, urdak, dengiz chuchkasi, kurka va boshkalar. Afrika mamlakatlaridan ya'ni afrikaning uzok sharkida bu yerda uy xayvonlaridan 6-ta turi bor. Tuyakush, mushuk, it, eshak, chuchka, straus, sisarka tovuksimon parranda arxeologlarning aniklashicha xayvonlarni kulga urgatish tosh asridan boshlangan. Tosh asri polyulit, mozelit, neolit davrlarini uz ichiga oladi. Yovvoyi xayvonlarni kulga urgatish planetamizning xama joyida xar xil vaktda, xar xil yullar bilan amalga oshirilgan. Masalan: balik ovlash bizning eramizdan 10-8 ming yil oldin bulgan. Bular sharkiy yevropaning urmonchilik zonalaridan yevropadan sibir, premore va tinch okeanidan, ya'ni yaponiyadan tarkalgan. Avvalo xayvonlarni kulga urgatish bizning davrimizdan 10-12 ming yil oldingi mezotit davrida boshlangan. Shu davrda odamlar tosh, kaltaklar bilan xayvonlarni tutib olganlar va uzlariga buysundirganlar. Insonlar ushlab olgan xayvonlarni yaxshi ovkatlantiradilar,

lekin xayvonlar ovkatlarni bir necha kun yashagan uzlari yikkan yog zapaslaridan foydalangan. Xatto yovvoyi xayvonlar insonni poylagan unga karshi xujum kilgan. Lekin shunday bulsada insonlar xayvonlarni xonakilashtira olgan. Yovvoyi xayvonlardan insonlar birinchi itni kulga urgata olganlar, lekin kanday kilib urgatganlari noma'lum. Darvinning aniklashicha itlarni urgatish sibir tomonlardan boshlangan itlarni shoxolga uxshagan xayvonlarni urgatolgan. Uy itlarini koni buri, shoxollarning koniga yakin dinga degan it avstraliyada kulga urgatilgan. Uning balandligi 18-smdan 95 smgacha buladi. Zamonlar uzgardi, inson ongi usa boshladi. Ular uy xayvonlarini sun'iytanlab olib, ya'ni kuzatish metodidan foydalanib, xayvonlarni tanlab olganlar: masalan sigir, kuy, echki shularga misol buladi. Kuzatish jarayonida avlod ajdodlarini aniklaganlar. Ikki uzok karindoshli xayvonni bir-biriga bulgan satishtirish natijasida yangi bir turi zotli xayvon kelib chikkan. Bu sun'iy kochirish metodi eng yaxshi yukori kursatkichlarga ega. Odam uz ongi idrok va fikrlashi bilan xayvonlardan fark kilib, xayvonlarning xar xil yangi zotlarini topganlar. Xayvon zotlarini yaratish urta asrdan boshlab insonlar xayvonlar terisini, gushti, junidan foydalanganlar. Insonlar mexnati tufayli ayniksa sotsialistik sharoitimizda xayvonlarning yangi zotlarini ayniksa kup turlari yaratilyapti. Uy xayvonlarning 27700dan ortik zoti, shoxi yirik xayvonlarning 1000dan ortik zoti bor. Chuchkalarning 203 xil zoti bor. Kuylarning 160 xil zoti, echkilarning 20ta, otlarning 250ta zoti, kuyonlarning 60ta zoti, kuchuklarning 400ta, kiyiklarning 12ta zoti bor. Urta osiyoda 300dan ortik uy xayvonlarning zoti bor. Masalan: chuchka zotlaridan yogli chuchka, gushtli chuchka, yogli, gushtli chuchka zotlari bor. Ot zotlaridan ishchi ot, yurga ot, zotlaridan yuk tashuvchi ot zotlaridan bor. Kushlar zotlaridan tovuk tuxum tuguvchi, gushti va tuxumi tovuk zotlari bor. Kurka keng kukrakli kurka, gushtli kurka zoti, urdak, ukraina va pekin urdaklari. 4. Goz: xolmagorskiy gozlari zotlaridan gushtli mayin junli, ok kulrang kuyonlar zoti bor. Xayvonlarni kulga urgatish kup mashakkatlar bilan amalga oshgannini aytadi. Bogolyubovskiy, kislovskiy chegaralangan erkin uy xayvonlari tugrisida shunday degan: yovvoyi turlarini xaydash, ovkatlantirish usullari bilan kulga urgatilgan. Kupchilik xayvon zotlari odam extiyojiga karab yetishtirilgan. Odam dastlabki ongsiz keyinchalik maksadga muvofik ravishda xayvonlar maxsuldorligini oshirdi. Masalan: yovvoyi tovuk yiliga 15ta tuxum kiladi. Xozir esa 300tagacha tuxum kuyadigan tovuk zotlari bor. Yovvoyi koramol bir necha yuz kilogramm sut bergan. Xozir bir sigirdan urtacha 3500-4000 kg sut sogib olinmokda. Yovvoyi chuchka yiliga bir marta 5-6 ta tugsa, xozir chuchkalar yiliga 25-30tadan bolalamokdalar. Uy xayvonlarni ustirish metodlarini ivanov, mikovanov, sokolovskiy urgangan. Uy xayvonlarni urgatish yakin sharkda bizning eramizdan oldin 7-8 ming ilgari boshlangan. Ular uy xayvonlarni urganishi itlardan uni dingo nomi berilgan.

Uning balandligi 18 sm uzunligi 95sm bulgan keyinrok undan foydalana boshlangan. Sigirlarning yovvoyi formalari va ularni urganishni juft tuyoklilar. -arniodastula. Bularni ajdodi tur vos kaynazoy erasidan turtlamchi davrida xitoy, suriya, polistende yul va botkoklik joylarda yashagan. Turlarning 1 mgacha ogirligi 10-15 kg balandligi 2m. Ogirligi 800-1200 kg bulgan. 1. Yevropa. 2. Osiy 3. Afrika Bosdan- afrika buyvoli, bizonlar, gaullar, bantenlar undan esa yakka kelib chikkan. Bezonlarni zubrlari urgochisi bilan chatishtirish asosida askashiya, povodya 1907 yilda zubrobezon vujudga kelgan. Kuy va eskilarni xonakilashtirish echkilar- karpya kuyidan oldin xonakilashtirilgan uning 2ta yovvoyi turi 1. Ximolay echkisi 2. Soxilli echkisi Kuylar eramizgacha 9000 yil oldin xonakilashtirilgan uning ajdodlari araxar archasi, chuchkalarni urchitish, kadimgi yevropada boshlangan. Ular ajdodlari yevropa, sharkiy osiyo, urta yer dengizi mamlakatimizda yashagan. Ularni urganish yangi tosh davridan boshlangan. German natizius tomonidan berlinda chikarilgan 1860 chuchka irklar kitobida yavvoyi chuchkadan xozirgi chuchkalarni kelib chikishi ularning boshi va tanasidagi uzgarish kursatilgan. Otlarni xonakilashtirish 6-7 ming yil oldin boshlangan. Poleontolog kovalevskiy v.o. 1842-1883 otlarni kelib chikishi tugrisidagi tovishatini yaratdi. Otlarni ajdodlari issik urmonli joylarda yashagan. Ularni 3-4ta barmogi bulgan. Urmonlarni kurushi otlarda xam uzgarishlar bulishiga olib kelgan. Chunonchi urmonni chulga aylantirish otlar oyogidan panjaralarni yukolishiga olib kelgan va otlar dushmandan kochib xurkishga imkoniyat yaratildi. Dastlabki yovvoyi otning buyi 90-120sm bulib madishpuch deb undan nopipus, gipporion va undan prijivalskiy xamda tarpanlar kelib chikkan, bulib osiyo va afrika mamlakatlarida yashagan. Xv asrgacha amerikada otlar yashagan. Keyinchalik ular amerikaga yevropadan olib kelingan torponlar xix asridan oxirida inson tomonidan kirib tashlangan. 1879 yilda prijivalskiy oti mangoliya chullardan oti topilgan. Ana shunday askaniya novode 1902 yilda i.i. sevanov tomonidan uy otlari zotlari yaratildi. Xozirgi sistemasiga binoan otlar avlodiga eshaklar, zebralar kirib ular bir necha turlarni tashkil kiladi. Yovvoyi eshaklar eramizdan 8-9 ming yil ilgari xonakilashtirilgan. Ularni buyi 120 sm ot bilan chatishtirilgan. Undan olingan duragay nasl bermaydi. Uni shimoliy afrika, efiopiya, mamlakatlarida uchraydi. Mushuklar- avstraliyadan boshka xamma mamlakatlardan tarkalgan. Shuningdek antarktidada xam yuk. Ulardan 5 ming ilgari xonakilashtirgan. Uy mushugi, filis, sotutdan tashkari xozir yovvoyi mushuk, kum mushugi, monun, bengol

va atselat mushuklari yashaydi. Uzimizning tukaylarimizda komish mushugi yevropada urmon mushukdan yashaydi. Umuman xozirgi mushuklar urta yer dengizida yashovchi liviya, ya'ni femis libika mushugidan tarkalgan degan fikr bor. Biz yukorida kayd kilgan barcha xayvonlar asosan metodik asosida vujudga kelgan. Bundan tashkari ota-onasi va ajdodlarni urganish asosida tanlash, ya'ni genekologik asosida xam tanlangan. Xozirgi paytda uy xayvonlari geterogen, ya'ni xar xil avlod vakillarini tanlash asosida kupaytirilmokda. Shunday kilib, xozirgi paytda yer yuzada 2300 uy xayvonlari zotlari mavjud. Shundan: 1. Yirik shoxli mollar-1000ta 2. Chuchkalar-230ta 3. Kuylar-160ta 4. Echkilar-20ta 5. Otlar-250ta 6. Kushlar-23ta 7. Kuyonlar-60ta 8. Itlar-700ta 9. Bugilar-12ta Urta osiyoda yirik shoxli mollar 46zoti, chuchkalar 31ta, kuylar 30ta, otlar 50ta, kushlar 36ta, kuyonlar 20ta, bugilar5ta, tuyalarni 5 zoti xonakilashtirilgan. Uy xayvonlarini tanlash evolyusion faktordir. Odam uy xayvonlarining: koramollar, otlar, kuylar, itlar, kuyonlar, tovuklar, urdaklar va kaputarlarning juda kup zotlarini yaratilgan. Odam uy xayvonlaridan birida kandaydir eng foydali xususiyatni paykab, bu xayvonni boshkalardan ajratgan yoki darvin ta'rifi buyicha uni tanlab olgan, agar uning naslida xam shunday foydali belgilar bulsa uni xam saklab kolgan, masalan xonaki itlar orasida oyoklari eng uchun va tez chopadiganlarini tanlab olib, tozi itlar, borziy zoti, oyoklari kaltalarini tanlab olib, esa taksa itlar zoti yaratilgan. Govmish sigirlar zoti yaratilmokchi bulsa, odam kup sut buradigan sigirni tanlab, kamsut bulsa xam eng yirik xayvonlar tanlandi. Bunday tanlashni darvin sun'iy tanlash deb atagan, chunki uni odam alaga oshirdi. Odam sun'iy tanlash yuli bilan uy xayvonlarini, ya'ni zotlarni va madaniy usimliklarni yangi navlarini chikaradi. Xuddi shunga uxsha, tabiatda tabiiy tanlanish ta'sirida, yangi turlar paydo buladi. Darvinga kadar, turlarning uzgaruvchanligini isbotlash va uning sabablarini tushuntirish uchun kuyilgan barcha urunishlar muvoffakiyatsiz chikkan. Darvin kadar, turlarning uzgaruvchanligini isbotlash va uning sabablarini tushuntirish uchun kuyilgan barcha urunishlar muvofakkiyatsiz chikkan. Darvin usimliklarni va xayvonot olamida tuban formalar uzluksiz rivojlanib yukori formalarda aylanishni isbotladi. Bu buyuk ishni tabiiy tanlanish yuli bilan turlarning paydo bulishi yoki yashash uchun kurashda ustun chikkan zotlarning yashab kolishi degan asari fanda keskin uzgarish yasadi. Yashash uchun kurashda atrof muxit sharoitiga yaxshi moslashgani xayvonlari yashab koladi.

Ammo kam moslashganlari nobud buladi. Bu tanlanish tabiiy tanlanish xisoblanadi. Tabiiy tanlanish natijasida turlar doim uzgarib, atrof-muxit sharoitiga tobora moslashib toradi. Zotlar evolyusiyasi va zotlar xosil bulishi . Tashki sharoitda erkin xolda xayvonlarni zotlari uchramaydi. Chunki, ularning ajdodlari bir-biriga uxshagan, ularni tur deyilgan. Xayvon zotlarini yaratish inson tomonidan asrimizning urtasida boshlanib, ular sun'iy yul bilan xayvonlarni urchitish ishini boshlaganlar. Shundan keyin kelib chikish bir-biriga uxshash turlarni sun'iy kochirish yili bilan zotlar kuyidagicha sistematikasi klassifikatsiyasi tuzildi. Zotlarni ekologik klassifikatsiyasi. Bu rus olimi m.i. prigodin tomonidan 1906 yilda kullangan bulib, xayvonlarni kelichib chikish joylari turli joylardan kelib chikkan bulib, ularga turli ekologik sharoitlar turlicha ta'sir etgan. 1. Tekis joylardan kelib chikkan yirik shoxli mollar. Bularga yarovlav zotli, xamda ola zotli sigirlar kiradi. 2. Tog sharoitida yashagan zotlar. Bularga kavkaz xamda shviy zotli sigirlar kiradi. 3. Primore sharoitida yashovchi golland, kizil daniya sigirlari kiradi. 4. Orol sharoitda yashovchilarga: jdersey, gernzey zotli sigirlar kiradi. 5. Kontinental sharoitlarga: xolmogor, bestujiev, kostroma zotli sigirlar kiradi. 6. Chul zonasi zotlariga: kuk ukrashk zoti va kizil chul zotli sigirlar kiradi. 1. Ot zotlaridan . A) shark otlari: bularga arab, axaltekin zotlari: B) garb otlariga: toza konli arab otlari, arden va persheron zotli otlar kiradi. 2. Uy xayvonlarini zoologik kelib chikish klassifikatsiyasi. Bu klassifikatsiyaga asosan uy xayvonlarini tashki tuzilishi, bosh skeletini tuzilishi, dumning kurinishi xamda uzunligi yogliligi, junning kalinligi, kuylar, echkilar, kulogini uzunligi, chuchkalarda.

Kariologik klassifikatsiyasi . Bu kupincha boshini tuzilishiga boglik. Masalan: sigirlarni uzunboshliligi, manglaydi kiskaligi xisobga olinadi. Uzun boshlilarga xolmogor, yarovlav va boshkalar kiradi. Bosh kiska zotlarga shved, inan zotlari kiradi. Bu klassifikatsiya buyicha kuylar zotlari kuyidagicha aniklanadi. A) ingichka tolalari junli kuylar zotlari. Bularga sal, grozin, azerbaydjan xamda sovet merenosi kuylari kiradi. B) uzun-mayin zotlarga: askaniy, oltoy va kavkaz kuylari kiradi. V) jun va gusht beruvchilarga: kozon, gruzin kuylari. G) uzun dumlilarga korakul kuylar. D) kuyruklariga xisor kuylari kiradi. Yirik shoxli mollar zotlari . Yirik shoxli mollarning xozirgi paytda kuyidagi zotlari ma'lum. Sut beruvchilar, bularga kora-targil, golshtinofriz, xolmogor, yarovlas, xamda jersey zotlari kiradi. Gusht teradigan zotlar. Bularga griford, shaortgor, aberdinangus, galovey, sharole, ok boshdi kozok zoti. Gusht xamda sut beruvchilarga: simmental, shnits xamda lebedin zotlari kiradi.

O'xshashlar

Ko`p hujayralilar

Zoologiya fani predmeti maqsadi ahamiyati va rivojlanish tarixi sistematikasi

Hayvon organizmlarining tuzilish xususiyatlari. Evolyutsiya nazariyasi. Antogеnеz va filogеnеz hayvonlarning klassifikatsiyasi

Parazitizm va parazitlar to’g’risida umumiy tushunchalar

Zoologiya faniga kirish