Бўғимоёқлилар типи – Arthropoda - Zoologiya - Referatlar

Бўғимоёқлилар типи – Arthropoda

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1999 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Бўғимоёқлилар типи – Arthropoda Режа: 1. Бўғимоёқлиларнинг келиб чиқиши ва эволюцияси . 2. Б ўғимоёқлиларнинг морфо-физиологик хусусиятлар и 3. Қисқичбақасимонлар 4. Ўргимчаксимонлар синфи – Arachnida 5. Кўп оёқлилар – Muri а poda 6. Ҳашоратлар синфи – Jnsecta . 7. Бўғимоёқлиларнинг халқ хўжалигидаги аҳамияти

www.arxiv.uz Бўғимоёқлиларнинг келиб чиқиши ва эволюцияси. Бўғимоёқлилар халқали чувалчанглардан, аниқро ғ и ушбу типнинг кўпқиллилар синфидан келиб чиққан. Шу сабабли уларнинг тузилишида полихеталарга ў хшашлик бир қатор белгилар мавжуд: тананинг сегментлашганлиги, нерв системасининг тузилишида қорин-нерв занжирининг мавжудлиги, дастлабки вакилларининг кўпчилигининг ҳ анузгача денгизларда яшаб келиши. Узо қ кечган эволюцион жараёнда полихеталарнинг параподияларидан бўғимлашган янги ҳаракат органлари, тармо қ ланган ў симталардан иборат бўлган оддий жабралардан мураккаб тузилишга эга бўлган ҳ а қ и қ ий нафас олишга мослашган мураккаб жабралар ривожланган. Эндиликда бўғимоёқлилар энг фаол, морфологик жиҳатидан юқори даражада такомиллашган у муртқасизлардир. Бу каби хусусиятлар уларни ҳайвонот дунёсида кенг тарқалишга ва унда турлар сони ва умум сон жиҳатидан энг юқори ў ринни эгаллашга им к оният берган, да с тлабки денгизларда пайдо бўлган бўғимоёқлилар аста-секин чучук сув ҳавзаларига чиқишган, с ў нгра эса қуруқликни-ер юзи ва ер остини, ҳатто атмосферани иш ғ ол этган . Шундай қилиб эндиликда бўғимоёқлиларни ер юзидаги барча яшаш муҳитларида кераклича учратиш мумкин. Янги яшаш муҳитларини, жумладан қуруқликни ишғол этиш уларда нафас олиш, айириш, мускул системаларининг қайта қурилишига, бошқа органлар системаларининг такомиллашишига, ташқи қопламда муҳим ўзгаришларнинг пайдо бўлишига олиб келган. Умуман олганда бўғимоёқлиларнинг эволюцияси морфо- физиологик прогресс-ароморфозга я ққ ол мисолдир. Б ўғимоёқлиларнинг морфо-физиологик хусусиятлар и Ташқи тузилиши. Тана гиподермадан ҳосил бўлган хитинлашган кутикула билан қопланган. Хитин мураккаб азотли бирикма бўлиб, у пиши қ , талайгина турларида эса қ атти қ тузилган. Кутикула бўғимоёқлиларда таянч ва ташқи скелет вазифасини ў тайди. Сувда яшовчи бўғимоёқлиларда у ташқи ва ички (экзокутикула, эндокутикула) қаватларга эга ва анча қ алин тузилган.

www.arxiv.uz Қуруқликда яшашга мослашган вакилларида кутикула тобора юп қ алашиб боради, аммо тана намини бу ғ ланиб кетишига йўл қў ймаслик учун экзокутикула мумсимон, ё ғ симон моддадан таркиб топган юп қ а, нозик парда - эпикутикула билан қ опланади. Б ўғимоёқлиларнинг танаси ҳ алқали чувалчангларники сингари бўғимлардан ташкил топган, аммо бўғимларнинг тузилиши ва ўлчами ҳар хил яъни гетероном ( ҳ алқалиларда улар гомоном). Турли хил тузилишга, ў лчамга эга бўлган бўғимларда улар танани қисмларга ажратиб туради. Юқори даражада ривожланган бўғимоёқлиларда тана аниқ 3 қисмга ажралган: бош ( cephalon ), к ў крак ( thorax ) ва қорин ( abdomen ). Қолган бўғимоёқлиларнинг тана қисмлари турлича бўлиб, бир гуруҳида бош-к ў крак ва қорин қисмлардан, иккинчи гуруҳида бош-к ў крак ва олдинги ва ор қ а қоринчалардан иборат бўлса, учинчи гуруҳида эса тана сегментлари яхлит тузилган. Ҳаракат органлари ва мускул системаси. Танаси бир неча бўғимлардан ташкил топган оёқларга эга. Бўғимлашган оёқларнинг ривожланганлиги туфайли уларнинг ҳаракатида тананинг бўғимланиш даражаси кам рол уйнайди, унинг устига бўғимоёқлилар тери-мускул х алтага эга эмас. Бўғимлашган оёқлар танага ҳаракатчан бириккан, шу сабабли бўғимоёқлилар хилма-хил ва мураккаб ҳаракат қилади. Кўпчилик бўғимоёқлилар икки жуфт, кам ҳолда эса бир жуфт қанотларга эга. Шу сабабли улар нафақат ер усти ёки остида, балки атмосферада ҳам ҳаракат қилиш (учиш) қ обилиятига эга. Оёқларнинг сони, тузилиши турлича бўлиб, улар муҳим систематик белги бўлиб ҳисобланади. Бўғимоёқлилар аждодларига нисбатан фаол, тез ҳаракат қ илувчи организмлардир. Улардаги бундай хусусиятлар мускул системанинг кайта қ урилишидадир. Жумладан, халқали чувалчангларнинг ҳаракатига мос бўлган силли қ мускуллар бўғимоёқлиларнинг актив ҳаракатланишини таъминловчи, тез қисқариш қ обилиятига эга бўлган к ў ндаланг - тар ғ ил

www.arxiv.uz мускуллар билан алмашинган. Бу мускуллар эса хитинлашган кутикуладан иборат мустахкам таянчга эга. Мускуллар танада т ў п-т ў п бўлиб жойлашган. Оёқларнинг ҳ а р бир бўғими ва тана сегментлари алоҳида мускуллар ёрдамида ҳаракатга келади. Тана б ў шли ғ и. Бўғимоёқлилар аралаш бўшлиқ - миксоцелга эга, эмбрионал тараққиётда дастлаб пайдо бўлган целомнинг девори кейинчалик емирилади, целомик халталар эса бир-бири ва бирламчи тана б ў шли ғ и қолдиқлари билан қўшилиб аралаш тана б ў шлиғини ҳосил қилади. Бўғимоёқлиларнинг барча ички органлари миксоцелда жойлашган . Нерв системаси. Халқали чувалчангларникига ў хшаш: у бир жуфт бош нерв тугунлари (бош мия), томоқни айланиб ў тувчи йирик нерв томирлари - қоннективалар ва қорин нерв занжиридан иборат. Аммо бўғимоёқлиларда нерв системаси ва сезги органлар анча мураккаб тузилган, шу сабабли улар турли хулқ-атворларга эга. К ў злари оддий (бир линзалик) ёки кўпчилик ҳолда мураккаб (кўп линзалик) яъни фасеткали бўлади. Юқори даражада ривожланган бўғимоёқлилар ( ҳ ашаротлар) нинг к ў злари қутблашган, улар ультрабинафша нурларини ҳам қ абул қ ила олади. Уларда овоз чиқариш, эшитиш, ҳид билиш, мувозанат сақлаш ва туйғу аъзолари ҳам ривожланган. Овқат ҳазм қилиш системаси. Эктодермали олдинги, энтодермали ўрта ва эктодермали анал тешиги билан тугалланувчи орқа ичакдан иборат. Ўрта ичак киприкли эпителийга эга. Бўғимоёқлилар турлича озиқланишга эга (қаттиқ ўсимлик ва ҳайвонлар тўқималари, турли органик қ олди қ лар). Бошқа ҳайвонлар ҳисобига йиртқичлик ва паразитлик қилувчи турлари мавжуд. Оғиз аппарати ва ичаги озиқланиш усулига кўра ҳар хил тузилишга эга. Қон айланиш системаси. Очи қ ҳолда тузилган, юраги тананинг елка томонида жойлашган, у узунчо қ ёки пуфакка ў хшаш шаклга эга. Қон юракка клапанли тешиклар - остийлар орқали тушиб, ундан тўғридан-тўғри ёки бир неча артериялар орқали тана б ў шли ғ ига ў тади. Денгизларда яшовчи йирик вакилларининг қонида мис моддасига эга гемоцианин пигменти мавжуд. Шу

www.arxiv.uz сабабли қон к ў кимтир рангга эга. Мис гемогл о бин каби кислородни бириктириб олиш хусусиятига эга. Қон айланиш системаси очи қ бўлганлиги сабабли қон тана суюқлиги билан аралашиб гемолимфага айланади. Нафас олиш органлари. Жабра, ў пка халталари, трахеялардан ташкил топган. Фақат жуда ҳам майда ва кутикуласи юп қ а тузилган бўғимоёқлилар махсус нафас олиш органларига эга эмас. Ў пка халталари дастлаб қуруқликка чиққан бўғимоёқлиларда сувда яшовчиларининг кўкрак оёқлари асосида жойлашган жабралардан пайдо бўлган бўлса, трахеялар эса янгидан ташкил топган. Жуда майда турларида қон томирлар, ҳатто юрак йўқолади. Айириш системаси. Сувда ҳаёт кечирувчиларида халқали чувалчанглар метанефридияларининг ўзгаришидан пайдо бўлган бир жуфт найсимон шаклдаги безлардан иборат. Безларнинг ташқи чиқариш йўли олдинги оёқлар асосига очилганлиги туфайли уларни антеннал ёки максилляр яшил безлар деб юритилади. Қуруқликда яшашга ў тган бўғимоёқлиларнинг айириш органлари тамоман қ айта тузилади ва улар мальпиги й найчаларидан ташкил топади. Найчаларнинг чиқариш йўли ўрта ва ор қ а ичак чегарасида ичак б ў шли ғ ига очилади. Кўпайиши ва ривожланиши. Кўпчилик бўғимоёқлилар айрим жинсли умуртқасизлардир. Уларнинг кўпайиши жинсий йўл билан кечади, баъзи бирларида уруғланмасдан, партеногенез орқали кўпайиш ҳ оллари ҳам учрайди. Қуруқликда яшовчиларининг барчаси да , сувда яшовчиларининг эса кўпчилигида тухумларнинг оталаниши ички бўлади. Айрим бўғимоёқлилар тирик туғади. Кўпчилик бўғимоёқлилар метаморфоз ёки мураккаб ўзгаришлар, яъни личинка орқали ривожланади. Бўғимоёқлиларнинг ўсишига ташқи скелет - кутикула хала қ ит беради. Шу сабабли улар ўз ҳаёти давомида бир неча марта туллайди, яъни кутикулаларини янгилайди. Туллаш эса ёшлик я ъ ни , личинкалик даврида кўп марта такрорланади. Бўғимоёқлиларнинг эски кутикуласи фақат тана юзасидан эмас, балки оғиз аппарати, оёқлари, нафас йўллари, олдинги ва ор қ а ичак ички деворларидан ҳам тушиб кетади. Туллаш пайтида улар

www.arxiv.uz озиқланишдан т ў хтаб, тинч ҳолатга ў тади. Янги кутикула (қалқон) қ отгунча улар интенсив ҳолда озиқланишга ў тади ва анча ў сишга улгуради (пилла қ уртининг ривожланишида бу ҳолатни аниқ кузатса бўлади). Типнинг систематикаси. Бўғимоёқлилар типи ўз ичига ҳайвонот дунёсига тегишли барча турларнинг 70 фоиздан ортиғини олади. Бу турлар ҳаракат ва нафас олиш органларининг тузилишига кўра жабра билан нафас олувчилар, хелицералилар ва трахеялилар кенжа типларига бўлинган. Жабра билан нафас олувчилар кенжа типи Қисқичбақасимонлар синфи - Crustaceа дан иборат. Хелицералилар кенжа типининг ҳозирда Ўргимчаксимонлар синфи мавжуд. Трахеялилар кенжа типига Кўпоёқлилар ва Ҳ ашоратлар синфлари киради. Қисқичбақасимонлар синфи бирламчи сув ҳайвонларини ўз ичига олади. Улар айниқса денгизларда кенг тарқалган. Қисқичбақасимонларнинг ўлчами микроскопик кўринишдан 80 см ва ундан ҳам катта бўлиши мумкин. Уларнинг тана шакли, тана қисмларининг тузилиши, оёқлар сони ва жойлашиши турлича бўлади. Ҳозирги пайтда қисқичбақасимонларнинг 40000 га яқин турлари мавжуд. Улар ичида фақатгина захкашлар - эшакқуртлар ва айрим крабларгина қуруқликда ҳаёт кечиради. Тана тузилиши. Қисқичбақасимонларнинг танаси хитинлашган кутикула билан қопланган. Бу қоплам уларда ташқи скелет вазифасини ўтайди, шу билан улар танасини ташқи муҳитнинг механик таъссуротларидан сақлайди. Бирмунча йирик вакилларида кутикула жуда қалин тузилган бўлади. Хитинлашган ва пишиқ тузилган кутикула қисқичбақасимонларнинг ўсишига халақит беради. Шу сабабли улар ўсиш жараёнида кутикулаларини бир неча бор алмаштириб туради (туллаб туриш орқали). Масалан, дарё қисқичбақаси биринчи ёшда 10 марта, 2-ёшда – 5 марта, 3-ёшда – 2 марта, кейинчалик урғочилари йилига 1 марта, эркаклари 2 марта кутикулаларини янгилаб туради. 5 йилдан сўнг улар деярли ўсишдан

www.arxiv.uz тўхтайди ва 15-20 йил яшайди. Кутикула ташқи ва ички қаватлардан ташкил топган. Тубан вакилларида кутикула юмшоқ ва тиниқ. Танаси ҳар хил тузилишга эга бўлган сегментлардан ташкил топган, ҳар хил тузилган сегментлар эса танани бош, кўкрак ва қорин қисмларга ажратган. Кўпчилик ҳолда бош ва кўкрак қисмлари қўшилиб, бош-кўкракни ташкил қилади. Бош қисми 4 та сегментдан ва 5 жуфт ўсимтадан (оёқлардан) иборат. Биринчи жуфт оёғи икки шохли антенулла бўлиб, у кўп қиллиларнинг пайпаслагичларига мос келади. Иккинчи жуфт мўйлови бир ёки икки шохли бўлиб, антенна деб юритилади. У ҳалқалиларнинг биринчи жуфт параподиясидан ҳосил бўлган. Учинчи жуфт оёқлари юқори жағни, 4 - ва 5 - жуфт оёқлар пастки жағларни (жағоёқларни) ташкил қилади. Бош қисмида кўпчилик ҳолда бир жуфт мураккаб кўзлар мавжуд. Кўкрак ва қорин қисмларининг сегментлари турлича сонга ва шаклга эга. Энг кўп сегментлар ва оёқлар сони дарё қисқичбақасидадир. Унинг боши 5 та сегментдан ва 5 жуфт оёқлардан, кўкраги 8 сегментдан ва шуларга мос 8 жуфт оёқлардан, қорин қисми 7 сегментдан ва 6 жуфт оёқлардан ташкил топган. Уларнинг охирги сегменти тельсон деб юритилади ва у оёқларга эга эмас. К ў крак сегментларининг оёқлари ҳар хил тузилган, кўпинча улар икки шохли (дарё қисқичбақасида эктоподит шохчаси йўқолган) ва турли вазифаларни бажаришга мослашган. Кўпчилик ҳ олларда улар ҳ а қ и қ ий ҳаракат органлари бўлиб, сузиш ва ў рмалаш учун хизмат қилади, олдинги 1-3 жуфт кукрак оёқлари асосан озиқани тутиб туриш ва майдалаш вазифасини бажаради. Шу сабабли уларни жа ғ оёқлар деб юритилади. Тубан қисқичбақаларда қорин оёқлар ривожланмаган. Юқори даражада ривожланган вакилларида бундай оёқлар одатда икки шохли бўлиб, нафас олишда ва жинсий қўшилишда иштирок этади. Паразит ҳолда яшовчи қисқичбақасимонларда ҳаракат органлари қисқаради, баъзан эса бутунлай йу қ олиб кетади.

www.arxiv.uz Қисқичбақасимонлар к ў ндаланг-тар ғ ил мускулатурага эга, мускуллар т ў п-т ў п бўлиб жойлашган. Ҳазм қилиш системаси эктодермали олдинги, эндодермали ўрта, эктодермали ор қ а ичакдан иборат. Олдинги ва орқа ичак эмбрионал ривожланишда эктодермадан ҳосил бўлганлиги ва уларнинг ички девори хитинли кутикула билан қ опланганлиги туфайли шундай деб юритилади. Оғиз бош қисмининг остки томонида, анал тешик эса тельсон ў симтасининг қорин томонида жойлашган. Кўпчилик қисқичбақасимонларда ичак тўғри найдан тузилган. Айрим юқори даражада ривожланганларида олдинги ичак ҳ алқумга ва икки бўлмали ошқозонга эга. Кордиал ёки чайновчи ошқозонда хитин тишчали 3 та пластинка мавжуд, иккинчи яъни пилорик бўлмасида эса юп қ а кутикулали ў симталар бўлиб, улар элак вазифасини ў тайди. Ошқозонда озиқалар нафақат майдаланади, балки қисман ҳазм ҳам бўлади. Майдаланмасдан қолган озиқалар анал тешик орқали ташқарига ажралиб чиқади. Ўрта ичак жигар билан бо ғ ланган. Нафас олиш системаси кўпчилик турларида жабралардан иборат, жабралар аксарият ҳолда к ў крак оёқлари асосида жойлашган. Дарё қисқичбақасининг жабралари 3 қатор бўлиб, улар жа ғ оёқлари ва юриш оёқлари асосида ў рнашган. Бирмунча майда ҳ ажмли қисқичбақасимонлар махсус нафас олиш органларига эга эмас, улар тери орқали нафас олади. Қуруқликда ҳаёт кечирувчи қисқичбақасимонлар атмосфера ҳавоси билан нафас олишга имқон берувчи махсус мосламаларга, жабра б ў шли ғ и ў рнида ҳосил бўлган ў пкага эга. Қон айланиш системаси очиқ типда тузилган. Бир неча камерали найчага ёки пуфакга ў хшаш тузилган юрак ва елка томонда жойлашган, уни юрак халтаси ў раб туради. Жабраларда кислородга т ў йинган гемолимфа юракга тушади. Юракдан гемолимфа артерия томирлари орқали танага тарқалади. Айрим майда шакллари (дафниялар да ) қон томирлар бўлмайди .

www.arxiv.uz Кўпчилик қисқичбақасимонларнинг гемолимфаси рангсиз. Аммо гемогл о бин ёки гемоцианин пигментларга эга бўлганларида у қизил ёки к ў киш рангга эга. 31 - расм. Дарё қисқичбақаси: а) Ҳазм қилиш, жинсий, нерв системаси 1-оғиз; 2-катта ошқозон; 3-кичик ошқозон; 4-ичак; 5-жинсий без; 6-халқум усти нерв тугуни; 7-халқум ости нерв тугуни; 8-қорин нерв занжири б) Айириш, қон айланиш, нафас олиш системаси 1-айириш бези; 2-юрак; 3-орқа қон томири; 4-юрак қон томири; 5-жабралар Айириш системаси 1 ёки 2 жуфт антеннал (антенналар асосида ташқарига очилувчи) ёки максилляр безлардан иборат. Олий қисқичбақасимонлар антеннал безларга эга. Дарё қисқичбақасида айириш безларининг ранги яшил бўлганидан яшил безлар деб ҳам юритилади. Тубан қисқичбақасимонларда айириш органлари бир жуфт максилляр безлардан тузилган. Нерв системасининг тузилиши халқали чувалчангларникига ў хшаш. У бир жуфт бош нерв ганглияларга, томоқ атрофи қоннективаларига, ичак остидан ў тадиган бир жуфт нерв стволларга ва тана сегментларидан ҳосил бўлган нерв ганглияларига (нерв стволлари билан туташ иб улар қорин-нерв

www.arxiv.uz занжирини ҳосил қилади) эга. Тубан шаклларида қорин-нерв занжир и норвон типида тузилган. Қисқичбақасимонлар туй ғ у, ҳ ид билиш (кимёвий сезги), к ў риш ва мувозанат са қ лаш каби сезги органларига эга. К ў риш органлари оддий тузилган битта науплиус ёки иккита мураккаб (фасеткали) к ў злардан иборат. Кўпайиши ва ривожланиши. Муйлов оёқли қисқичбақасимонлардан ташқари барчаси айрим жинсли. Кўпчилик турларида жинсий диморфизм ривожланган (масалан, дарё қисқичбақаларида). Жинсий органлари бирмунча содда тузилган бўлиб, улар бир жуфт уруғдон ёки тухумдон, уруғ ёки тухум чиқарувчи йўллар (найлар) дан ва ташқи жинсий тешикдан иборат. Уруғланишда эркаклари сперматофораларни урғочисининг жинсий тешигига киритади ёки унинг яқинига ёпиштириб к ў яди. Бу жараёнда уларнинг қорин оёқлари иштирок этади. Эркаклари томонидан уруғланган урғочилари муста ҳ кам, қ алин қобиқли тухум қ ў яди. Жабраоёқлилар вакилларининг тухуми уруғланмасдан, яъни партеногенетик йўл билан кўпа яди . Ривожланиши тўғри (дарё қисқичбақаларида) ёки науплиус личинкаси орқали боради. Халқ хўжалигида аҳамияти. Қисқичбақасимонлар денгиз ва чучук сув планктонининг 90 фоиздан ортиқроғини ташкил қилади. Юқори даражада ривожланган қисқичбақасимонлар - дарё қисқичбақаси, краблар, лангустлар, омарлар бентос ҳайвонлар бўлиб, сув тубида актив ҳаёт кечиради. Гермафродит ҳисобланувчи муйловоёқлилар ў тро қ ҳолда ҳаёт кечирувчи қисқичбақаларидир. Қисқичбақасимонлар табиатда муҳим рол ў йнайди. Сув ҳ авзаларида органик модда микроскопик яшил сув ў тларининг ҳаёт фаолияти туфайли пайдо бўлади. Бундай сув ў тларини ва бошқа майда ҳайвон организмларини истеъмол килувчи қисқичбақасимонлар эса балиқларнинг, ҳатто сувда яшовчи айрим йирик сут эмизувчиларнинг (тишсиз китлар) энг севимли озиқаси бўлиб ҳисобланади. Булардан ташқари қисқичбақасимонлар сувда

www.arxiv.uz нобуд бўлган ҳайвонларнинг танаси билан озиқлан ади . Бундай фаолияти орқали улар сув ҳ авзаларини тозалайди. Талайгина қисқичбақасимонлар – краблар, лангустлар, омарлар, дарё қисқичбақалари ва креветкалар озиқ-овқатда фойдаланилади. Креветкалар Ўзбекистондаги балиқчилик хўжаликларида озиқа сифатида кўпайтирилади. Юқорида кўрсатилган ижобий томонлар билан бир қаторда айрим тубан даражада ривожланган қисқичбақасимонлар - циклоп ва дафниялар одамлар ва бошқа умуртқалиларда учрайдиган паразит чувалчангларнинг орали қ хўжайини сифатида айрим оғир кечадиган гельминтоз касалликларини тарқалишига олиб келади. 32 - расм. Ҳар хил қисқичбақасимонлар: 1-дафния; 2-циклоп; 3-захкаш; 4-креве т ка; 5-камчатка краби 4. Ўргимчаксимонлар синфи – Arachnida ҳозирги пайтда ўз ичига 40 мингдан ортиқ турни олади . Бўғимоёқлилар нинг узо қ муддатли эволюцияси сувли шароитда кечган . Уларнинг қуруқликка яшашга мослашиши эса тана тузилишида ва ҳаётий жараёнда қатор прогрессив белгиларни ва махсус мосламаларни пайдо бўлишига олиб келган . Қуруқликда яшашга ў таёт ган ҳайвонлар учун энг катта хавфлардан бири модда алмашинуви ва у билан боғлиқ барча ҳаётий жараёнларни бузилиши ва тана намини қ очиши ( й ўқ олиши ) дир . Танадаги намни са қ лаш ва шу туфайли ў з ҳаётини са қ лаб

www.arxiv.uz қ олиш учун ҳар хил п ў стло қ қаватини пайдо бўлиши энг содда ҳайвонлардан ва паразит чувалчангларнинг айрим личинкалик фазасидан маълум . Қуруқликка чиққан ҳайвонлар кўпайиш , ривожланиш яъни насл қ олдириш хусусиятларига эга бўлиши керак . Тинч ҳолатга ўтиш ҳайвонларнинг тараққиётини т ў хтатади , шу сабабли улар серҳаракат бўлишлари талаб қилинади . Унинг устига Ер юзасида ҳаво ҳарорати , нисбий намлик , ёру ғ лик таъсири ҳам сувли шароитга нисбатан ўзгарувчан . Сувли шароитга нисбатан ер юзасида тананинг массаси ҳам ўзгаради . Қуруқликда ў зларини ҳимоя қилиш , ў лжани т у тиш , йўлдаги ҳар хил т ў сиқлардан ўтиш ҳ оллари ҳайвонларда ҳаракат органларининг яхши тараққий этишга олиб келган . Жумладан қуруқликка чиққан бўғимоёқлиларда мускул қаватлари яхши ривожланган , бу учун эса халқали чувалчангларга оид бўлган силли қ мускуллар қисмларга ажратилган ва серҳаракатликни таъминловчи к ў ндаланг - тар ғ ил мускуллар қавати билан алмашган . Тана массасини енгил олиб юриш учун улардаги мавжуд т ў рт жуфт бўғимлашган оёқлар яхши такомиллашган ва кўпчилик турларида оёқлар узун тузилишга эга . Паразит турларида оёқ тузилишлари бирмунча ўзгарган, ҳатто айрим ўсимлик каналарида оёқлар сони икки жуфт, умуртқалиларда учровчи бир талай эндопаразит каналарда оёқлар жуда ҳам қисқа тузилган ёки шаклланиш ҳолида. Нерв системаси. Мускулларнинг тараққий этиши, серҳаракат ҳолга ўтиш, ўзгарувчан ташқи шароитга мослашиш нерв системасини тузилишини такомиллаши натижасида рўй берган: Бош нерв тугунлар, қорин нерв занжиридаги тугунлар йириклашган ва мураккаб тузилган. Тана йиғма ҳолга келган сари ўргимчакларда нерв занжири қисқариб, тугунлар қўшилиб кетган. Бундан ташқари кутикула остида рецептор аппарати (сенсиллалар) тараққий этган. Бу эса уларда сезиш хусусиятини кучайтирган. Шу сабабли ҳам ўргимчаклар ташқи таъсуротларга жуда сезгир. Бу рецепторлар орқали улар озиқа манбасини топишга, эркаклари урғочиларини қидиришга лойиқ.

www.arxiv.uz Аммо паразит ва ярим паразит турларида нерв системасининг фаолияти пасайган . Қон айланиш системаси. Қуруқлик д а яшашга мослашиш, ҳаракатчанлик ҳайвонларда моддалар алмашинуви ошишини тақозо қилади. Яхши ривожланган барча тўқималарга озиқани етказиб беришни етарлича таъминлаш ва шу орқали моддалар алмашишини кучайтириш учун уларда қонни ҳаракатга келтирувчи орган-юрак мавжуд. Юрак кўпчилик вакилларида узунчо қ шаклга эга. Тана ҳ ажми қисқарган сари уларда юрак ҳажми қисқара бошлайди (каналарда у кичик халтача шаклида бўлади), жуда майда каналарда эса юрак бўлмайди. Нафас олиш системаси. Ў ргимчаксимонларда нафас олиш органлари тананинг ички қисмида жойлашади. Дастлабки қуруқли ққ а чиққан ў ргимчаксимонларда жабралар жойлашган қорин оёқларнинг асоси тери билан қ опланиб ў пка халталарини ҳосил қ илган, жабра ўсимталари эса ў пка халтачасидаги тўси қ чаларга айланган. Ха қ и қ атдан ҳам тубан даражадаги ў ргимчаксимонларда, масалан чаёнларда қорин сегментларида жойлашган ў пка халтаси уларнинг аждодлари б ў лмиш қ иличдумлиларнинг жабралари жойлашган сегментларга тўғри келади. Қуруқликда яшовчи ҳайвонларда кейинчалик тананинг ҳамма қисмларига тарқалган найчалар - трахеялар пайдо бўлган. Шундай қилиб, ў ргимчаксимонлар синфининг кўпчилигида нафас олиш органлари ў пка халтачаси ва трахеядан иборат, қолганларида эса фақат ў пка ёки трахеялар мавжуд. Нам шароитда (тупро қ да), ҳайвонлар танасида яшайдиган м айда каналарда кутикула жуда юп қ а тузилганлиги сабабли, нафас олиш тери орқали кечади ва шу сабабли улар махсус нафас олиш органига эга эмас. Овқат ҳазм қилиш системаси. Барча ў ргимчаксимонлар икки жуфт оғиз оёқлари – хелицера ва педипалпа (сезги оёқ) га эга. Х елицера жағ вазифасини ўтайди. Ҳазм органлари олдинги, ўрта ва о рқ а ичакдан иборат. Ўрта ичакка жигар-ошқозон ости безларининг йўли очилади. Ў ргимчакларда сурувчи ошқозон ривожланган.

www.arxiv.uz Айириш системаси. Ў ргимчаксимонларда қуруқликка яшашга мослашганлиги туфайли мальпигий томирларидан ташкил топган янги айириш органи пайдо бўлган. Бу юп қ а найчалар энтодермали ўрта ичакнинг деворларида жойлашган бўлиб, унинг ингичка ў симталаридир. Улар қондаги диссимиляция маҳсулотларини аралаш тана б ў шли ғ идан ўрта ичакнинг ор қ а ичак билан қўшилган жойига ажратади. Ор қ а ичак деворлари орқали эса диссимиляция маҳсулотларидаги сувнинг бир қисми қ айтадан қонга шимилади. Бу ҳ ол эса қуруқликда яшовчи ҳайвонларда танадаги сувни тежашга им к он беради. Кўпайиши. Қуруқликда ташқи оталанишга имқоният бўлмаганлигидан (қуруқликда уруғ ва тухумлар қ уриб қ олади) ў ргимчаксимонлар ички оталанишга ўтган. Аммо, дастлаб пайдо бўлган ў ргимчаксимонларда, масалан чаёнларда оталаниш т ў лиқ ички эмас, балки ташқи-ичкидир: уруғ эркаги томонидан махсус халтачаларда жинсий тешик атрофига ташқарига тў к илади, бундай уруғлар кейинчалик урғочисининг махсус ҳаракати билан унинг жинсий йўлларига тушади. Бир гуруҳ ўргимчаксимонларда уруғ урғочисининг жинсий йўлларига оёқлар ёки хелицера ёрдамида юборилади. Фақат озчилик ўргимчаксимонларнинг эркакларида махсус қўшилиш органи пайдо бўлган. Шундай қилиб, ўргимчаксимонларда ички оталаниш унча такомиллашган эмас. Ривожланиши. Кўпчилик турларида тараққиёт тўғри йўл билан кечади, яъни тухумдан чиққан ўргимчаксимонлар вояга етганларига ўхшаган бўлади, кўпчилик чаёнлар эса тирик туғади. Авлод тўғрисида қайғуриш аломатлари мавжуд. Қолган ўргимчаксимонларда, масалан каналарда ривожланиш метаморфоз йўли билан кечади.

www.arxiv.uz 33- расм. Ўргимчакларнинг ташқи кўриниши ва ички тузилиши: а) қорақурт, б) ўргимчакнинг ички тузилиши, в) тарантул, г) чаён 1-педипальпа; 2-заҳар безининг йўли; 3-заҳар бези; 4-кўзи; 5-бош нерв тугуни; 6-сўрувчи ошқозон; 7-ошқозон; 8-юрак; 9-жигар; 10-ўрта ичак; 1- айириш найчаси; 12-анал тешиги; 13-тола ишлаб чиқарувчи без; 14-трахея; 15-тухумдон; 16-жинсий тешик; 17-ўпка; 18-хелицера Ўргимчаксимонлар синфининг асосий туркумларининг қисқача тавсифи. Ў ргимчаксимонлар синфи 12 туркумдан ташкил топган. Шундан 4 туркум вакиллари муҳим бўлиб ҳисобланади. I туркум - Чаёнлар - Scorpiones - 600 турга эга, шулардан 15 тури М Ҳ Д ҳудудида учрайди. Чаёнлар ў ргимчаксимонлар синфининг энг қ адимги вакиллари бўлиб, танаси кучли сегментлашган ва 3 қисмдан иборат . Б ош- к ў крак, олдинги ва ор қ а қорин. Улар ў пка орқали нафас олади. Исси қ ў лкаларда тарқалган , ҳаёти тунда кечади, йиртқич, 18 см гача узунликка эга. Охирги сегментида найза ва заҳар бези жойлашган. Марказий Осиё, Кавказ орти давлатларида ва Қ римда учровчи чаёнлар заҳари унча ў ткир эмас, у одамларда тана ҳароратини к ў тарилишига, о ғ ри қ аломатларини пайдо бўлишига олиб келади. Аммо тропик мамлакатлардаги чаёнлар жуда ўткир заҳарли. II туркум – Фалангалар - Solifuga 600 турга эга. Улар ҳам йирик ў ргимчаксимонлар (5-7см), йиртқич. Аммо заҳар безларга эга эмас. Нафас

www.arxiv.uz олиш органлари трахеялардан иборат. Чаёнлар сингари исси қ ў лкаларда тарқалган. III туркум – Ў ргимчаклар - Aranei -20000 дан ортиқ турга эга.1500 тури М Ҳ Д ҳудудида учрайди. Танаси бош - к ў крак ва яхлит (сегментлашмаган) қориндан иборат. Хелицераси икки бўғимли, қ ис қ ичи й ўқ , аммо хелицеранинг учи тирно қ симон. Заҳар бези хелицеранинг асосида жойлашган, унинг йўли эса тирно қ учи г а очилади. Тирно қ орқали ў лжани яралайди ва заҳарини юборади. Ў лжани бирор соат ў тгач сўра бошлайди. Ў ргимчакларда жинсий диморфизм яхши ифодаланган: эркаклари кичик ва ожиз, педипальпаларида қўшилиш вазифасини ў товчи ў симта мавжуд. Ўргимчак ларнинг қорин қисмида тола ишлаб чиқарувчи безлар мавжуд. Тола ўлжа ушлайдиган тур тузишда, уя ясаш да , тухумларни пиллага ў рашд а ишлатилади. Ў ргимчакларнинг кўпчилиги йиртқич. Улар заҳарли ҳ ашаротларни й ўқ отишда иштирок этади. Лекин, шу билан бирга инсон ва қишлоқ хўжалик ҳ айвонлари учун заҳарли турлари мавжуд. Қ ора қ урт ва тарантул. Улар Марказий О си ё давлатларида кўп учрайди. IV туркум - Каналар - Acari ( Acarida ) – 10.000 дан ортиқ турга эга. Турли хил шароитда яшашга мослашган: тупроқда, ўсимлик, ҳайвон ва инсон организмида, талайгина қисми эса иккиламчи сув ҳайвонларидир. Танаси яхлит тузилган, сегментлашмаган. Бел қисмида қалқонлар мавжуд, қалқонларнинг шакли, ҳ ажми ва сони каналарнинг турларини аниқлашда муҳим белги бўлиб ҳисобланади. Кўпчилик каналарда педипальпаларнинг асосий бўғимлари бирга ўсиб, хоботокка (хартумга) айланган, хелицераси ў ткир ва у хўжайин терисини тешишга мослашган. Каналарнинг тараққиёти оталанган тухумнинг ривожланишидан бошланади. Тухум ичида 3 жуфт оёқли личинка пайдо бўлади. У хўжайин қони, ёки эпидермис ҳисобига озиқланиб пуст ташлагач 4 жуфт оёқли нимфага айланади. Айрим паразит каналарда нимфа ривожланиш даври

www.arxiv.uz такрорланади. Ни м фалар туллаб жинсий органлари етилган, жинсий тешикли имаг о га айланади . Каналар туркуми Акарисимон ва Паразитсимон каналар кенжа туркумларига б ў линади. Акарисимон каналар Acariformes ў з ичига жуда майда, микроскоп ик к ў ринишигача б ў лган каналарни олади. Жуда майда ҳ ажмли кичик каналарда қ он томирлари ва трахе я лар б ў лмайди. Бу кенжа туркумга қа л қ онли ёки орибатид каналар, омбор каналари, қ ичитма ва бош қ а каналар киради. Қ ал қ онли (орибатид) каналар баъзи бир паразит чувалчанглар яъни ичак гижжаси-мониезияни нг орали қ х ў жай и ни вазифасини бажариб, қў й, эчки, қ орамолларда мониезиоз касаллигини тар қ алишида му ҳ им роль ў йнайди, шу билан бирга улар тупро қ ни шаклланишида ка т та а ҳ амиятга эга. Омбор каналари эса ғ алла ва ғ алла ма ҳ сулотлари - ун ва бош қ а ози қ - ов қ ат ма ҳ сулотларини яроқсиз ҳолга олиб келади . Қ ичитма каналари эса қишлоқ х ў жалик ҳ айвонлари ва одамлар орасида кенг тар қ алаган. Уларнинг ҳ ажми 0,2–0,8 мм б ў либ, 3–гуру ҳ га (авлодга) б ў линади. 1–Саркоп т ид– S arcoptes қ ичитма каналари энг майда жондорлар б ў либ, оё қ лари жуда қ ис қ а, тери ичида яшаб, терида й ў л ҳ осил қ илади. Терини бузилиши натижасида ҳ осил б ў лган қ он ва т ўқ има сую қ лиги билан ози қ ланади. Қ ичитма каналар терини нг нерв учлари ни қ ити қ лаб кучли қ ичиш аломатларини келтириб чи қ аради. 2–Псороптид– P soroptes каналари тери устида яшаб, терида й ў л ҳ осил қ илмайди, балки терини тешиб х ў жай ин қ они билан ози қ ланади. Бу каналар қў йларда к ў п тар қ алган ва қў йчилик ка катта зарар етказади. 3–Хориоптид–Chorioptes терих ў р таш қ и доимий паразит каналар б ў либ, тери эпидерм и си билан ози қ ланади. Саркоптид , псороптид , хориоптид каналари доимий ички ёки ташқи паразитлар бўлиб ҳисобланади , улар хўжайлар танасида кўпаяди .

www.arxiv.uz Паразитсимон каналар бирмунча йирик каналар бўлиб, улар ташқи, вақтинчалик паразитлардир. Уларга я ққ ол мисол тари қ асида иксодит ёки яйлов каналарини олиш мумкин. Улар барча қишлоқ хўжалик ҳайвонларида учрайди. Уларга энг хавфли тейлерия, пироплазма, бабезия каби қон споралилар - гемоспоридияларни ю қ тириб, уларда тейлериоз, пироплазмоз, бабезиоз, каби касалликларни чақиради. Улар орасида айни қ са тейлериялар жуда хавфлидир. Тейлерияларга зотли қорамоллар жуда чидамсиз, улар чақирадиган касалликлар оқибатида 90 фоизгача касалланган ҳайвонлар нобуд бўлиши мумкин. Яйлов каналарининг ривожланиши ерда кечади. Уруғланган урғочи кана ҳайвондан ерга тушиб минглаб тухум қў яди, ў зи эса нобуд бўлади. Бундай тухумлардан личинка, улардан эса нимфа, нимфалардан имаго деб юритиладиган вояга етган каналар пайдо бўлади. Иксодит каналар бир, икки, уч хўжайин (ҳар тараққиёт даврида қайси хўжайинда озиқланишига кўра) ли бўлади. Паразитсимон каналар ў зларининг организимида айрим жуда хавфли ю қ у мли ва паразит а р касалликларнинг қў з ғ атувчиларини олиб юради. Со ғ лом одам ва ҳ айвонларнинг қ онини с ў риш пайтида касалликни ю қ тиради. Академик Е.Н.Павловский Марказий Осиёнинг Қ ора қ ум зонасига, Сибирь ў лкасига қ илган илмий экспедицияларида бундай ҳ олатларни ку затиб, 1939– йилда, «Трансмиссив ю қ у мли ва паразит а р касалликларнинг табиий ўчоқ лари» деб аталувчи му ҳ им назарияни яратган. Ушбу назария бундай хавфли касалликларнинг олдини олишда амалий жи ҳ атдан му ҳ им а ҳ амиятга эга.

www.arxiv.uz 34 -расм. Қичима кана ва унинг ҳаёти : а) ташқи тузилиши, б-в) қичима кана билан зарарланган тери: 1- эпидермис ; 2- қичима кананинг эркаги ; 3- тухум ; 4- қичима кананинг урғочиси ; г ) бездаги каналар ; д ) ёғ безлари йўлидаги каналар : 1- соч ; 2- кана ; 3- ёғ бези ; 4- жун пиёзчаси . 35 -расм. Иксод каналар : а) 1-личинка; 2-нимфа; 3-вояга етган урғочи кана (остки томондан кўриниши); 4-урғочи кана (устки томондан кўриниши); 5-урғочи тўқ кана (устки томондан кўриниши). б) урғочи кананинг ички тузилиши: 1-хартумча; 2-мальпигий найчалари; 3- ўрта ичакнинг кўр ўсимталари; 4-ўрта ичак; 5-трахеялар; 6-сўлак безлари.

www.arxiv.uz в) кана хартумчасини хўжайин терисига кириши: 1-пальпа; 2-хартумча ғилофи; 3-4-гипостом; 5-қон томирлар; 6-тўқима ички суюқлиги 5. Кўп оёқлилар - Muri а poda синфи 10 мингга яқин турга эга . Уларда оёқлар сони ҳар бир тана сегментида бир жуфтдан , яъни кўп сонли , шундан эса синф номи келиб чиққан . Кўпоёқлилар бир мунча нам жойларда ҳаёт кечиради, трахеялар билан нафас олади. Уларга типик вакил қилиб қ ир қ оёқларни мисол келтириш мумкин. Кўпоёқлилардан эса ҳ а қ и қ ий қуруқликга яшашга мослашган, энг юқори даражада ривожланган, талайгина турлари ҳатто атмосферада учиб юришга мослашган синф - ҳ ашаротлар - Insecta келиб чиққан. 6. Ҳашоратлар синфи – Jnsecta . Ҳашоратлар бўғимоёқлилар ичида энг кенг тарқалган , энг йирик синф бўлиб , ўз ичига 1,5 млнга яқин турларни олади . Улар ер юзининг яшаш имконияти мавжуд барча жойларини эгаллаган . Ҳашоратлар орасида эркин яшовчиларни ҳам , ўсимлик зараркунандалари ҳам , одам ва ҳайвонларнинг паразитлари ҳам , ҳар хил инфекцион ва инвазион касаллик қўзғатувчиларини юқтирувчилари ҳам , инсонга ва халқ хўжалигига фойда келтирувчилари ҳам мавжуд . Шу сабабли ҳашоратларни ўрганиш назарий ва амалий жиҳатидан муҳим аҳамиятга эга . Зоологиянинг ҳашоратларни ўрганувчи бўлими – энтомология деб аталади . Ташқи тузилиши . Ҳашоратларнинг шакли , ранги , катта кичиклиги турли туман бўлиб , катталиги 0,2 мм . дан тортиб то 300 мм . гача . танаси аниқ бош , кўкрак ва қорин қисмларга ажралган . Бош қисми 6 та бўғимнинг қўшилишидан , кўкрак қисми 3 та бўғимлардан , қорин қисми 6-1 бўғимлардан ташкил топган . Бош қисмида бир жуфт мўйлов , бир жуфт фасеткали , бир ёки бир неча оддий кўзлар ва оғиз аппарати жойлашган . Мўйловлари ҳар хил катталикда ва шаклда бўлиши мумкин . Кўкрак қисмидан уч жуфт оёқлар , икки ёки бир жуфт қанотлар жойлашган . Қорин қисмида оёқлар йўқ .

www.arxiv.uz Нерв системаси . Марказий нерв системаси – бош нерв тугуни бошқа барча бўғимоёқлиларникига нисбатан йирик ва мукуммал тараққий этган , қорин нерв занжирида эса учта кўкрак нерв тугунлари яхши тараққий этган . Ҳашоратларнинг марказий нерв системасининг турли қисмлари , бошқа бўғимоёқлиларники сингари тананинг маълум органларининг фаолиятини бошқаради . Сезги органлари турлича, улар таъсиротларни яхши сезади. Масалан асал ариларнинг таъм билиш органи қанднинг 0,002 фоизли эритмасини сезади. Одам эса бундай эритма 0,4 фоиз бўлганида сеза олади. Эркак капалаклар ҳид билиш органи орқали бир неча километр масофадаги урғочи капалакларни аниқлаши мумкин. Ҳаракат қилиш системаси. Ҳашоратларда мускул система яхши тараққий этган. У кундаланг тарғил мускул толаларидан иборат бўлиб, тез қисқариш хусусиятига эга. Баъзи бир мускуллари 1 секундда 500 марта ва ундан ҳам кўпроқ қисқариши мумкин. Шунинг учун ҳам улар жуда тез ҳаракат қила олади. Ҳаракат қилиш органи оёқлар ва қанотлардан иборат. Оёқлар бажарадиган функицясига кўра: югурувчи, сакровчи, ковловчи, ушловчи, сузувчи ва бошқа типларда бўлади. Қанотини ҳаракатга келтирувчи мускуллар ҳам хилма-хил бўлиб, улар секундига 300-500 маротоба қисқараолади. Ҳашоратларнинг учиш тезлиги ҳам ҳар хил: тез учувчи ҳашоратлар соатига 50-65 км тезликда учса, баъзиларида эса у 10-20 км ни ташкил қилади. Қон айланиш системаси. Танада жуда кўплаб тармоқланиб кетган трахеяларнинг пайдо бўлиши, қон айланиш системасининг соддалашувига олиб келади. Юрак елка томонда жойлашган бўлиб, бир неча кетма-кет камералар йиғиндисидан иборат. Унинг олдинги қисмида қисқагина найсимон аорта жойлашган. Юрак мускуллари қисқариши натижасида юрак камералари қисқариб – кенгайиб қонни доимо олдинга қараб ҳайдайди. Ҳашорат тинч турганда юрак 60-80 маротоба, учиш пайтида – 140-180 маротоба қисқаради. Қоннинг ранги кўпинча сариқ, яшил тусда камдан-кам

www.arxiv.uz ҳашоратларнинг қони таркибида гемоглобин бўлади. Қон таркибига вақти- вақти билан гормонлар ажралиб туради. Ҳашоратларнинг гемолимфаси газларни ташишда иштирок этмайди, у орқали фақат озиқ моддалар ва модда алмашинув маҳсулотлари ташилади. Нафас олиш системаси. Ҳашоратларнинг фаол ҳаракат қилиши, танада моддалар алмашинувининг жадал кечиши, организмнинг энергияга бўлган эҳтиёжини таъминлаш катта миқдорда кислород талаб қилади. Бу вазифани ҳашоратларда қон эмас, балки трахеялар бажаради. Кислород трахеяларга ҳашоратнинг кўкраги ва қорнининг ён томонида жойлашган нафас тешиклари орқали киради. Трахеялар ҳаво кирган пайтда кенгайиб, чиқарган пайти торайиб туради. Бу ҳаракатлар қорин мускулларини фаол ҳаракати туфайли таъминланади. Ҳашоратларда ҳаракати 1 минутда 20-35 мартани ташкил этади. Мальпигий томирлари қондаги диссимиляция маҳсулотлари – сийдик кислотаси ва унинг ҳар хил тузларини ўзига шимиб олиб, орқа ичакка ажратади. Овқат ҳазм қилиш системаси. Ҳашоратлар фаол ҳаракат қилиши туфайли уларнинг ҳаётий жараёнлари учун катта энергия сарфланади. Сарфланган энергия организмга ташқи муҳитдан тушадиган озиқа ҳисобидан таъминланади. Ҳашоратларнинг турли озуқалар билан озиқланади. Шунга кўра улар монофаг (бир хил озиқа истеъмол қилувчи), полифаг (кўп хил озиқалар истеъмол қилувчи), копрофаг (ҳайвон тезаклари билан озиқланувчи), некрофаг (ҳайвон қолдиқлари билан озиқланувчи), фитофаг (ўсимликлар билан озиқланувчи) каби гуруҳларга бўлинади. Озиқланиш хусусиятларига кўра уларнинг оғиз аппарати турлича тузилган. 1. Кемирувчи типидаги оғиз аппаратига эга бўлган ҳашоратлар. Бундай тип (сувараклар, чигирткалар, қўнғизлар ва бошқалар) қаттиқ озуқалар истеъмол қилади. У юқори томондан пластинкасимон лаб ва унинг остидаги бир жуфт юқори жағдан иборат. Унинг ички юзасида эса аррасимон тишлар бўлиб, қаттиқ озиқани қамраб майдалашга хизмат қилади. Оғизнинг остки қисмида пастки жағлар жойлашган. Пастки жағ

www.arxiv.uz овқатни ушлаб туришга ва унга ишлов беришга ёрдам беради. Оғиз аппарати лаб билан тугайди. 2. Кемирувчи-сўрувчи типдаги оғиз аппарати. Бу типдаги оғиз аппарати парда қанотлилар туркумининг вакиллари (асалари ва бошқа арилар, яъни гулдан нектар йиғувчилар)да бўлади. Бу типдаги оғиз аппарати тузилиш жиҳатидан кемирувчи типдаги оғиз аппаратига ўхшасада, баъзи белгилари билан ундан фарқ қилади: юқори жағида тишчалар бўлмайди, остки лаби кучли ўзгариб, хартумча симон «тип»га айланган. Пастки жағ лаб билан қўшилиб хартумчани ҳосил қилади. 3. Санчувчи сўрувчи типдаги оғиз аппарати. Бу типдаги оғиз аппарати ўсимлик танаси ёки ҳайвон терисини тешиб, шира ёки қонни сўришга мослашган. Бундай оғиз аппарати қандалилар, искабтопарлар, безгак чивинида бўлади. Унда устки лаб қисқароқ, остки лаб узун тарновсимон шаклда тузилган. 4. Яловчи типдаги оғиз аппарати. Унинг пастки жағи узун, бир- бири билан қўшилиб кетмайдиган тарнов ҳосил қилади. Оғиз аппаратини қолган қисмлари редукцияга учраган бўлиб, спирал шаклда булади. Бу типдаги оғиз аппарати капалакларга хос. Барча ҳашоратларнинг оғиз бўшлиғига бир ёки уч жуфт сўлак безларининг йўли очилади. Оғиз бўшлиғидан кейин қизилўнгач, жиғилдон, ошқозон, ўрта ичак ва кейинги ичак жойлангашган. Овқат ҳазм қилиш органлари орқа чиқарув тешиги-анус билан тугайди.

www.arxiv.uz 36- расм. Суваракнинг тузилиши: а) ички тузилиши: 1-бош нерв тугуни, 2-симпатик нерв; 3-жиғилдон; 4- чайновчи ошқозон; 5-ошқозон кўр ўсимтлари; 6-ўрта ичак; 7-мальпиги найчалари; 8-орқа ичак; 9-қўшимча безлар; 10-уруғдон; 1-қорин-нерв занжири; 12-трахеялар; 13-сўлак безлари; 14-сўлак тўпланадиган резервуар; б) суваракнинг оғиз аппарти: 1-юқори лаб; 2-юқори жағ; 3- пастки жағ пайпаслагичи; 4-пастки жағ; 5-пастки лаб; 6-тил; 7-пастки лаб пайпаслагичи; в) оёқлари: 1-чаноқ; 2-айланғич; 3-сон; 4-болдир; 5- бармоқлари. Кўпайиши. Ҳашоратлар жинсий йўл билан кўпаяди. Партеногенез йўли билан кўпайиш ҳам кузатилади. Барча ҳашоратлар айрим жинсли. Жуда кўпчилик вакилларида жинсий диморфизм яхши ривожланган (эркаклари, урғочиларига нисбатан рангдор, мўйловлари йўғон, узун бўлади). Эркаклик кўпайиш органларига – иккита уруғдон, иккита уруғ йўли ва тоқ уруғ чиқарувчи канал ва қўшимча жинсий безлардан иборат. Урғочилик кўпайиш органларига – иккита тухумдон, иккита тухум йўли, битта қин қўшимча жинсий безлар ва уруғ қабул қилувчидан иборат. Ҳашоратларнинг ривожланиши тўлиқ ва чала ўзгариш йўллари билан боради. Тўлиқ ўзгариш билан ривожланувчи ҳашоратларнинг личинкаси вояга етганларга асло ўхшамайди ва улар қурт шаклида бўлади. Бу личинкалар бир

www.arxiv.uz неча бор туллаб (пилла қурти мисолида) кейин ғумбакка (пиллага) айланади. Ундан эса қанотли вояга етган ҳашорат учиб чиқади. Тўлиқ ўзгариш билан ривожланувчи ҳашоратларга қаттиқ қанотлилар-қўнғизлар, бургалар, пардақанотлилар (асалари, қизилари ва бошқалар), тангачақанотлилар (капалаклар), икки қанотлилар туркумлари киради. Улар орасида бургалар доимий паразит ҳисобланади. Икки қанотлиларнинг личинкалари паразит ҳисобланади. Чала ўзгариш билан ривожланувчи ҳашоратларга тўғри қанотлилар – (чигирткалар, сувараклар, жизилдоқлар), патхўрлар ва жунхўрлар, битлар, текис қанотлилар, ярим қаттиқ қанотлилар туркумлари киради. Уларнинг ривожланиш босқичлари: тухум, личинка ва вояга етган ҳашорат. Личинкалари вояга етган ҳашоратларга ўхшасада, уларда айрим органлар тўлиқ ривожланмаган. 37 - расм. Ҳашоратларнинг чала (а) ва тўлиқ (б) метаморфоз йўли билан ривожланиши: а) 1-тухумда ривожланаётган личинка; 2-6-личинкалик даврлари; 7-вояга етган ҳашорат б) 1-тухум қуяётган урғочи капалак; 2-тухумдан чиққан личинка; 3-4-пилла ва унинг ичидаги ғумбак

www.arxiv.uz Доимий ва вақтинчалик паразит ҳашоратлар. Ер юзида ҳашоратлар жуда кенг тарқалган бўлиб, улар 1,5 млн.га яқин турларни ташкил қилади. Зараркунанда ҳашоратлар рўйхатига ҳашоратларнинг 700 дан ортиқ тури киритилган. Қ атор ҳ ашор а тлар одам ва қ ишло қ х ў жалик ҳ айвонларида доимий паразитлик қ илиб маълум касалликларни ча қ ирса, қ олганлари касаллик қў з ғ атувчилар и ни ю қ тиради, тар қ атади. Айрим ҳ ашоратларнинг л и ч и нкалари паразит бўлиб ҳисобланади ва улар маълум касалликларни қўзғат ади. Шунга к ў ра ҳашоратлар хал қ х ў жалигига катта и қ тисодий ва ижтимоий зарар келтиради. Доимий паразит ҳ ашоратлар қў йидаги туркумларга киради . Битлар - Siphunculata - жуда майда узунлиги 1,6-3 мм келадиган , қанотсиз сарғиш кулранг тусдаги ҳашоратдир . Битлар одам ва сут эмизувчи ҳайвонлар ҳамда паррандаларда паразитлик қилувчи , қон сўрувчи эктопаразитлардир . Уларнинг танаси узунчоқ , овал шаклида , қорин томонга қараб яссиланган . Оғиз аппарати санчиб - сўрувчи типда . Кўзлари йўқ , бошининг ён томонларида 3-5 бўғинли антенналари мавжуд бўлиб , сезиш органи вазифасини бажаради . Кутикуланинг ташқи томонидаги туклари ва қиллари ҳар бир турда алоҳида тартибда жойлашган . Боши узунчоқ бўлиб , деярли кўкрагига жойлашган ( пар , патхўрлардан фарқи ) кўкраги калта , унга 3 жуфт тизза бўртиғи билан қўшилиб қисқич ҳосил қилувчи тирноқ билан тугайдиган оёқлари бириккан , улар ёрдамида битлар ўз хўжайинларига ( танасига ) маҳкам ёпишиб олади . Қорни овал шаклида бўлиб 9 та бўғини бор . Битлар айрим жинсли , урғочиси йириқроқ , эркаги кичикроқ бўлади . Урғочиларининг танасини орқа қисмида чўқурчаси бор , эркакларида чуқурчаси думалоқ шаклда бўлади . Урғочи битлар қўйган тухум сирка дейилади . Уларнинг узунлиги 0,5-1,5 мм . гача бўлади . Урғочи битлар ҳаёти давомида 80-100 тагача очиқ сариқ рангли овал шаклдаги тухум қўяди . Фаунада битларнинг 300 дан ортиқ тури мавжуд бўлиб , Ўзбекистон худудида 19 турга оид битлар турли сут эмизувчиларда паразитлик қилади .

www.arxiv.uz Одамларда битларнинг 3 тури: кийим бити, бош бити, пешона бити паразитлик қилади. Улар тепки, яъни қайталама каби тери касаллиги қўзғатувчиларини юқтириб инсон саломатлигига зарар келтиради. 38 -расм. Битнинг тузилиши : а) 1-бармоқ ҳаракатчан тирноқ билан; 2-болдир; 3-сўлак безлари; 4-тухумдон; 5-мальпиги найчалари; 6-трахея; 7-нерв тугуни. б) бош бити-pediculus humanus capitis (эркаги); в) бош битининг тухуми (сиркаси); г) бош битининг урғочиси; д) кийим бити-pediculus humanusнинг эркаги; е) кийим бити тухуми; ж) пешона бити-phtirus pulis: з) тухуми Бургалар – Aphaniptera . Бургалар танасининг узунлиги 0,5-1,5 мм гача , ранги очиқ - сариқдан тўқ қизғишгача бўлади . Бошчаси думалоқ бўлиб , деярли ҳаракатланмайди . Кўпгина турларида бошининг ён томонида қора рангли кўзи жойлашган . Боши ва танасининг бошқа жойларида туклари , қилчалари ёки тишчалари бўлади . Кўкрагида 3 жуфт сакровчи типдаги , кучли тирноқчалар билан қуролланган оёқлари бирлашган бўлиб , бургани ҳўжайини танасига мустаҳакам ёпишиш вазифасини бажаради . Қорин қисми ўнта бўғиндан иборат бўлиб , 9- бўғинида сезувчан тукчалар жойлашган .

www.arxiv.uz Бургалар иссиқ қонли ҳайвонларнинг ва одамларнинг эктопаразитлари бўлиб , уларнинг қони билан озиқланади . Бургалар айрим жинсли , урғочилари , эркакларига нисбатан йирикроқ . Урғочилари ерга , девор ёриқларига , майда ҳайвонлар ва паррандаларнинг инларига 450 тадан 2500 тагача тухум қўяди . Улардан ҳаво ҳароратига қараб 5-60 кунда оёқсиз личинкалар чиқади . ( оқ рангли , 3-5 мм лик ) личинкалар 3 марта туллаб ғумбак ҳосил қилади , ғумбакдан эса вояга етган бурга пайдо бўлади . Бургалар вабо ( чума ) касаллиги қўзғатувчисини юқтиради . Патхўрлар ва жунхўрлар – Mallhophaga . Қанотсиз , майда ясси ҳашоратлар бўлиб , паррандалар ва сут эмизувчи ҳайвонларда паразитлик қилиб ҳаёт кечиради характерли белгиси боши йирик кўкрак қисми жуда кенг , кўзи редукцияга учраган . Оғиз аппарати кемирувчи типда. Тери эпидермиси, жун, момиқ ва пар билан озиқланади. Натижада ҳайвонларнинг жун ва парлари тўкилиб кетади, қаттиқ қичиш пайдо қилади. Баъзи турлари лентасимон чувалчангларнинг оралиқ хўжайини ҳисобланади. Бу туркум ўз ичига 2500 дан ортиқ турларни олади шундан 300 таси сут-эмизувчиларда паразитлик қилса, қолган турлари паррандаларни махсус (специфик) паразити ҳисобланади. Патхўрлар ва жунхўрлар томонидан чақириладиган касалликлар маллофагозлар деб юритилади. Букалар. Букалар яшаш жойига қараб бир неча хил бўлади. Жумладан ошқозон букалари, тери ости букалари ва ҳакозо. Икки қанотли ҳашоратларнинг бундай личинкалари паразитлик йўли билан ҳаёт кечиради. Отларнинг ошқозон бўкаси – Gastrophilus intestinalis . Вояга етган урғочи букалар тухумларини от ва эшакларни оёқларига қўядилар. Тухумларидан чиққан личинкалар кучли қичиш пайдо қилади. Отлар қичиган жойларини тишлари билан қашлаган вақтда оғиз бўшлиғига ўтиб, қизилунгач орқали ошқозонига тушади. Ошқозонда (9 ой давомида) бир неча марта туллаб, ўсади. (1 мм.дан 20 мм.гача). тараққиётининг кейинги босқичида ошқозондан ичакка ўтиб, ҳайвон тезаги билан ташқи муҳитга тушади.

www.arxiv.uz Тупроқ ва гунда ғумбакка айланади. Бир ойдан кейин ғумбакдан қанотли ҳашорат пайдо булади. У бир ойга яқин яшайди. Отларнинг ошқозон букалари томонидан чақириладиган касаллик гастрофилёз дейилади. Тери ости букалари –Hypodermatidae: - қ орамол бўкаси Hypoderma bovis нинг узунлиги 14 мм, танаси қ орамтир сар ғ иш туклар билан қ опланган. Ур ғ очи бук а лар ёзда асосан йирик шохли ҳ айвонларнинг оё ғ идаги жунларга бир неча юзта тухум қў яди. Тухумдан чи ққ ан лич и нкалар тери остига ёриб кириб аста–секин ҳ айвонларнинг елка, мия каналига ў тади. У жойда 2–3 ой паразитлик қ илади, с ў нгра тери остига қ айтиб чи қ ади, икки марта тул а б терида шиш ҳ осил қ илади, терини тешиб нафас олади. С ў нгра тери остидан тупро ққ а тушиб ғ умбакка айланади. Ғ умбакдан 3–5 ҳ афта ичида им а г о чи қ ади. Имаго атиги бир неча ҳ афта яшайди . Тери ости букаси гипадерматоз касаллигини қў з ғ атади, бу касалликдан ҳ айвонларнинг ма ҳ сулдорлиги, терини сифати пасайиб кетади. Бурун – томо қ букалари – Oestridae тирик ту ғ увчи ҳ ашорат. Ур ғ очи букалар лич и нкаларини ҳ айвонларнинг бурун б ў шли ғ и атрофига сепиб кетади. Лич и нкалар бурун б ў шли ғ ига ў тиб ривожланади, ундан эса пешона б ў шли ғ ига ў тади. Ғ умбакка айланиш учун ерга тушади. Майда шохли ҳ айвонларга қў й букаси–oestrus ovis катта зарар келтиради. Буканинг ка т талиги 10–12 мм, танаси сар ғ иш кулранг тусда б ў лади. Ерга тушган ғ умбакдан 3–4 ҳ афта ичида имагоси чи қ ади. Имаго 25 кун яшайди, унинг жинсий й ў лларидаги тухумдан 12-20 кун ичида лич и нкалар пайдо б ў лади. Вояга етган бука лич и нкаларини қў йгандан кейин ҳ алок б ў лади. Букалар қў йларда нафас олишини қ ийинлаштиради, бурун б ў шли ғ идан қ он аралаш йиринг келади, бурун б ў шли ғ ида жойлашиб олган с ў н г ги бос қ ичдаги личинкалар қў йларда сохта айланма (тентак) касаллигини пайдо қ илади. С ў налар–Diptera туркуми - Gabanidae оиласига мансуб, анча йирик икки қ анотли, қ он билан ози қ ланувчи ҳ ашорат. С ў наларнинг узунлиги 6–30

www.arxiv.uz мм, б ў либ танасининг ранги турларига қ араб сари қ , қ ора ва кулранг тусда б ў лади. Бошининг ён томонида йирик фасеткали к ў злари жойлашган. Бошининг остки қ исмида о ғ з и жойлашган б ў либ, о ғ из аппарати ур ғ очиларида санчиб с ў рувчи типда, эркакларида яловчи типда тузилган б ў либ, хартумча к ў ринишда. Фа қ ат ур ғ очилари қ он с ў ради. Ур ғ очилари уру ғ ланиб, қ онга т ў йгандан с ў нг, ў симликлар танаси ва баргига т ў п-т ў п қ илиб тухум қ уяди. 5-10 кунданг с ў нг тухумдан личинка чи қ ади. Личинкалар бир неча марта т ў ллаб с ў нгра ғ умбакка айланади. Ғ умбаклик даври 6-25 кун давом этади, с ў нгра қ анотли йирик ҳ ашоратга айланади. С ў н а лар от, қ орамол, туя баъзан қў й, ит ва бош қ а ҳ айвонлар қ он и ни с ў ради. С ў н а лар ҳ айвонлар терисида яра ҳ осил қ илиб, с ў лаги таркибидаги за ҳ арли модда билан ч аққ ан жойда қ атти қ о ғ ри қ ҳ осил қ илади. Бунда таш қ ари терини яраланган қ исмига ҳ ар хил инфекцияларни тушириб, ҳ айвонларда бош қ а тур ю қ умли касалликларни ҳ ам келтириб чи қ аради. Фаунада сўналарнинг 3,5 мингдан ортиқ тури мавжуд бўлиб , МҲД давлатлари худуда эса 150 га яқин тури , 12 та авлод , 3 та кенжа авлоди мавжуд . 39- расм. Қон сурувчи икки қанотлилар.

www.arxiv.uz 1-искабтопарлар (эркаги); 2- искабтопарлар (урғочиси); 3-мокрец; 4-чивин (пашша); 5-катта кулранг пашша; 6-майда чивин (эркаги); 7-майда чивин (урғочиси). Бўғимоёқлиларнинг халқ хўжалигидаги аҳамияти 1 . Ўргимчаксимонлар орасида қорақурт заҳарли ўргимчак бўлиб, у одам ва айрим қишлоқ хўжалик ҳайвонлари учун хавфли. Чаён одамлар учун хавфлидир. Тупроқ каналари шохли ҳайвонлар орасида монезиоз қўзғатувчиларининг личинкаларини юқтиради. Ўргимчакканалар эса ғўзаларга катта зарар келтиради. Айрим қисқичбақасимонлар паразит чувалчангларнинг тарқалишига улар билан одам ва ҳайвонларнинг зарарланишига олиб келади. Ҳашаротларнинг халқ хўжалигига фойдаси катта: а) агрономчиликда гулли ўсимликларнинг чангланишида; б) пилла қуртлари ва асаларилардан қимматбаҳо саноат ва озиқ-овқат маҳсулотлари олишда; в) гўнг қўнғизлари яйловларни ҳайвон тезакларидан тозалашда, қизил арилар бедаларни чангланишида катта аҳамиятга эга. 2. Қичитма, қўтир ва яйлов каналари чорвачиликка катта иқтисодий зарар етказади, яйлов каналари кишиларга баъзи трансмиссив (табиий ўчоғларида сақланадиган) юқумли касалликларнинг қўзғатувчиларини юқтиради. 3. Айрим ҳ ашаротлардан дори-дармон тайёрланади. 4. Талайгина ҳ ашаротлар табиатда модда алмашинишида муҳим рол ў йнайди. Ҳ ашаротларнинг халқ хўжалигида зарари ҳам етарлича. Улар орасида одамлар ва қишлоқ хўжалик ҳайвонларининг паразитлари мавжуд, қон сўрувчи ҳ ашаротлардан талай турлари трипанасомоз, лейшманиоз, безгак каби хавфли касалликларни ю қ тиради. Айрим ҳ ашаротлар паразит чувалчангларнинг орали қ хўжайинлари. Шунингдек бир гуруҳ ҳ ашаротлар қишлоқ хўжалик экинлари зараркунандаларидир. Уларга қарши турли усуллар билан (кимёвий, физикавий, биологик ) к у раш катта ҳаражат талаб қилади, кимёвий усулдаги к у раш эса атроф-муҳит учун хавфлидир. Ҳозирги

www.arxiv.uz пайтда ғўза зараркунандаларига қарши курашда биологик усулдан кенг фойдаланилмокда.

www.arxiv.uz Адабиётлар : 1. Богданов С.П. “Ўзбекистон ҳайвонлари” Т:. Ўқитувчи, 1983 2. Дубовский Г.К.,Умматов А.М. Зоологиядан ўқув қўлланма. Т:. Ўқитувчи, 1991 3. Кузнецов Б.А.,Чернов А.З., Катанова Л.Н. Курс зоологии. М. , «Агропромиздат», 198 9 4. Лукин Е.И. Зоология. М. , «Высщая школа», 1989 5. Лаханов Ж.А. Ўзбекистоннинг умуртқали ҳайвонлари аниқлагичи. Т:, «Ўқитувчи», 1988 6. Мухаммадиев А.М. Умуртқасиз ҳайвонлар зоологияси. Т:. Ўқитувчи, 1976 7. Мавлонов О., Хуррамов Ш., Норбоев З. Умуртқасизлар зоологияси. Т:. «Ўзбекистон». 2002 8. Натали В.Ф. Зоология безпозвоночных. М:. «Агропромиздат» 1975 9. Қўлмаматов А. Умуртқаси паразит ҳайвонлар. Т:. Ўқитувчи, 1988, 10. Салимов Б.С., Даминов А.С. Зоология маърузалар матни. Самарқанд. 2007

O'xshashlar

Бўғимоёқлилар (Aztuhropoda) типи

Ковакичлилар типи

Игнатанлилар типи

Буғимоёқлиларнинг (arthropoda) купайиши ва индивидуал ривожланиши

Ясси чувалчанглар типи