Videoterminallardagi xavfsizlik muammolari - Xayot faoliyati xavfsizligi - Referatlar

Videoterminallardagi xavfsizlik muammolari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

116.4130859375 KB

Ko'chirib olish

Videoterminallardagi xavfsizlik muammolari Reja: 1. Kompyuterda ishlash xususiyatlari 2. Kompyuterda ishlaganda yuz beradigan zararli va xavfli faktorlar 3. Kompyuterda ishlagandagi xavfsiz sanitar-gigienik, tashkiliy- texnikaviy, ergonomik va profilaktik chora-tadbirlar 4. Ish joyida va honada akustika komfortni ta`minlash

Yigirmanchi asr inson faoliyatining ulkan yutuqlari bilan nishonlandi, atomning bo’linishi va atom energiyasidan foydalanish, insonning kosmosga chiqishiyu, turli sayyoralarni chuqur o’rganish, yurak va miyada noyob operatsiyalar qilish. Lekin XX asrning ikkinchi yarmini xaqli ravishda kompyuter asri deb atash joizdir, chunki behisob imkoniyatga ega kompyuter texnikasisiz ulkan yutuEqlarni qulga kiritishni, umuman kompyuter ishtirokisiz xech qanday soxani tasavvur qilib bo’lmaydi. Lekin ular ba’zi bir insonlar uchun xatto yashash joyigina bo’lib qolmay, balki kompyuter ekrani oldida o’z o’limini topayotgan aloxida virtual dunyoga aylandi. Kompyuter avvalboshdan xuddi shu maqsad uchun, ya’ni insonlarni va texnikani yo’qotish uchun yaratildi. Birinchi elektron hisoblash mashinasi (EXM) Pensilvaniya universitetida ikkinchi jaxon urushi tugashi bilanok; AQSH xarbiy maxkamasi mablag’iga yaratilib, artilleriya snaryadlarining uchish traektoriyasini hisoblashga mo’ljallangan edi. Bu baxaybat mashinaning og’irligi 50 tonnaga yaqin bo’lib, bir paytni o’zida 20 ta sonni eslab qolar edi. O’sha davr uchun bu mashina, yaratilishiga bir yarim yil va 480 ming dollar sarf bo’lganiga qaramay, texnika mo’jizasi edi. Bu mashina 12 soat talab qiladigan masalalarni 30 sekundda "chaqib" tashlar edi. Lekin hisoblash texnikasini takomillashtirish ildam qadamlar bilan borardi va 1975 yil birinchi xususiy kompyuter paydo bo’ldi. Xozirgi paytda o’zining ixchamligi, ulkan imkoniyatlari va xotirasi, fenominal hisoblash tezligi bilan inson faoliyatining turli soxalarida ishonchli yordamchiga ailandi. Xatto yaqin orada o’zining yaratuvchisi bo’lgan insondan 16 milliard neyronlarning o’zaro aloqasiga asoslangan miyasining fikrlashi borasida o’zib ketishi mumkin. Shuni qayd qilish lozimki, ishlab chiqarishda ilk bora EXM afzalliklarini turli yo’nalishda ishlovchi operatorlar (energotizim, aerodispetcherlar, marten pechlari operatorlari, uchuvchilar) xis etdilar. Ular videoterminallar (VDT) - axborotlarni aks ettiruvchi monitor ekranlari yordamida ko’zatilayotgan obekt xolati yoki texnologiya va boshqa jarayonlarning o’tishi xaqida, nazoratdagi va boshqaruvdagi parametrlarning dinamikasini ko’rish kabi to’laqonli tasavvurga 2

ega bo’ldilar. Ijod bilan mashg’ul shaxslar uchun turli ilmiy, texnikaviy, evristik masalalarini qo’yish va xal qilish, turli intellektual va kompyuter o’yinlarini yaratish imkonini berdi, bu o’yinlar nafaqat bolalarni, xatto kattalarni xam jalb qilib, o’zining ishlab chiqarish funktsiyalariga xam zarar keltira boshladi, taxminan 30 % mashina vaqti muassasalarda turli xil kompyuter o’yinlariga sarf bo’la boshladi. Shuning uchun AQSH 1994 yil davlat ishlarida jalb bo’lgan xodimlarga ish paytida o’yinlar bilan mashg’ul bo’lishni taqiqlovchi qaror qabul qildi. Kompyuterlar operator, iqtisodchi, redaktor, boshqarma xodimi, deputat va xatto prezidentlarning ishlarida sodiq yordamchiga aylandi (67yoshli Djordj Bush 1991 yili "O’qish xech qachon kech emas" deb, o’zi uchun yangi ish bo’lgan Oq uyning Oval honasiga o’rnatilgan xususiy kompyuter klaviaturasiga o’tirdi), (Kompyuterlar kundalik xayotga shaxdam kirib keldi, millionlab insonlarning ishida, uyidagi turmush tarzini butkul o’zgartirib yubordi, bu o’z yo’lida kompyuterlarni inson xayotiga turlicha ta`siri bir qator betobliklarning sababchisi bo’lib, xozir xam tibbiyot hodimlarni, sotsiolog va boshqa mutaxassislarning e`tiborini jalb qilib kelayapti, ya`ni keng ma`noda ijtimoiy muammoga aylanib, hisoblash texnikasi foydalanuvchisining sog’ligiga ta`sir etmoqda. Bu ta`sir ancha oldin kundalik hayotda mustahkam o’rin olgan davlatlarda paydo bo’ldi. Chet el ko’rsatkichlarga ko’ra 1998 yili AQSH da 100 kishiga 57 ta ( 1995Y.- 48) kompyuter to’g’ri kelgan bo’lsa, Shveytsariyada - 48 (43), Shvetsiyada - 43 (34), Finlyandiyada - 31 (24), Fransiyada - 24 (18)q, Italiyada - 14 (11), Ispaniyada - 12 (11) bo’lib, 3

O’zbekistan Respublikasida xozirgi paytda xususiy elektron-hisoblash mashinalar xar turli hisoblar asosida 50-60 ming donani tashkil etadi. Shunga qaramay, kompyuterlar bizning turmush tarzimizga xam ildam kirib keldi. Kompyuter davrining "suvosti toshlari" xaqida dasturchimuxandis E. Golomolzin" Sankt-Peterburgski vedomosti" jurnalida qiziqarli fikrlarni bayon etdi. Uning fikricha, umumiy kompyuterlashtirish o’z ichiga bir necha kamchiliklarni oladi, ulardan birinchisi, qanchalik xayratli bo’lmasin, axborotni kirishning shyinlashuvidir. Agar ilgari biror axborotni olish uchun kitobni olib, kerakli betini o’qish kifoya bo’lsa, xozir kerakli axborotni magnit yozuvidan tushuna oluvchi tovushga, matnga, shaklga keltira oladigan tarjimon-kompyuter darkor bo’lib, tarjimon yo’qligi axborotga ega bo’lishdan maxrum etadi. Yana bir xavf bu texnikaning tashqi ta`sirlarga (elektr toki, kuchlanishning o’zgarishiga) beriluvchanligi bo’lib, kuchli tabiiy yoki sun`iy elektromagnit maydoni ta`sirida axborotlarni butkul o’chib ketishidir Ta`sirchan, asabi bo’sh insonlarda kompyuter bilan muloqot xuddi narkotik singari bog’lab qo’yadi. Ko’pgina o’rta yosh ayollar, kundalik hayot qiyinchiliklaridan chalg’ish maqsadida navbatdagi lotin amerika seriallarini berishini kutishi, televidenieni dasturlariga bog’langanliklari bilan, ular passiv ko’zatuvchi bo’lib, aktivligini oshirish televidenieni boshqa dasturiga yoki kanaliga o’tishi bilan kifoyalanadi. Kompyuter bilan muloqot esa butkul o’zgacha bo’lib, foydalanuvchi ekrandagi xayotga bevosita kira oladi, uni boshqaradi, jarayonni o’zgartiradi, qaror qabul qilishga aralashadi, ya`ni shu reallikda yashaydi, Virtual Xayot imkoniyatlari realdagidan ancha keng bo’lganligi (kosmik sayoxatlar qilishi, katta tezlikda avtomobilda yurishi, shu bilan birga xech qanday jaroxat olmaslik kafolati) o’z domiga maksimal darajada tortadi, unga qayta-qayta murojaat etishga undaydi. Aralashib ketolmaydigan insonlar uchun kompyuter tarmog’i muloqot extiyojini qondiruvchi deyarli yagona imkoniyatga aylandi. Elektron "narkotik”ka bog’lanib qolishdan boshqa yana bir noxushlik mavjuddir. Ko’pgia izlanishlar shuni ko’rsatdiki, kompyuter o’yinlarini an`anaviy 4

o’yinlardan ustun qo’ygan bolalar tasavvur qilish, fikrlash, qiziquvchanlik kabi sifatlarning rivojida orqada qolib, o’rniga faqat tez ta`sirchanliknigina olayapti. Kompyuter texnikasining o’ziga xosligiga yana bir muloxaza. Agar avvalgi texnika yangiliklari: telefon, avtomobil, samolyot insonga faqat mexanik qo’shimcha bo’lgan bo’lsa, kompyuter esa insonni mashinadan ustun quyuvchi ongiga ta`sir ko’rsatmoqda Shu sababli taniqli amerika 45 3 fantast yozuvchisi Ayzek Azimov robototexnika qonunining ma`nosini shu uch jumlada "Insonga zarar keltirma" deb ifodalaydi. Kompyuterlarni xayotimizga kirishining ijtimoiy va boshqa aspektlarida yana to’xtamasdan, "qora qutidan" bilmay foydalanish, afsuski ko’plab xavf- xatarlarni o’z ichiga qamrab olganligini qayd etish joizdir. Xar qanday xodisa: tabiiy yoki texnogen, ijtimoiy yoki sun`iy – o’zida avval boshdan ijobiy va salbiy asosga ega bo’ladi. Inson faoliyatining turli soxalariga kirib kelgan kompyuterlashtirish xaqiqiy ilmiy-texnik revolyutsiya bo’lib, ijobiy taraflari bilan bir qatorda xar qanday ilmiy-texnik progress kabi inson sog’ligiga va yashash muhitiga xam salbiy ta`sir ko’rsatadi. Videoterminallar bilan ishlaganda bu ta`sir ko’rishni yomonlashuvida, tayanch-xarakat tizimini kasallanishida, xomiladorlik jarayonining yomon kechuvida, teri kasalliklarida, allergik reaktsiyalarda, asab kasalliklarida namoyon bo’ladi. Hisoblash texnikasidan ishlab chiqarishda va boshqa faoliyat soxalaridagi foydalanish afzalliklarini bir chekkaga surib, bu kitobda kompyuterdan keng foydalangandagi negativ oqibatlar aloxida foydalanuvchi va personalning ishlash qobiliyatiga va salomatligiga ta`siri, xamda ularni profilaktikasi va ximoyasi uchun zarur chora-tadbirlar taklif etiladi. Shu maqsadda Videoterminallar bilan ishlaganda nafaqat kompyuterning, balki ishlab chiqarish muhitining o’ziga xos zararli va xavfli faktorlarining o’zgacha xususiyatlari taxlil qilinadi. Bu faktorlarning ta`sirini chegaralovchi me`yoriy talablarga, ish joyini tashkil etishga, mexnat va dam olish tartibini yaxshilashga, asbob-uskunalar parametrlarining ergonomik talablariga, o’lchov 5

usullariga, atrof-muhit va monitorlarning parametrlarini baxolashga va x.k.ga asosiy e`tiborni qaratamiz. Bu va boshqa savollar bayonini chet el nashrlarining ma`lumotlarini umumlashtirib, xususiy kompyuterda (XK) ishlash xususiyatlarini ko’rib chiqishdan boshlaymiz. 1. Kompyuterda ishlash xususiyatlari Kompyuterlar bilan muloqot tashqaridan qaraganda oddiy ko’rinishi bir tarafdan foydalanuvchilarning sub`ektiv sezgilari bilan, ikkinchi tarafdan u yoki bu ishlab chiqarish faktorlarining turli xil reaktsiyalarini izlash bilan tasdilanayapti. Kompyuterlarda ishlash birinchi navbatda ekrandagi tasvirni qo’lyozma yoki bosma materiallar matnini ajratish, mashina yozuvi, grafika ishlari va boshqa operatsiyalarni birgalikda o’zlashtirish bilan bogliq bo’lib, ko’zni toliqishiga olib kelishi yaltirash, lipillash va boshqa shu kabi ekran ko’rish parametrlarining, xamda hona muhitining o’zgarishlari bilan kuchayadi. Bu ish diqqatni yuqori kontsentratsiyasi, ko’rish noqulayliklari, berilgan vazifaning sifatiga javobgarlik kabi zo’riqishning psixoemotsional darajasini yuqoriligi bilan xarakterlanadi. Katta xajmdagi axborotni qayta ishlash, murakkab masalalarni yechish ko’pincha vaqt tig’izligi bilan bog’liq bo’lib, aqliy va asabiy zo’riqishning kuchayishini talab qiladi. Bundan tashqari qimirlamay bir xil o’tirish turli gurux muskullarni zo’riqishiga, klaviaturadagi bir xil xarakatlar esa qo’lning butin va muskullarida shamollash jarayonini rivojlanishiga olib keladi. mq: Keltirilgan faktorlar shuni ko’rsatadiki, xususiy komp'terda doimiy ishlash toliqishga olib keladi, u rivojlanish darajasi bo’yicha boshqa faoliyatlar ichida ikkinchi o’rinni egallaydi (birinchisi-avtobus xaydash). Bolalarni va o’smirlarni gigienasi soxasidagi yaqindagi tekshiruvlar ko’pgina o’quvchilarning informatika 6

darsidan so’ng ishlash qobiliyati ikki marta, uchdan bir qismida esa ko’zning o’kirligi pasaygan. VDT bilan bir xaftada kamida bir kun ishlovchi 1025 kishini so’rovidan shu ma`lum bo’ldiki, 74 % - ko’zini charchaganini, 31 % - ko’zini o’tkirligi pasayganini, 39 % -asabi taranglashganini, 16 % - umuman sog’ligi yomonlashganini qayd etdilar. Bir necha davlatlar, misol uchun GFR operator kasbini xavfli kasblar qatoriga kiritgan.. AKDTTda ancha vaqtdan beri bu kasb ish sharoitining zararligi tufayli nufuzsiz bo’lib qoldi. Videoterminallar bilan ishlash xususiyatlari: ko’rish organlariga yuqori talabchanlik, asabiy zo’riqishlar, ish xarakterining bir zayildaligi, badanning ish xolatini majburiyligi, xamda zararli ishlab chiqarish faktorlari, birinchi navbatda displeini elektron-nurli trubkasining elektromagnit nurlanishi turli xil kasalliklarni shakllanishiga yordam berdi. Misol tariqasida Kentukki universitetining (AQSH) tibbiyot profilaktikasi va atrof-muhitni sog’lomlashtirish kafedrasi tomonidan 1000 operatorni anketalashtirish natijalarini keltirish mumkin: VDT operatorlari VDTdan foydalanmaydigan operatorlarga nisbatan ko’pincha ko’rishni zaiflashishidan, bosh og’rig’idan, ko’rak muskullarining og’rishidan qiynaladilar. Ularda ish jarayonida toliqish va asabiy zo’riqish sezilib, tungi uyqudan so’ng xam yetarlicha charchog’i bosilmaydi. Gigiena va mexnat Muhofazasi ilmiy-tekshirish instituti (Osaka sh, Yaponiya) mutaxassislari 3148 dan 1700 tasi VDT bilan kuniga 4 soat ishlaidigan operatorlarni tekshiruvdan o’tkazdi. Deyarli barchasi ko’zini toliqishidan shikoyat qilgan. Shveytsariya kredit banki tomonidan 800 operatorlarni anketalashtirishi ko’rishni bo’zilganligini, bosh og’rig’i, elka muskullaridagi og’rig’i, bir xildagi ish xarakteridan toliqish yuzaga kelishini ko’rsatdi. Operatorlarning ko’rsatgan shikoyatlarini jamlaganda, VDT ekrani oldida ish paytining yarmidan ortig’ida bo’luvchilarda yetakchi o’rinni, 62 dan 94 %, 7

ko’rishni zaiflashuvi egallaydi. Bu birinchi navbatda ko’zning charchashi (45 %), ko’zda qum borligi (31 %), qichishi, ko’zning ifloslashuvidir (24 %). Buning ustiga og’riqlar ish vaqtining tugashiga yaqin seziladi(46 %). Butun ish mobaynida VDT bilan band xodimlarda VDT da 4-5 ishlaydiganlardan ko’rishni buzulishi 1,7 marta ortiq ekan. E`tiborni VDT bilan ishlash mobayniga bo’ladigan shikoyatlarga qaratamiz. Ko’rishni buzulishiga birinchi shikoyatlar 1,5- 2 soat uzluksiz ishlagandan so’ng paydo bo’ladi. 2-2,5 soatdan so’ng uning o’sishi kuzatiladi. Shu davr mobaynida bosh, ko’rak og’rishiga shikoyatlar orta boradi, lekin ko’rishni buzulishidan shikoyatlar ustunligicha qolaveradi. . Foydalanuvchilarga XKning ta`siri xaqidagi izlanish natijalari (simptomlar to’g’risida xabar bergan operatorlar foizi) 34–jadval aylanishi 8 Kompyu ter ta`siri simptomlari Tuliq siz smena. Displey lar bilan To’l iq simena. Displey lar bilan Displ ey lar bilan 12 oydan Disple yla r bilan 2 yildan ortiq Bosh og’rig’i va ko’zdagi og’riqlar 8% 35 % 51% 76% Toliqish , bosh 5% 32 % 41% 69%

susayishi 34-jadvalda G.G.Demirchoglyanning "Kompyuter va salomatlik" kitobida berilgan foydalanuvchilarga XKning ta`siri xaqidagi ma`lumotlar keltirilgan. 9 Tungi uyquni bo’zilishi - 8% 15 % 50 % Kun mobaynida uyqusirash 11 % 22 % 48 % 76 % Kayfiyatni 8% 24 % 27 % 50 % o’zgarishi Ortiqcha asabiylashuv 3% 11 % 22 % 51 % Depressiya 3% 16 % 22 % 50 % Intellektual qobiliyatini pasayishi, xotirani yomonlashuvi - 3% 12 % 40 % Peshona va bosh terisini 3% 5% 13 % 19 % taranglashuv i Soch to’kilishi - - 3% 5% Muskullarda gi og’riq 11 % 14 % 21 % 32 % Yurak atrofida og’riqlar, yurak urishining bir xil emasligi, nafas siqilishi 5% 7% 32 % Jinsiy faollikni 12 % 18 % 34 % 64 %

Kompyuterda ishlash ayniqsa yosh bolalarga va o’smirlarga o’suvchi organizmning anatomik-fiziologik xususiyatlariga va tashqi ta`sir etuvchilarga moyilligi tufayli salbiy ta`sir ko’rsatadi. Umumiy va ko’rish toliqishi asablanish chastotasini oshishi fonida, misol uchun, havotirlanish, achchiqanish, xech kimga qo’shilmaslik yoki uyquni bo’zilishi shaklida namoyon bo’ladi. Ko’pgina faktorlarni xususan maktab yoshidagi va talabalarga ta`siri deyarli o’rganilmagan, ularni hisoblash texnikasiga aralashuvi bizning davlatimizda, boshqa sobiq Sovetlar mamlakati respublikalari singari, kompyuterlarning uncha yaxshi bo’lmagan namunalaridan boshlanganligi sababli, nafaqat yosh bolalarga, balki kattalarga xam xavf-xatar soladi. Texnik ko’rsatkichlar (vizual va emission parametrlar)ga ko’ra "Agat", "BK", "Yamaxa", "Elektronika" turdagi kompyuterlar, xususan televizorga o’rnatiladigan "Dendi" o’yini qati’an to’g’ri kelmaydi. Shuni qayd etish lozimki, kompyuter texnikasini ma`naviy eskirish davri 2- 2,5 yildan oshmaydi. Kompyuterda ishlashni to’g’ri tashkil etish, foydalanuvchining sog’lig’iga salbiy ta`sirini iloji boricha kamaytirish uchun, surunkali kompyuterda ishlash inson organizmiga ta`siri va keyingi oqibatlari XKning sifatsiz emission va vizual xarakteristikalari sababli, ish joyini, ish tartibini noto’g’ri tashkil etilganidan, u yoki bu shikoyatlarning mukammal sabablarini ko’rib chiqamiz. 2. Kompyuterda ishlaganda yuz beradigan zararli va xavfli faktorlar Kuchaygan ko’rish zo’riqishi. Ortiqcha ekranga qarash uzoqni ko’ra olmaslik kasalligiga yo’liqishiga, ko’zni charchashiga, bosh og’rishiga, havotirlanishni kuchayishiga, asabni buzulishiga, stress yuzaga kelishiga olib keladi. VDT foydalanuvchisi ekranning doimo lipillab, shakllarni noaniq ko’rinishidan, xamda displey yoritilganligi bilan honaning yoritilganligi orasidagi 10

tafovutga tez-tez moslashishidan toliqadi. Ma`lumotlarni kiritish paytida boshlang’ich xujjatning sifatini yomonligi, farqlovchi ob`ektlarni turli xil masofada joylashganligi ko’rishga yomon ta`sir qiladi. Ko’ruv toliqishini yana ish yuzasi va uning atrofi bir tekisda yoritilmagani, klaviatura va ekranda yorug’lik oqimining aks etishi hisobiga yorig’ dog’lar paydo bo’lishini zo’raytiradi. Shunday qilib, shuni qayd etish mumkinki, displeyni texnik xarakteristikalari: ishlash qobiliyati, ravshanligi, kontrastligi, ekranni teztez lipillashi, va tabiiyki, agar qurilmani o’rnatayotganda yoki tanlayotganda bularga e`tibor qilinmasa - ko’rish ishlariga juda yomon ta`sir qiladi. Kuchaygan ko’rish noqulayligi va keyingi ko’rishni buzulishi xarflarning grafikasi yomon, shakllarning ravshanligi past, ranglari noaniq, ko’zga sezilarli lipillash va qaltirash va x.k bo’lgan eski videoterminallardan foydalanganda paydo bo’ladi. Hisoblash texnikasi operatorining ko’rishiga salbiy ta`sir ko’rsatadigan sabablar majmuasidan, birinchi navbatda, ekrandagi shakllarning vaqt va fazoviy bir maromda emasligi bilan bog’liq kontrasti yetarlicha bo’lmasligi, monitorni keragidan ortiq ravshanligi, xamda displey yuzasidan qaytgan nurni aks etishini ajratish joizdir. Bundan tashqari, ko’rish juda yorug’ displey ekranidan kamroq yoritilgan klaviaturaga, xujjatlarga nigoxni tez-tez o’tib turishi natijasida qattiq aziyat chekadi va boshqa sabablar bilan birgalikda ko’zning toliqishi - astenopiyasiga olib keladi. Shunday fikr mavjudki, "displey astenopiyasi" paydo bo’lishining yetakchi faktori- ekrandagi shakllarning o’ziga xosligi, xususan qog’ozdagi matnni shakllaridan farqlanishi tufayli yuzaga keladi. Elektron-nurli trubkali ekrandagi shakl qog’ozdagi matnlar shaklidan bir qator alomatlar bilan farqanadi: shakl yarqirab turadi, lekin uzluksiz emas, chunki u diskret nuqtalar- piksellardan iborat, u lipillaydi, chunki bu nuqtalar ma`lum chastotalarda yonadi va o’chadi. Ko’rish toliqishining muxim faktorlaridan biri-kompyuter joylashgan hona va ish joyining yoritilganligidir. VDT bilan ishlaganda yorug’lik muhiti xarakteristikalari ko’pincha umumiy kamchiliklarga egadir: ko’rish chegarasida 11

ko’plab to’g’ri va qaytar yorqinliklar (ekrandan va klaviaturadan, deraza va yoritgichlardan) bo’lishi, ravshanlikning bir tekisda taqsimlanmaganligi, yoritilganlik darajasining pastligi va x.k. Ular asosan uskunalarni honadagi yorug’lik manbaiga nisbatan savodsizlarcha joylashtirilganligi va ko’rish organlarining operator ish joylaridagi toliqtiruvchi faktorlarga nisbatan elementar ximoyasi yo’qligiga bog’liqdir. "Astenopiya" terminiga mutaxassislar ko’rish simptomlarini (ko’z oldini xiralashuvi, predmetlarni shakl ko’rinishini noaniqligi, ular rangini o’zgarishi va (boshqalar) va ko’z simptomlarini (ko’z charchaganini xis etish, ulardagi xaroratining oshganligi, noqulayligi, ko’zda og’riqlar paydo bo’lishi va boshqalar) aks etishini kiritadilar. Bu tushunchani orqasida ko’rish analizatorining barcha bo’g’inlaridagi funksiyalarning, ya`ni ko’zning muskul apparati (akkomodatsiyaga va konvergentsiyaga javob beruvchi) zo’riqishi bilan birgalikda ko’z to’r pardasi elementlarida ko’rish organining optimal ishlashini ta`minlovchi (yorug’likni sezuvchanlik, rangni ajratish kabi) biokimyoviy reaksiyalarning buzulish alomatlari turadi. Ob`ektiv izlanishlar ko’rishning asosiy funksiyalari (rangni ajrata bilishni o’zgarishi 19-25 %, ko’ra olish ko’rsatkichini o’zgarishi 12-33 % va boshqalar) yomonlashgani, hamda sezilarli darajada ishlash qobiliyati va diqqatining pasayishini tasdiqaydi. Maxsus apparatura yordamida o’tkazilgan izlanishlar shuni ko’rsatdiki, operatorlarda aniq ko’rish turg’unligi, ko’rish analizatorining elektr sezuvchanligi va labilligi (xarakatchanligi), ko’rish o’tkirligi va moslashuvi pasayadi, shuningdek ko’z muskullarining muvozanati bo’ziladi. Bu esa VDT bilan ishlaydiganlarning 80 % yaqinni ko’rishi yomonlashuvidan aziyat chekib, ko’zoynakdan foydalanishiga olib keladi. Mamlakatimizning ba`zi bir regionlarida o’rta maktabni tugatayotganlar ichida uzoqni ko’ra olmaydiganlari 30 % (ba`zi sinflarda 40-50 %) ga yaqinlashib qoldi. Agar o’z vaqtida kerakli chora-tadbirlar ko’rilmasa, yomonligi profilaktikani tufayli kompyuter texnikasini samarali joriy qilish mavjud epidemiologik sharoitida uzoqni ko’ra olmaslikni yanada kuchaytiradi. 12

1993- 1994 yillarda Yaponiyada olib borilgan tibbiy izlanishlar 1014 yoshdagi bolalarning 20 % yaqini ko’zoynak taqsa, 15-19 yoshga borib ularni soni 40 % yetar ekan.Hisoblash texnikasi bilan ishlovchilarda konyuktivit va blefarit bilan og’riganlar soni, bular bilan ishlamaydiganlardan ikki barobar ortiq uchraydi. Yana shu vaziyat ogoxlantiradiki, kompyuterlarning elektromagnit nurlanishi kataraktaga olib kelishi mumkin. Xususan ko’z gavxarini ichi xiralashuvchi oddiy kataraktadan farqli o’laroq, kompyuter nurlanishidanm paydo bo’ladiganida ko’z gavxarini qobig’i xiralashadi. Ba`zida bu kasallik displeyda xatto bir yil ishlagandan keyin xam paydo bo’lishi mumkin. Xususiy kompyuterda ko’rish ishlarining yana bir muxim xususiyati shundan iboratki, displeydan tarqalayotgan nurlar spektri ko’zning nurini yutish spektriga mos tushmasligidir. Olimlarning ko’pgina izlanishlari nafaqat ultrabinafsha nurlanish, balki havorang-binafsha yorug’likning ortiqcha kattaligi xam ko’zning optik muhitini xiralashuviga olib kelishini ta`kidladi. Bu vaqt- soatida ko’z to’rpardasining turli shakllarni aniqligini yomonlashtiradi. Ko’rish jarayonida nafaqat ko’zlar, balki miya xam ishtirok etishini nazardan qochirmaslik kerak. Ko’rishning tashqi juft organi (ko’zlar) - uncha mukammal optik asbob bo’lmay, ko’z to’rpardasiga predmetlar shaklini bo’zib ko’rsatilgan, noaniq, ustiga-ustak ag’darib "uzatadi". Shundan so’ng ko’z to’rpardasidan tushirilgan shakl bizning miyamizda qiyin "matematik" qayta ishlanadi. Shakl 180 gradusga ag’dariladi, undagi geometrik noaniqliklar tekislanadi. Albatta, ko’z to’rpardasida boshlang’ich shakl qanchalik aniq bo’lsa, uni qayta ishlash miyaga shunchalik oson bo’ladi. Miyaga ortiqcha yuklanganlik 0,3 mm dan ortiq doni (pikseli) bo’lgan sifatsiz monitorlar bilan ishlaganda kuzatiladi. Shunday qilib, ko’rish yomonlashuvini oldini olishning eng samarali chorasidan biri havorang-binafsha yorug’likning ortiqchaligidan, ko’z to’rpardasida shakllarning aniqligini oshirish bilan birgalikda ximoyalashdir. 13

Bioenergetiklarning fikricha, XKda ishlaganda agar ko’rish organlariga ortiqcha og’irlik tushsa, og’irlikdan ximoyalanish, bu organning korrektsiyasi va davolanishi boshqa organlarning energiyasi hisobiga amalga oshadi, u esa yurakda, buyrakda, bosh miyada, asab tizimida, ichak-me`da traktida og’irlikning oshishiga olib keladi. Inson organizmidagi bioenergetik jarayonlarni bunday bog’lanishi kompyuterda qanchalik uzoq vaqt ishlansa, ortiqcha asabning taranglashuvini va bosh ogriqlari sabablaridan birini tushuntirishga imkon beradi. Asabiy zo’riqish. Ko’rish, badanning turli qismlaridagi og’riklar to’g’risidagi shikoyatlar bilan birga, 57,7 % tekshirilgan operatorlarda umumasabiy shikoyatlar qayd qilingan: kuchaygan umumiy toliqish, bosh og’rig’i, boshning og’irlashuvi, yomon uyqu, tetiklikni, ish qobiliyatini susayishi va x.k. XK da ishlovchi operatorlarning ko’pchiligida (40,3 %) kuchaygan asabiylashuv, betoqatlikni sezish va ruxiy azoblanish kabi turgun asabiy-psixologik buzulishlar qayd etilgan. Hisoblash texnikasi bilan band insonlarda boshqa sohalarda ishlovchi guruhlarga nisbatan lipillashlarni qushilishining kritik chastotasi (LDKCH) ko’rsatkichi bo’yicha sezilarli ifodalangan asabiy-sensor toliqishi, ya`ni ko’z orqali bir sekundda minimal portlagan yorug’lik qiymatini uzluksiz va sezilmas darajada qabul qila olishi bo’lib, uni o’zgarish xarakteri asab tizimlarini ortiqcha ta`sirchanligi va turg’unligi bo’zilganligidan dalolat beradi. 80- yillarda professor V.I. Barabash tomonidan olib borilgan izlanishlar VDT bilan ishlovchi avtomatlashtirilgan ishlab chiqarish operatorlarining optimistik – ko’ringan ish sharoitlarini o’rganib - 85% ish jarayonida xayajonlanishini, 60% bir xil ish turidan toliqishini, 63% smena oxirida ish qobiliyatini pasayishi aniqlangan. Ish tugaganidan so’ng 70% operatorlarda asabiylashish, 68%- toliqish, 35% uyquning yomonligi, 30%-tinchlantiruvchi dorilar qabul qilgani ashiqlangan. Operatorlarning ish xarakteristikalari xaqida keltirilgan sub`ektiv ma`lumotlar ob`ektiv izlanish ma`lumotlari bilan tasdiqlanadi. "Arifmetik amallar" testini bajarish natijasida tekshirilganlarning 33 % da aqliy toliqish qayd etilgan. 14

Yaxshi ish sharoitida (optimal mikroiqlim, optimal sun`iy yoritilganlik, ekrandagi shakllar aniq va ravshan ko’ringanlik, ish joyi ratsional tashkil qilingan) ikki soat bir xil ishni bajargan ma`lumotlarni kirituvchi operatorlarning psixofiziologik ahvolini tekshirish qiziq natijalarni berdi. Tekshirilganlarning (jami 12 kishi) 80%da (elektroentsefalogramma ko’rsatkichlari bo’yicha). 45-60 minut uzluksiz ishlaganidan so’ng ish qobiliyati va miya faolligi pasayib, so’ng ko’tarilib, ish tugashiga yaqin o’z xolatiga yaqinlashadi. Miya faolligining ko’tarilishi natijasida ish qobiliyatini oshishi o’z-o’zini xayajonga keltirish effekti, ya`ni uzluksiz bir xil aqliy operatsiyalarni bajarganidan yuzaga keladigan zararni qoplash effektidir. Shu bilan bir qatorda, ikki soat bir xil ishni bajargan operatorlarda tekshirilganlar diqqatni mustaxkamlik kontsentratsiyasi testini bajarganda e`tibor berish vaqti uzaygani, xatolar soni oshgani va yurak qisqarish chastotasi pasaygani, 72 % esa ko’zlarning muskul muvozanati buzulgani aniqangan. XK operatorlarida ish jarayonida diqqati faol bo’lishi, ish natijalariga, xususan murakkab texnik tizimlarida, muhim ilmiy yoki iqtisodiy masalalarni yechishda katta javobgarlik stress deb ataluvchi asabiy toliqishni yuzaga keltiradi. Asabiy toliqish - bu organizmni fiziologik reaktsiyasi bo’lib, qo’yilgan vazifani bajarish uchun uni barcha resurslarini jalb qilishdir. Asabiy toliqish xolatida operatorda kuchaygan ish xolati, umumiy jamlanganlik, xarakatlarni yanada aniqlashuvi, harakat reaktsiyasining tezlashuvi kuzatiladi. Lekin xis-tuyg’uning jo’shishi rag’batlantirish mexanizmining fiziologik chegarasi bo’lib, undan so’ng manfiy effect yuzaga keladi. Toliqishning bunday chegaradan chiqish formalari buzulishlarga, insonni xaddan ziyod toliqishiga olib keladi. VDT foydalanuvchilari stressga boshqa kasbdagilardan, xatto aviadispetcherlardan xam yuqori darajada duchor bo’ladilar. Stresslar bosh aylanishlarning, ko’ngil aynashi, depressiyalar, stenokardiya, ish qobiliyatini pasayishi, tez hayajonlanish, diqqatini bir joyga jamlash uchun uzoq vaqt talab qilinishi, surunkali bosh og’rishlar, uyqusizlik, ishtaha yo’qligining sababchisidir. Amerikalik psixologlar bir qator o’quv yurtlarida (maktablarda, oliy o’quv 15

yurtlarida) olib borgan izlanishlardan yangi, yaqinda paydo bo’lgan kompyuterofobiya deb atalmish, ya`ni o’zi hohlamagan tarzda XKda ishlashni istamaslik kasalligini qayd etdilar. Agar bunday o’quvchini yoki talabani baribir kompyuterga o’tqazsalar, ularning kaftlari terlay boshlar, yurak urushi tezlashar, bosh og’rig’i boshlanar ekan. Ma`lumotlarga qaraganda, kompyuterofobiya - mashina bilan muloqot, uning organizmga salbiy ta`siridan yuzaga keladigan qo’rqish kasalligidan EXM da ishlaydigan operatorlarning katta qismi, (30-40 %) aziyat chekar ekan. Professor V.I. Barabash qiziq fikrni, XT bilan ishlash avval insonga xos bo’lmagan bir qator xususiyatlar bilan xarakterlanishni qayd etadi. Bunda u avstriyalik shoir Rilkening asr boshidayoq ramziy-model dunyo kirib kelayotganini oldindan bilib, "Bizga qiymatlar va belgilar dunyosida unchalik rohatli emas" degan fikrini keltiradi. Displeylar foydalanuvchining asab potentsial ta`sir o’tkazishining bir qator yangi, umuman kutilmagan turlari paydo bo’ldi. Ulardan biri shu bilan bog’liqki, inson ko’zi bir sekundda 24 kadrni qabul qila oladi. Ushbu hodisada, aytgancha, kino asoslangan sekundda kinoproektor 24 rasmni aylantiradi, uning natijasida harakatlanish effekti hosil bo’ladi. 60-70yillarda avval psixologlar, so’ng reklamachilar tomonidan 25 kadrdan foydalanish boshlandi. Inson ko’zi uni uyqay olmaydi, lekin unda yozilgan axborot baribir ham miyaga yetib boradi va ma`lum ta`sirini o’tkazadi, xususan, qandaydir molni sotib olishga yoki qandaydir fikrni amalga oshirishga moyillik uyg’otadi. G’arbda bu insonning mustaqil hohishiga suiqasd tariqasida tan olindi va kino yordamida reklama manqurtligi taktikasi sifatida qoralandi. Lekin bu texnologiya endilikda kompyuterni qo’llab, ma`lum elektron adresatga kompaniyaning sirli fayllarini operator orqali uzatish maqsadida rivojlanishda davom etdi. Shu bilan birga, zamonaviy monitorlar rasmlarni sekundiga 24 marta emas, balki undan ortig’ini almashtira oladi. Demak, lipillayotgan manqurt kadrni ilg’ash yanada og’ir. Lekin kompyuterga kerakli buyruq dastur orqali unga kiritilgan virus bilan tushishi mumkin. 16

Ma`lum dasturlarni ta`sirini 1998 yili Yaponiyadagi bolalar multfilmini ko’rsatgandagi janjal yaxshi tasvirlab beradi. Ekrandagi ketma-ket yorqin qizil yarqirashlarning paydo bo’lish effekti bolalar ishtaxasini yo’qolishiga, jizzaki bo’lishiga, ba`zilarining esa xatto "asabiy toliqish" tashhizi bilan kasalhonaga tushishiga olib keldi. Bu multfilm kompyuterda bajarilgan edi. Kompyuterda dastlabki birinchi "sexrlovchi" dasturlar 80-yillarda birinchi rangli monitorlarning tarqalishi bilan paydo bo’ldi. Dazz1e dasturi chiroyli lavha yaratib, unga asosan ekranda rangli tasmalar yugurib, xech qachon takrorlanmaydigan naqshlar shaklida joylashadi. Keyinchalik psixofiziologik ta`sir mutaxassislari, rasmlar almashishini tartibga solib, maxsus ranglar majmuasini va musiqasini tanlab,bu dasturni takomillashtirdilar va dastur tamoshabinni gipnoz qilib, asablarini qo’zg’ab ketishiga olib keldi. Bunday harakat natijalarida miyada video va audioeffektlar jamlanib alfa-chastota rezonansini yuzaga keltiradi deb tushuntirish mumkin. Ushbu tasmalar psixonik deb nomlana boshlandi. Hozircha, vaqtinchalik sogl’ig’ini yomonlashuvidan boshqa faktlar aniqlangan emas.Xayotiy jarayonlarni "muvozanati buzulganlik"ning boshqa izohi ham bo’lib, unda almashuvchan naqshlarni anglamasdan qabul qilish yurak faoliyatini o’zgarishiga, kichik qon aylanish doirasida arterial bosimning bir keskin ortishiga, bir keskin tushib ketishiga, demak miyaning qon tomirlariga ortiqcha yuk bo’ladi. Oxir oqibatda ular bu yukni ko’tara olmasligi mumkin. Bunday effektlar, tabiiyki, insonlarning psixikasiga va sog’lig’iga yovuz niyatli ta`siri natijasidir. Lekin bularni e`tibordan qochirmaslik kerak, chunki texnikaning rivoji yaqin orada maxsus dasturlar yordamida begonalarga nafaqat kompyuter "ichidagi bor narsalarni", balki operatorlarning o’zlarini ham nazorat qilishning cheksiz imkoniyatlarini beradi. Bu havotirlanish uchinchi ming yillikda ma`lumotlarni qayta ishlash tezligi va idroki bilan insondan qolishmaydigan XK lar paydo bo’lishi bilan bog’liq. Shundan so’ng mashina qobiliyatining zo’rayishi geometrik progressiyada o’sadi. Quturgan nafsoniyatli doxiyona savdoi paydo bo’lib, televideniyadagi yoki kompyuterdagi reklama rolikiga kirib olishga muvoffaq bo’lishi mumkin. Ana unda bunday rolikni qo’yish oqibatlari qo’rqinchli 17

bo’lishi mumkin. Shuning uchun operatorlar hokimiyatdan "viruslarni tayyorlashni noqonuniy qurol yaratishga tenglashtirish haqida eng keskin chora-tadbirlar ko’rishni" talab qildilar. Suyak-muskul zo’riqishi. Ko’pgina operatsiyalarni bajargan operatorda (dasturchi va ta`mirchilar kam darajada) yelka, bo’yin, qo’l- oyoq muskullarini o’zgarmas holatda uzoq vaqt turishi, ularni toliqishiga va o’ziga xos shikoyatlarni yuzaga kelishga sababchi bo’ladi. 52,9 % tekshirilgan operatorlarda bo’yin va ko’rak muskullarining og’ringani, qotib qolgani va uyushgani qayd qilingan bo’lsa, 42,9 % ish tugashiga yaqin umurtqa pog’onasida og’riq paydo bo’lgan, 15,2 % qo’l va oyoq muskullarining qotib qolgani va uyushgani qayd qilingan. Turli guruh muskullarda og’riqni his etish shu bilan bog’liqki, ular doimo holatda turib,bo’shashmaydilar, uning natijasida aylanishi yomonlashadi. Qon orqali muskullarga ozuqa moddalar yetarli darajada tez kelmaydi, ikkinchi tarafdan muskullarda yemiruvchi moddalar to’planib qolishi sababli og’riqlar vujudga keladi. Foydalanuvchining qo’l barmoqari va panjalari kasallanishining sababi klaviaturada bir xil xarakatni yuqori tezlikda uzoq vaqt davom ettirish. Klavishlarni har bir bosish muskullarni qisqarishi bilan bog’liq bo’lib,paylar suyak bo’ylab tinimsiz sirpanib, teriga tegadi va natijada shamollash jarayoni rivojlanadi. Shunga o’xshash kasalliklar "sichqoncha" bilan uzoq ishlaganda yelka va barmoq muskullarida rivojlanadi. AQSHdagi bir necha ming aloqa ishchilari tekshirilganda, ularning 20% qo’lning surunkali kasb kasalliklaridan jafo chekayotgani aniqlandi. Takrorlanuvchan yuklama tufayli bu kasalliklar XK operatorlarining ilg’or kasb kasalliklaridan biriga aylanmoqda. O’zgarmas turg’un holatda bo’lish va klaviaturadan foydalanish bilan bog’liq kasalliklar to’plamini ko’pincha uzoq turg’un yuklamali sindrom (UTYuS) deb ataydilar. AQSHda bu kasalliklarning foizi 1992 yili 52% tashkil qilgan bo’lsa, bu ko’rsatkichlar 1981 va 1984 yillar 18 va 28 % bo’lgan. Qiziqarligi shuki, bu kasalliklarning rivojlanish tempi AQSH muassasalarini kompyuterlashtirish tempi bilan hamohangdir. 18

XK operatorlarining kasalliklaridan AQSH biznesidagi iqtisodiy yo’qotishlar nihoyat darajada yuqoridir: bir og’ir xodisa 100 ming dollarga tushishi mumkin. Bunga davolanishga ketadigan sarf-xarajatlar kompensatsiya to’lovlari kasallangan ishchining ish unumi pasayishi bilan bog’liq yo’qotishlar kiradi. AQSHning ko’pgina kompaniyalari jabrlanganlarga tibbiy yordam ko’rsatishga ketayotgan mablag’lardan bir necha o’n millionlab zarar ko’rmoqdalar. Bu kasalliklarning aksariyati bilak va barmoq paylarining shishishi va hech narsani sezmasligi bilan bog’liq tendova- ginit ( shamollashi va shishishi) kasalligi bo’lib, u nafaqat vaqtinchalik og’rishlar bo’lib, balki ish qobiliyatini butunlay yo’qotishga ham olib kelishi mumkin. Shuning uchun ham ko’pgina davlatlarda kompyuterda ishlash xavfli va zararli kasblar ro’yxatiga kiritilgan. Mashinistkalarning ishi ma`lumotlarni kiritish borasida operator ishiga o’xshash bo’lsada, boshqa qator harakatlanuvchan ishlar bo’lgani uchun, ya`ni qog’ozni karetkaga joylashtirib, uni harakatlantirishi evaziga unchalik xatarli emas. VDT bilan ishlovchining uzoq muhim holatda o’tirishidan kelib chiqadigan kasalliklarining sababini ko’pgina izlanuvchilar insonning antropometrik xarakteristikalariga mebelning mos kelmasligidan deb biladilar. Bunda stul va stolning ish yuzasi balandligi, noratsional joylashgani, bilak va yelka suyangichlari yo’qligi, boshni noqulay burchakda egilishi, qo’l va yelka muskullarini noqulay burchakda bukilishi, xujjatlarni, displey va klaviaturani, ekranni qoniqarsiz joylashgani, oyoq tagiga xech narsa qo’yilmasligi va x.k. sababchidir. Ko’rsatilgan ergonomik noqulayliklar majburiy ish holatida bo’lishga zarurat tug’diradi hamda suyak-muskul va peridtirik chekki asab tizimini buzulishiga olib kelishi mumkin. Yetarlicha fizik faollik va harakatchanlik bo’lmagan sharoitda uzoq vaqt noqulay o’tirish umumiy toliqishning rivojlanishiga, bo’yin, ko’rak, belda og’riqar paydo bo’lishiga, surunkali ishlash esa nevrit, radikulit, osteopatiya kabi tayanchxarakat va asab kasalliklariga olib keladi. 80-yillarda amerikalik izlanuvchilar o’z davlatlarida yiliga XK operatorlarining 400 mingtasining suyak-muskul tizimi kasallanganini qayd 19

qilganlar. Kasallik tufayli vaqtinchalik ish qobiliyatini yo’qotganlarga kompensatsiya tariqasida to’lanadigan mablag’lar 10 yilda uch baravar oshdi. Qimirlamay o’tirishdan zo’riqish tufayli paydo bo’ladigan ko’pgina kasalliklarning sababchisi klaviatura to’zilishining "maqbul emasligidan deb hisoblanadi. Ishlayotgan paytda qo’llarning klaviaturaga parallel bo’lib turishi uchun paylarga va muskullarga zo’riqish keladi. Bundan shunday xulosaga kelish mumkinki, UTYuSning ko’pgina turini klaviaturani to’zilishini o’zgartirish bilan bartaraf etish mumkin. Elektromagnit maydonlari va ularning ta`sirini oqibatlari. Kompyuterning ishlash jarayonini tahlil qilishda videoterminallardan foydalanish paytida yuzaga keladigan elektromagnit maydonlarining (EMM) bevosita ta`siriga aloxida ahamiyat berilishi darkor, chunki ular terida toshmalar paydo bo’lishiga, ko’z qorachig’ini xiralashishiga, homiladorlikning yomon kechishiga va sog’liqqa jiddiy zarar keltiradigan bonshqa o’zgarishlarga sababchi bo’lishi mumkin. Videoterminallar rentgen, ultrabinafsha (UB), ko’rinadigan spektrdagi, infraqizil (IQ), radiochastotadagi, juda past, sanoatdagi bilan, chastotadagi elektromagnit nurlanishning manbaidir. Bundan tanshqari ular aeron oqimlarni va elektrostatik maydonni yuzaga keltiradi. EMM manbai bo’lib kuchli transformatorlar (50 Gs), displeydlash 15-53 kGs chastotada ishlovchi elektron- nurli trubkaning (ENT) gorizontal og’uvchi nurlar tizimi, ENTning modulyatsiya bloki - 50-81 Gs, monitor ekrani (IQ va UB nurlanish), yuqori voltli kenotronlar va kineskoplar (roentgen nurlanishi) hisoblanadi. Yuqori voltli qurilmalar (10-15 kV ortiq) kineskopning ichki yuzasida elektron nurni tormozlanishi tufayli paydo bo’ladigan va odatda ekrandan tashqariga chiqadigan yengil roentgen nurlanishini yuzaga keltirsada, ekrandan va displeyning boshqa yuzasidan 5 sm masofada tarqalayotgan nurlar quvvatining ekspozitsion miqdori o’rnatilgan miqdordan, ya`ni 100 mkR/sdang bir necha marta kichikdir. Shuni ham qayd etish darkorki, kompyuterlarning xavfsizligi bo’yicha butun dunyoda mavqega ega Stokgolmdagi radiatson himoya Milliy instituti monitorning rentgen nurlanishi darajasining yetarlicha keskin standartini belgiladi,uning aytishicha, ushbu rentgen nurlanishi 20

darajasi shunchalik kichik bo’lishi kerakki, o’lchashlar bilan ularni qayd qilishni iloji bo’lmasin. Ekrandan 20-30 sm masofada uskunalar xaqiqatda ham xech nimani qayd qilishmaydi. Ekranning havorang lyumenofori ENT tezlashgan elektronlari bilan birgalikda ultrabinafsha nurlanish manbai bo’lib hisoblanadi. Uning ta`siri kompyuterda uzoq ishlaganda yoki ko’z to’rpardasining kasallanganida namoyon bo’ladi. Real sharoitda UB nurlanish o’rnatilgan darajadan bir necha barobar kamdir, chunki oddiy displey ekranining trubkasi uchun ishlatiladigan shisha ultrabinafsha nurlar uchun yetarlicha himoya vositasi bo’lib, deyarli nurlanishni o’tkazmaydi. Buyuk Britaniyadagi 200 dan ortiq videoterminallari bor 60 ta firmadagi tekshiruvlar ultrabinafsha nurlanish intensivligi 10-100 mVt/m2, infraqizil nurlanish to’lqinining uzunligi esa 700-1050 nm - 50 mVT/m 2 ni tashkil etishini ko’rsatdi. Bu darajalar ruxsat etilgan ko’rsatkichdan ancha kamdir. EMMning eng kuchli ta`siri ekrandan 30 sm masofagacha bo’ladi, lekin nurlanishning nafaqat ekrandan, balki VDT yuzasining yon va orqa tomoni (manbai –chiziqli transformator)da intensivligi kam emas. Bu holatga displey sinflarni va boshqa kompyuterlar soni ko’p ish joylarini tashkil etishda e`tibor berish zarurdir. EMM ta`siri katarakta va glaukomani rivojlanishiga, homiladorlik paytida nohush hollarni vujudga kelishiga, amalgama asosida og’iz bo’shlig’ida simob paydo bo’lib, tish plombalarini yemirishiga sababchi bo‘lishi ta`kidlanadi. Hozirgi paytda ko’pgina izlanuvchilar shu davrgacha zararsiz deb hisoblangan past chastotali EMMning biologik ta`siriga e`tiborni tortayapti. Past chastotali EMMning chastotalar diapazoni ionlashgan nurlanishdan, xususan rentgen nurlanishidan deyarli 20 darajaga past. Ionlashmagan nurlanishni organizmga ta`siri, agar issiqlik effektini yuzaga keltirmasa, zararsiz deb hisoblangan edi, lekin rentgen nurlaridan farqli elektromagnit to’lqinlari g’aroyib xususiyatga, ya`ni nurlanish intensivligi kamayishi bilan ularning ta`siri kamayishi shart emasligi aniqlandi. Ma`lum EMM chamasi organizm kataklariga faqat 21

nurlanish kichik intensivligida yoki konkret chastotalardagina, ya`ni "shaffof oynachalar"da ta`sir etadi. Kompyuter terminallarining nur tarqatish muammosi ilk bor 1977 yil AQSHning mehnatni muhofaza qilish va kasalliklarni oldini olish Milliy instituti hodimlari EMM, xususan ishchi chastotadagisi tirik organizmga manfiy ta`sir etishini aniqlaganliklaridan so’ng paydo bo’ldi. Faqat shu maydonlargina kataklardagi biologik siljishni (xattoki DNK sintezini bo’zishgacha ) yuzaga keltirishga qodirdir. Ma`lumotlarning guvoxlik berishicha, kuchsiz EMM allergiya va boshqa buzulishlarni, shu jumladan, ko’ngil aynashni, charchashni, bosh og’rig’ini yuzaga keltiradi. Xar qanday elektromagnit maydoni organizm kataklaridagi natriy va kalsiyni xarakatlanishiga ta`sir etuvchi rezonans effektini yuzaga keltirishga qodirdir. Qat`iy xavf birinchi navbatda past chastotali magnit maydonlardan, avvalambor sanoat chastotadagisidan kelib chiqadi. Bir qator izlanishlar tasdiqlashicha, kompyuter yaqin-atrofdagi 30- 50 sm radiusda 50 Gs chastotali magnit maydoni xatto 0,2- 0,3 A/m intensivlikda xam yomon sifatli xususan qon va miya, kasalliklarni paydo bo’lishiga sababchi bo’lishi mumkin. XK operatorida miya shishi boshqa kasbdagilardan ko’proq kuzatiladi. Ta`kidlanadiki, kichik intensivlikdagi EMM Tlimfotsitlarining shish mavjud katakchalarni o’ldirish qobiliyatiga salbiy ta`sir ko’rsatadi, buning natijasida organizmning umumiy immun statuey kamayadi. Bunday maydonlar immun tizimni yo’qotib, shishlarni, shu jumladan yomon sifatlilarini paydo bo’lishiga olib kelishi mumkinligini bildiradi. Juda kichik chastotadagi pulslanuvchi nurlanishlar oq qon katakchalariga to’g’ridan-to’g’ri negativ ta`sir ko’rsatadi. Butun dunyo sog’liqni saqlash tashkiloti (BSST) 1989 yildayok; kichik chastotadagi maydonlarning nafaqat rak kasalligining, balki yana quyidagi kasalliklarni paydo bo’lishiga sababchi bo’lishini xam ta`kidladi: 22

- ba`zi bir teri kasalliklari displeyda ishlaganda zo’rayadi (turli toshmalar, sebboroid ekzema, pushti temiratki va boshqa) - katakchalardagi qonning metabolizmiga va biokimyoviy reaktsiyasiga ta`siri natijasida operatorda stress simptomlari paydo bo’ladi, - xomiladorlikni kechishi buzuladi, - xomilador ayollarda bolani chala tug’ish xollari ikki barobar ortadi, - reproduktiv funktsiyani bo’zilish extimoli bo’ladi. BSST espertlarining ta`kidlashicha, elektrostatik maydon foydalanuvchilarga xam salbiy ta`sir o’tkazadi, xususan ko’z gavxarining xiralashishiga, glaukoma bilan kasallanish chastotasini ortishiga, past voltli razryadlar esa katakchalarni bo’lib tashlashga va o’zgartirishga qodirdir. Xaqiqatdan, o’zidan elektron "zambarak"ni namoyish qiluvchi displeyning elektron-nurli trubkasi ekranning tashqi tarafida musbat zaryadlangan zarrachalarni to’planishiga yordam beradi. Agar havodagi manfiy ionlar musbatlisidan bir necha barobar ortsh bo’lsa, inson o’zini yaxshi xis etadi, lekin monitor ekrani yaqinida musbat ionlarning ortiqchalari yig’iladi. Havoda mavjud mikrozarrachalar (chang, tamaki tutuni va b) ushbu ionlar yordamida xaydaladi va monitor oldida o’tirgan foydalanuvchining yo’ziga, ko’ziga o’tiradi. Bunday "bombardimon" natijasida operatorda bosh og’rig’i, Uyqusizlik, ko’z charchashi, yuzlarda toshmalar hosil bo’lish ehtimoli oshadi, allergik va asmatik ko’rinishlar paydo bo’ladi. Buyuk Britaniyada, Kanadada, AQSHda, Norvegiyada, Yaponiyada displeyda ishlovchilarda yo’zi, gardonida, ko’kragining yuqori qismidagi teri buzulgani, terining qizarishi va qurishi qayd qilingan. Inson bir necha kun displeyga yaqinlashmaganidayoq allergik reaktsiya yo’qolgan. Bundan tashqari, manfiy ionlarsiz atmosferada uzoq vaqt qolib ketish operatorning asab tizimiga, ruxiy azoblanish xolatiga ta`sir qiladi, metabolizmga ta`sir qilishi natijasida katakchalardagi qon darajasining biokimyoviy reaktsiyasini o’zgarishiga olib keladi, bu esa o’z navbatida 23

boshqalardan ko’ra bunday sharoitda ishlaydiganlarda uchrash ehtimoli ko’proq leykemiya kasalligining vujudga kelishiga sababchi bo’lishi mumkin. Avval ta`kidlanganidek, EMM xomiladorlik paytida ayol organizmiga ta`siri aloxida xavf tutdiradi. Bir xaftada 20 soat ish vaqtini displey ekrani oldida o’tkazadiganlarda xomilani chala tutish extimoli shuncha vaqtda displeysiz ish bajaradiganlarnikidan 60 % ga baland ekan. AQSHda, Shvetsiyada, Yaponiyada olib borilgan izlanishlar kampyuterda ishlaydigan xomiladorlarning 30 %da xomiladorlikning qiyin kechishi, 20 % ga yaqinida esa bolani chala tutish xolatini qayd etgan. AQSH havo yo’llari Birlashgan markazining ma`lumotlariga ko’ra, kompyuterda ishlaydigan 48 xomilador operatorning 15(!) tasiga yaqinida xomilasi chala tug’ilgan, 2 tasi vaqtidan oldin tug’gan, ikkitasida esa bola tug’ma mayib- majrux bo’lgan. Kanadalik izlanuvchilar bir xaftada to’rt soatdan ortsh ishlaydigan ayollarda xomiladorlikni yaxshi kechishi kamayishini, 15 soatdan ortiq ishlaydiganlarda esa xomilani chala tug’ish xolati 10% ni tashkil etishini ko’rsatdilar. Shvetsiyalik olimlar XK operatorlarida tug’ma kasalliklar bilan tug’ish xolati boshqa ayollarga nisbatan 2,5 marta ortiqligini qayd etdilar. Bu ma`lumotlarni xayvonlarda o’tkazilgan tajribalar xam tasdiqaydi. Shvetsiyalik radiobiologiya mutaxassislari sichqon embrionlariga displey monitorlaridagidek impulsli kuchsiz maydonlar ta`siri natijasida tug’ma kasalliklar, nurlanmaganlarnikidan ko’proq uchrashini aniqadilar. Izlanishlar yana shuni ko’rsatdiki, nurlangan xayvonlarda embrionni chala tug’ish va o’lish xolatlarining chastotasi nurlanmaganlarnikidan keskin ko’tarilgan. Bularning barchasi nurlanish displey monitorlari yuzaga keltiradigani kabi, organizm rivojiga salbiy ta`sir etishini ko’rsatadi. Shovqin, zararli moddalarning ta`siri, issiqlik ajralishi, elektr tokidan jarohatlanish xavfi, yong’in chiqishi xavfi. Yuqorida sanab o’tilgan kompyuterda ishlash xususiyatlari xamda ko’rish, emission parametrlar bilan bog’liq zararli faktorlardan tashqari, XK dan foydalanganda uning o’zidan va o’rnatilgan uskunalardan shovqin, issiqlik va zaxarli moddalarni ishchi zonasida tarqalishi 24

xam foydalanuvchiga yomon ta`sir o’tkazishi mumkin. Bundan tashqari, texnika xavfsizligiga so’zsiz rioya qilmaslik natijasida elektr energiyasidan ta`minlanayotgan asbob-uskunalardan doimo elektr toki bilan jaroxatlanishning potentsial xavfi mavjuddir. Elektr toki bilan ta`minlash manbaiga bir necha elektr asboblarini bir yo’la ulash xamda noto’g’ri foydalanish natijasida ortiqcha yuklanish sababli yong’in chiqish xavfi mavjuddir. Kompyuter bilan ishlash jarayonida ushbu zararli va xavfli ishlab chiqarish faktorlarini ko’rib chiqamiz. Hususiy kompyuter joylashgan honadagi akustik shovqin printerlarni, ko’paytirish texnikasini, xamda kompyuter ventilyatorini o’zining sovitish tizimini va transformatorini ishlashidan yuzaga keladi. Bundan tashqari XKni yuqori chastotali transformatori ultratovush tebranishlarni xam generatsiya qilishi mumkin. Bunday honalardagi shovqin darajasi 80 dB ga etishi mumkin, bu esa me`yoriy ko’rsatkichlardan ancha yuqoridir. Ma`lumki, shovqin asab tizimiga, yurak-tomir a`zolariga, xamda xazm qilish organlariga salbiy ta`sir ko’rsatadi. Hisoblash texnikasidan foydalanilganda kompyuter korpusi va uning qismlari tayyorlangan plastik massa chiqaradigan zararli maxsulotlardan ish zonasi ifloslanishi mumkin. Xususan, hisoblash texnikasi ishlatilayotgan honada ulchangan mizdorlari hayriyatki kichik bo’lgan. polixlorlangan bifinillar (PXB)mavjudligi qayd etilgan. Hozirgi paytda ish joylari tekshirilganda fenol, formal degid va stirol mavjudligini albatta tahlil qilinadi. Videoterminallar issiqlik ajratuvchi manba bo’lgani uchun ish joylarda xaroratni oshishiga va havoning namligini kamayishiga, buning oqibatida esa diskomfort yuzaga kelishi, ish samaradorligini pasayishi, toliqishni zo’rayishi, terini qichishi va yallig’lanishiga olib kelishi mumkin. Bundan tashqari, xavfsiz mexnat sharoitini yaratish uchun ish joylarida ishlatadigan xususiy kompyuterlar, boshqa uskunalar odatda 220 V va 50 Gs manbadan foydalaniladi, Ishlatish jarayonida tok o’tkazuvchi qismlarning muhofaza qobiqlari, simlari shikastlanishi mumkin, bu esa o’z navbatida foydalanuvchini tok o’tkazuvchi qismlarga yoki kuchlanish ostida bo’lgan metalli bo’laklarga tegib ketish xavfini yuzaga keltiradi. 25

EXM foydalanuvchisning kompyuter da ishlaganda xavfli faktorlardan sog’lig’ining uzgarishi extimollari. VDT bilan ishlaganda yuqorida keltirilgan ishlab chiqarishning zararli faktorlarini darajasi odatda quyida ko’riladigan sanitar me`yorlardan pastdir. Bu VDT ishlab chiqarilgan korhonada topshiruv jarayonida xavfsizlik sertifikati uchun o’tkaziladigan sinovlar bilan me`yoriy darajalariga muvofiqligi tasdiqlanadi. Lekin oxirgi paytdagi izlanishlar hisoblash texnikasi foydalanuvchilarda bir qator kasbiy kasalliklarni rivojlanayotganini ko’rsatayapti. 35-jadvalda kompyuterda ishlagandagi asosiy potentsial zararlar sog’liqni yomonlashuviga qay darajada aloqadorligi keltirilgan (BDSST ma`lumotlariga asosan) Kompyuterda ishlaganda tavakkallik faktorlarini mumkin bo’lgan sog’liqni yomonlashuviga ta`siri 35- jadval Tavakka llik faktorlari Sog’liqni yomonlashuvi K o’ris h yo mo n lashuv i T eri kasa l likl ari St ress X omil ad orli k patalo giyagi Ultrabin afsha nurlanish + ? ? ? Shaklni + - + ? Ko’rina digan + - + - Yaltillag + - + - 26

an va qaytgan nur Statik elektr + + ? ? Elektro magnit ? - ? + Rentgen nuri ? - - + XK operatorining ish joyidagi tavakkallik faktorlarining keng spektri, ishlab chiqarish jarayonining o’ziga xosligi ish joylarini, saqlash sharoitini sanitar- gigienik parametrlariga va xavfsizligini ta`minlashga aloxida talablar qo’yadi. 3. Kompyuterda ishlagandagi xavfsiz sanitar-gigienik, tashkiliy- texnikaviy, ergonomik va profilaktik chora-tadbirlar Xususiy kompyuterda ishlash jarayonida yuqorida aytilganidek, bir qator zararli va xavfli faktorlar operatorning ish qobiliyatiga va sog’lig’iga salbiy ta`sir ko’rsatishi mumkin. Bu faktorlarga birinchi navbatda ko’zga tushadigan o’ziga xos og’irlik, kam xarakatchanlik bir xildagi va ish zo’riqishi, elektromagnit maydoni, xamda shovqin va issiqlik ajralishidir. Ularning manbai bo’lib nafaqat kiruvchi va emission parametrli kompyuter qurilmasining o’zi, balki sanitar-gigienik va ergonomik parametrlari bilan xarakterlanadigan ish joyi, ish va dam olish tartibi hisoblanadi. Turli xildagi, kelib chiqishiga, intensivligiga ko’ra foydalanuvchiga ta`sir qiluvchi faktorlarga qarshi sanitar-gigienik va tashkiliy-texnikaviy tadbirlar kompleksi faqatgina muhitning me`yoriy ko’rsatkichlariga rioya qilganda, xamda kompyuterning gigienik sertifikatga muvofiq bo’lib, ish to’g’ri tashkil etilganidagina qo’l keladi. 27

XK da ishlash jarayonida insonga zararli va xavfli ta`sirlarni kamaytirish maqsadida Butun dunyo sog’liqni saqlash tashkiloti quyidagi tavsiyanomalarni ishlab chiqdi: - tibbiyot ko’rsatkichlari bo’yicha chegirishlar; - displeyning texnik xarakteristikalariga talablar; - operatorning ish joyiga talablar; - faoliyatni tashkil etish bo’yicha tavsiyanomalar; Hususiy kompyuterlar bilan ishlashni reglamentatsiyalash bo’yicha standartlarni yaratishda Shvetsiya oldingi o’rinda turadi. U yerda 80yillarning birinchi yarmida VDT inson sog’lig’iga ta`siridan havotirlanish natijasida displeylar bilan ishlagandagi ish sharoitini faqat o’rganish bo’yicha izlanishlar olib borildi. Ish sharoitini bir xildaligi va jiddiyligini emas, balki ko’rish ergonomikasi va magnit maydonning nurlanish muammolari xam tekshirildi. Shvetsiya xukumati tomonidan tashkil etilgan mo’tabar gurux o’z ichiga turli yo’nalishdagi ekspertlar bilan birgalikda turli xil jamoat tashkilotlarining namoyandaari displey xarakteristikalarining ko’rish, emission va mexanik sinovlar o’tkazish uslubini ishlab chiqdi. Birinchi uslubiy qo’llanmaning redaksiyasi 1987 yil joriy qilindi. Uch yillik sinovlardan so’ng bu qo’llanmalar 1990 yil 20dan ortiq shvetsiyalik tashkilotlarning mutaxassislari xamda 1VM va Hewlett Packard vakillari tomonidan ko’rib chiqildi. Ulardan biri bo’lgan -MRK 1990:8 ( MRK-Shvetsiya o’lchovlar va sinovlar Milliy komitetini bildiradi) - displey sinovlarini olib boruvchi shaxslar uchun yo’riqnoma hisoblanadi. Keyingi bosmadan chiqqan MRK 1990:10- foydalanuvchilar uchun bo’lib, displeylarning umumiy ruxsat berilgan parametrlarini jadvallari keltirilgan. MRK uslubiyati displeylarning ikki xil, ya`ni ergonomik ko’rish va emission xarakteristikalarini tekshirishni o’z ichiga oladi. Displeylarning sifatiga yanada qattiqroq talablarni Shvetsiya kasaba uyushmalari konfederatsiyasining TSO 92 va TSO 95 standartlari qo’yadi. TSO 95 standarti nafaqat displeylarning xarakteristikalarini, balki ularni ishlab chiqarish 28

jarayonini (tashqi muhitga kimiyoviy zararli va zaxarli moddalarni chiqishini) chegaralaydi balki ish sharoitini xam tekshiradi. Xozirgi paytda yanada qattiq talablarini o’zida jo qilgan yangi TSO 99 standarti paydo bo’ldi. Shvetsiya standartlaridan me`yoriy xujjatlar uchun asos sifatida deyarli barcha Evropa davlatlari xamda AQSH monitor ishlab chiqaruvchi firmalari foydalaniladilar. Amerikalik mutaxassislarninng o’zlari xam kompyuter ergonomikasi va gigienasi borasida atroflicha o’rganish eng avvalo elektromagnit nurlanishni ta`siri bo’yicha keng ko’lamdagi izlanishlar olib borishayapti. Shu bilan birga amerikalik milliy standartlar yaratishga javobgar tashkilotlar (1EEE, KEMA), 1992 yili Shvetsiya standartlari asosidagi Evropa Xamdo’stligi davlatlarining meyoriy xujjatlariga moslashgan o’zlarining standartlarini keltirdilar. Angliyada "Ish joyidagi solomatlik va xavfsizlik" deb nomlangan milliy dastur bo’yicha professional ergonomist ish joyidagi kompyuter qurilmalarini tekshirib, displey ekranlariga va ish muhitiga ergonomik baxo berishni, kompyuterda ishlaganda xavfsizlikni va sog’liqni muhofazalash bo’yicha chiqqan qonunlar to’g’risida instruktaj berishni, xamda ish beruvchi va ishni tashkil qiluvchilarga o’qish turini va sogliqni saqlash bo’yicha choratadbirlarni beradi. To’g’ri tanlangan, ya`ni eng kamida MRK II talablariga javob beradigan va kerakli sertifikati bo’lgan kompyuterda ishlaganda foydalanuvchini sog’lig’ini saqlash maqsadida quyidagi qiyin bo’lmagan qoidalarga rioya qilish kerak: - ish joyi qulay bo’lishi va tayanch-xarakat apparatini xamda qon almashishini normal ishlashini ta`minlash kerak; - kun davomida videoterminalda umumiy ishlash davomliligi 4 soatdan oshmasligi, videoterminalda uzluksiz ishlash 1.5-2 soatdan ko’p bo’lmasligi, xar bir soat ishdan so’ng kamida 10-15 minut tanaffus qilish, shu paytda o’rnidan turib, ko’zg bel, qo’l va oyoq uchun maxsus mashqlar qilish kerak; - normal ko’rish qobiliyatida (yanada agar ko’zoynak taqib ishlansa) ko’z ekrandan qo’l cho’zilganchalik (60-70 sm dan yaqin bo’lmagan) 29

masofada bo’lishi va yiliga kamida bir marotaba ko’z vrachiga tekshirtirib turish kerak; - bir soat mobaynida 10 mingdan kup klavishani bosish kerak emas; - monitor ekranida yaltillashlar paydo bo’lishiga yo’l qo’yilmasligi kerak; - xomilador ayollarning kompyuterda ishlashiga ruxsat berilmasligi va bolalarga kompyuter o’yinlarini o’ynash vaqtini keskin qisqartirish (bir kunda 15-20 minutdan oshmasligi) kerak. Videodispley terminallariga va xususiy kompioterlarga duyiladigan asosiy talablar. Kompyuterda ish sharoitini me`yoriy bo’lishi uchun kompyuter 2.2.2.542-96 Sanitar qoidalarida ko’rsatilgan talablarga to’g’ri kelishi darkor. Eng avval VDT o’zida nurlanish va ko’rishning ergonomik parametrlariga baxo berishni kamrab olgan gigienik sertifikatga ega bo’lishi kerak. Ushbu parametrlarning ko’rsatkichlariga mos tushmaslik foydalanuvchining kasallanishiga olib kelishi mumkin. Asosiy ko’rish ergonomik parametrlariga qo’yiladigan talablar. Ma`lumotlarni displeydan ishonchli ravishda uqish va uni qulay idrok etishni asosiy ko’rish ergonomik parametrlari optimal yoki qisqa vaqt ishlaganda esa yo’l qo’yilgan diapazonlarda olib borish kerak. Asosiy ko’rish ergonomik parametrlariga quyidagilar: shaklning yorug’ligi, ekranning tashqi yoritilganligi, belgining burchak o’chami, ekranni kuzatish burchagi kiradi. Ko’rsatilgan parametrlar va ularning birikmalari qiymatlarining optimal va yo’l qo’yiladigan diapazonlari maxsus laboratoriyalardagi tajribalardan so’ng O’zbekistonga import qilingan VDT texnik xujjatlariga o’rnatilgan tartibda kiritiladi. VDT asosiy ko’rish ergonomik parametrlariga Sanitar qoidalarga rioya qilgan xolda qo’yiladigan talablar va ularning chegaralari 36-jadvalda keltirilgan. 30

VDT asosiy ko’rish ergonomik parametrlariga qo’yiladigan talablar 36- jadval Parametr nomi Parametrlarning chegara qiymatlari minimu m maksimu m Belgining qorongida ulchangan yorugligi, kd/m 2 35 120 Ekranning tashqi yoritilganli gi , lk 100 250 Belgining burchak ulchami, bur. min 16 60 Shu bilan birga, nazorat qilish burchagi xam me`yorlashtiriladi va u displey ekranining xar qanday nuqtasiga normaldan plyus 40° dan oshmasligi kerak. Belgining burchak ulchami- bu ko’zatuvchining ko’zi bilan belgining chekka nutqta balandligini bog’lovchi chiziqlarning kesishidan hosil bo’lgan burchak bo’lib, a = arctg (h / 21} formulasi bilan ifodalanadi, bu erda h - belgi balandligi, l - belgidan kuzatuvchining ko’zigacha bo’lgan masofadir. Ko’rishning asosiy ergonomik parametrlariga optimal va yo’l qo’yiladigan diapazonlarning ta`rifini keltiramiz. Optimal diapazon deb, inson-operator tomonidan berilgan turdagi VDTdan ma`lumotni xatosiz o’qish uchun reaksiyasining chegara vaqti minimaldagisidan 1.2 marta ko’p bo’lmaganni ta`minlaydigan vaqtga aytiladi. Yo’l qo’yiladigan diapazon esa 1. 5 martadan ko’p 31

bo’lmaydigan vaqtdir. VDT lar bilan ishlaganda maktabgacha va maktab yoshidagi bolalar uchun ko’rishning asosiy ergonomik parametrlarining eng yahshi qiymatlari optimal diapazonlar chegarasida bo’lishini ta`minlash kerak. Talabalar va professional foydalanuvchlarga ko’rishning asosiy ergonomik parametrlari optimal diapazonlar chegarasida, professional foydalanuvchlarga esa qisqa vaqt ishlaganda ko’rishning asosiy ergonomik parametrlari yo’l qo’yiladigan diapazonlarda bo’lishiga ruxsat beriladi. VDTning texnikaviy xujjatlarida ko’rishning asosiy ergonomik parametrlarining optimal va yo’l qo’yiladigan diapazonlari xaqida ma`lumot yo’q bo’lsa, bunday VDTdan foydalanishga ruxsat berilmaydi. VDT nurlanish parametrlariga qo’yiladigan talablar. Videoterminallarning emission parametrlari ko’p jihatdan foydalanuvchining kompyuterda ishlayotgandagi xavfsizligi darajasini belgilaydi. Xozirgi paytda ishlab chiqaruvchilar VDTning emission parametrlari asosan Shvetsiya standartlari MRK- II 1990:10 ga monand me`yorlarda bo’lishini ta`minlamoqdalar, bu esa o’z yo’lida Sanitar qoidalardagi talablarni bajarib, foidalanuvchining sog’lig’ini saqlash ehtimolini yanada oshiradi. Ionlashgan nurlanishning yo’l qo’yiladigan qiymatlari (ionlashgan rentgen nurlanishidan farqli) qo’yidagichadir: - displey ekranining elektrostatik kuchlanishi 500 V dan oshmasligi kerak; - o’zgaruvchan elektromagnit maydonning kuchlanganligini tashkil etuvchilari (ya`ni elektr maydoni kuchlanganligi E) VDTdan 50 sm atrofida: 25 V/m - 5 Gs-2 kGs chastota diapazonlaridan; 2,5 V/m - 2-400 kGs- chastota diapazonlaridan oshmasligi kerak; - magnit oqimining zichligi (ya`ni - magnit induksiya V) displeydan 50 sm masofada 250 nTl - 5 Gs-2 kGs chastota diapazonlaridan; 25 nTl -2-400 kGs chastota diapazonlaridan oshmasligi kerak. 32

- rentgen nurlanishining quvvati VDT ekranidan 5 sm masofada va xar qanday yuzasining moslashtiruvchi qurilmalari nuqtasida 100 mkR/s oshmasligi kerak. Displeylarning rangli parametrlariga qo’yiladigan talablar. Bu talablar majburiy emas, faqat taklif etilayotganlar bo’lib, ularga rioya qilish esa ma`lumotni idrok etish sifatini oshishiga imkon beradi va ko’rish zo’riqishini kamaytiradi. Displey ekranida idrok etadigan( qo’zg’almas ekran rangi bilan birga) ranglar soni monoxrom displeylar uchun - 2, turli rangli grafik displeylarda - 16ta. Oq rang va boshqa asosiy ranglar (qizil, yashil, ko’k) uchun ranglanish koordinatalarining qiymatlari rangli displeyning me`yoriy xujjatlarida belgilanadi. Monoxrom displeylar uchun-ekran yarqirashiga taklif etiladigan ranglar - sariq, yashil, qizg’ish, axromatik (ya`ni oq kul rang). Rangli displeylar uchun belgilar va fon uchun ranglanish koordinatalari yanada uzoqashganlarini tanlash taklif etiladi. Matnli, nozik grafikali, yuksak niqlikni talab qiladigan axborotlarni ajratish uchun spektrning ko’k rang qismini ishlatish taklif etilmaydi. Spektrning qizil rang bo’lagining ranglaridan foydalanuvchi e`tiborini jalb qilish maqsadida ishlatish taklif etiladi. VDT konstruktsiyalariga qo’yiladigan talablar. VDT konstruktsiyasi ekranni xar taraflama ko’zatish uchun korpusni gorizontal tekislikda vertikal uzq buylab ±30 ° chegarada va vertikal tekislikda gorizontal o’q bo’ylab ±30 ° chegarada berilgan holatni qayd qilish yo’li bilan burganda, ta`minlashi kerak. Displey dizayni korpus bo’yog’ini yumshoq; tinch ranglarda bo’lishini ta`minlashi darkor. VDT korpusi, klaviatura va boshqa qurilmalari oqish rangli aks etish koeffitsienti 0,4 - 0G6 bo’lishi xamda yaptillashni yuzaga keltiruvchi yaltiroq detallari bo’lmasligi kerak. VDT korpusining ko’rinadigan tomonida boshqaruv organlarini, markirovkasini, qanday bo’lmasin yozuvlarni va belgilarni qo’ymaslik kerak. 33

Displey konstruktsiyasi yorug’lik va tiniqlikni bu parametrlarni eng pasidan eng yuqori qiymatgacha tartibga soluvchi organi joylashishini ta`minlashi kerak. VDT konstruktsiyasi elektrostatik va elektromagnit maydonini maksimal darajada, shu jumladan, ekran oldiga filtrlar qo’yish, maxsus ekranlar va boshqa muhofaza vositalari yordamida, pasayishini taminlashi kerak. Elektromagnit parametrlar asosida xavfsiz ish sharoitini yaratish. Gigienik sertifikat bilan ta`minlangan, tug’ri tanlangan kompyuter elektromagnit maydonining mumkin bo’lgan ta`sirini aytarli ravishda pasaytirish imkonini beradi. Shu bilan birga, ish joyini tashkil etish chog’ida ma`lum qoidalarga rioya qilish, kerak bo’lsa, muhofaza choralarini ko’rish va buning natijasida elektromagnit maydon ta`sirini minimumga keltirish kerak. Monitorlarni elektromagnit nurlanishiga ko’ra qiyosiy taxlili. Hozirgi paytda sotuvda taklif qilinayotgan zamonaviy kompyuterlarning xavfsizlik darajasi xaqida fikr yuritilganda, monitorlarining ko’pchiligi Low Radiation, ya`ni past nurlanish qobiliyatiga ega, degan yozuv bilan kelmooda. Ular ichida eng xavfsizi bo’lib, ichki qo’shimcha metall korpusga qotirilgan qurilmasi muhofaza ekran bo’lgan displeylar hisoblanadi. Bu korpusdan 5-7 sm naridanoq elektr va elektrostatik maydon ta`siri me`yorigacha kamayishini, magnit maydonining kompensatsiya tizimi bilan birgalikda esa bunday konstruktsiya foydalanuvchi uchun maksimal xavfsizlikni ta`minlaydi. Elektromagnit nurlanish darajasi MPR P standartlari talablarini qoniqtiradigan chet el firmalari ishlab chiqarayotgan monitorlarining ro’yxatini keltiramiz: Acer ADI AOS Huindai App1e Sompaq 34

Cornestone Ikegame Nokia Smile CTX KDS Optiquest Sony Daewoo Kenitec Packard Bell Sceptie Darius KPS Panasonic TVM Digital LG Electr Philips View Sonic Delta Socos Liberty Princeton ZDS Quyidagi monitor modellari TS O 92 standartining sertifikatsiyasini o’tdilar, bu standart talablari MRK II ga nisbatan yanada qattiqroqdir, ya`ni E< 10 V/m 5 Gs - 2 kGs diapazonlarda va E< 1 V/m 2 - 400 kGs diapazonlarda, xamda ekran markazidan 0,3 m va 0,5 m monitor atrofida bo’lib, MRK II standartida bu ko’rsatkichlar 25 va 2,5 V/m 0,5 m monitor atrofidadir: ADI Systems -Vicroskan 5V Apple Computer - Apple Vision 1710 Compaq Computer - V70 CTX International - PR700 EISO Nanao - FlexScan TX-C75, T2-17TS Technologies LG Elektronics - kategoriyali modellar “T” MAG Technology - MXP17F Nokia Display - Multigraph 447Xav, 447X1 Produkts Panasonic Computer - PanaSync S17, 17MM TX-T1563, TX-T1562F, Peripherial TX- D1734, TX-D1734F, Philips - Brilliance 17A, Samsung Elektronics, Sceptre - CL-617GL+ Technologies 35

Sony Elektronics - Multiscan 17se, 2, 15, 17, 20sf2, 100SF ViewSonic - 15 GS, 17PS, PT770, PT810, PT813, Professional Series Test natijalari, ularni o’tkazilgan sanasi va joyi (laboratoriya nomi) sertifikatda keltiriladi, uning 38 nusxasi sotuvchida bo’lishi shart. Hozirgi paytda bizning mamlakatimizdagi ko’pgina korhona, tashkilot va uylarda olingan monitorlarning aksari xalqaro standartlarning talablarini qoniqtirmaydi, chunki ular texnologiya xatoliklari bilan yoki xavfsizlikka e`tibor kerakli darajada bo’lmagan davrda sotib olingan bo’lib, EMM me`yoriy ko’rsatkichlariga mos kelmaydi. Bunday monitorlar esa butun dunyo bo’yicha juda ko’pdir. Jumladan, Shvetsiya radiatsiya ximoyasi Milliy institutining ma`lumotlariga ko’ra, 1995 yil xolati bo’yicha butun dunyodagi tarqalgan kompyuter modellarining faqatgina 18% TS O 92 standarti talablariga javob bergan. 50 monitorlarni ekspertizasi shundan dalolat berdiki, faqatgina 15 % shvetsiyalik standartlarni qoniqtirgan va ish joyini to’g’ri tashkil etilganda xech qanday Muhofaza vositalarini talab qilmaydi. MRK II 1990:10 yoki TSO 92 standartini faqat 31 % qisman qoniqtiradi, shunda xam Muhofaza vositalarini, ish joyini va ish vaqtini to’g’ri tashkil etishni talab qiladi. Dolgan 54 % monitorlar esa elektromagnit xavfsizlikning umumiy qabul qilingan xalqaro me`yorlariga to’g’ri kelmaydi va foydalanuvchi bilan atrofdagilarni suzsiz muhofaza qilishni talab qiladi. Nurlanish barcha yo’nalishlarda tarqalib, Shvetsiya standartlarini qoniqtirmaydigan zona radiusi 2.5 m dan ortiqdir. Ish joyida elektromagnit nurlanishni kamayishining asosiy sabablari. Zamonaviy kompyuterlarning nurlanish parametrlari asosan yo’l qo’yilgan darajadaligini tasdiqlovchi sertifikati bo’lishiga qaramay, EMM mavjudligi fakti yangi kompyuterni ishlatishdan oldin ish joyida uning elektromagnit xarakteristikalarini tekshirishni taqozo etadi, darajaning ortiqligi aniqlangan taqdirda, muhofazalovchi filtr yoki ekran o’rnatish zarurati tutiladi. 36

Ekranlashtirish effekti shu bilan o’zgaruvchan EMM ekran qalinligida o’tkazgich materiallar yordamida to’lqinlanuvchi toklarni yuzaga keltiradi, uning magnit maydoni ta`sir qiluvchi maydonga nisbatan qarama-qarshi yo’nalgan bo’lib, oqibatda natijaviy maydon arzimagan ichkariga kirib, ekrandan tez yo’qola boradi. Tajribada ekran qalinligi tanlanganida odatda maydonni ichkarisiga kirishni xarakterlaydigan kattalikni 100 marta kichiklashtirilgan ifodasidan foydalaniladi:  2/     1/  f   bu yerda ω - burchak chastota, ω = 2 π f , f - aylanma chastota, Gs; μ - ekran materialining magnit singdiruvchanligi, Gn/m; u- ekran materialining elektr singdiruvchanligi, Sm/m. Yuqori chastotali EMM ichkariga singdiruvchanligi juda kichik, misol uchun misda u millimetrning o’ndan birini tashkil etadi. Bu formula yaxlit ekran uchun xaadoniydir. Lekin yaxlit ekrandan foydalanilganda EMM kamayishi bilan, yorug’lik oqimini yo’li to’sib qo’yiladi. Shuning uchun monitor ekranidan nurlanish darajasini pasaytirish maqsadida to’rsimon ekranlardan foydalaniladi, ular yaxlit ekrandan farqli o’laroq, yomon ekranlashtiruvchi xossaga ega bo’lib, oqim zichligi quvvatini 2030 dB (100-1000 marta) kamayishiga olib keladi. Zamonaviy monitorlarda shunday ekranlashtiruvchi filtrlar kompyuterning konstuktsion elementi sifatida foydalaniladi. Xar qanday sharoitda ish joyida monitor sifatidan qat`iy nazar, maydon insensivligi minimal bo’lgan masofada joylashtirilishi kerak. Buning uchun ekranni cho’zilgan qo’lchalik masofada, ya`ni 70-80 sm da joylashtirish kifoya. Bu shu bilan tushuntiriladiki, foydalanuvchi EMM manbai bo’lmish kompyuterning yaqin zonasida, yoki R≤ λ /2 π ifoda bilan aniqanadigan induktsiya zonasida joylashgan, bu yerda K - manbadan bo’lgan masofa, λ - to’lqin uzunligi, bu zonada maydonning magnit tashkil etuvchisi manbadan bo’lgan masofaning kvadratiga teskari proportsional ravishda ( H= R 2 ), kamayib boradi, (elektr tashkil etuvchisi 37

esa yanada tezroq kamayadi, ya`ni manbadan bo’lgan masofaning kubiga teskari proportsional ravishda E=R 3 ) . Elektr maydon kuchlanganligini va magnit induksiyani 1995 va undan keyingi yillardagi ekrandan 50 sm. masofadagi o’lchamlari odatda me`yordadir, yon va orqa yuzalardagi magnit maydon intensivligi ko’pincha yo’l qo’yilgan qiymatlardan 5-2000 Gs chastota diapazonlarida ortib ketadi. Bu maydon manbai bo’lib kompyuterning orqa yoki yon tomoniga joylashgan yuqori voltli chiziqli transformator hisoblanadi, korpus devorlari (eng yangi modifikatsiyada ko’zda tutilgan bo’lishi mumkin) nurlanishni ekranlashtirmaydi. Shuning uchun bir necha kompyuter joylashgan honada bir kompyuter videomonitorining orqa yuzasi bilan ikkinchinig ekrani orasidagi masofa 2 m dan kam bo’lmasligi kerak, yon yuzalari orasidagi masofa esa -1.2 m dan kam bo’lishi kerak emas. Bunday masofa kompyuterlarning bir-biriga ta`sirini xam cheklaydi. Xavfsizlik nuqtai-nazaridan, kompyuterlarni hona perimetrida bir-birini orqasidan emas, devor bo’ylab joylashtirish tavsiya etiladi. Muhofaza filtrlari. Yuqorida aytilganidek, nurlanish intensivligini kamaytirishning eng keng tarqalgan vositasi bo’lib monitor ekraniga muhofaza filtrini o’rnatish hisoblanadi. Shu bilan birga, shuni e`tibordan qochirish kerak emaski, ularni o’rnatish, faqat videoterminal ekrani oldidagi nurlanish darajasinigina kamaytiradi. Korpusning yon va orqa tomonidagi EMM nurlanish darajasi o’zgarishsiz qoladi. Bundan tashqari, xar qaysi filtr o’zining ximoya xossalariga va yorug’ texnikaviy xarakteristikalariga ega, shuning uchun ularni tanlash kutilgan muhofaza effektini olish bilan bog’liq. Muhofaza filtrlari optik shaffof paneldan iborat bo’lib, displey ekrani ustidan kompyuterning korpusiga kronshteyn yordamida maxkamlanadi. Panelga o’tkazuvchan qatlam yuritilgan bo’lib, uni yerga ulash bo’ylab displey ekranidan tarqalayotgan EMM nurlanishini bosadi. Bundan tashqari, maxsus qo’shimcha material va o’tkazuvchan qatlamni tanlash aytarli darajada (ko’pincha butunlay bosishi) spektrning ultrabinafsha va infraqizil qismining optik nurlanish darajasini kamaytiradi. 38

Umuman olganda, muhofaza filtrlari elektrostatik ta`sirdan ximoya qilibgina qolmay, balki uzoq tushib turishidan operator ko’ziga shikast yetkazishi mumkin bo’lgan yoritish asboblaridan, quyosh nuridan videomonitorning shisha elementlariga tushadigan yaltillashlarni bosadi, xamda displeyni umumiy yorqinligini kamaytiradi bunda kam yorqinli detallar juda yaxshi ko’rinadi, chunki umumiy kontrastlik oshadi, shaklning ranglari muhofaza filtri fonning qo’l rangini yutganligi sababli, tiniqlashadi). Barcha mmuhofaza filtrlar xam xamma muhofaza choralarini kompleksini ta`minlamaydi. Xususan, elektromagnitt ta`sirdan muhofazani faqat elektr o’tkazgich yuzali filtrlargina ta`minlaydi. Bundan tashqari, turli xildagi va turli firma-ishlab chiqaruvchilarning muhofaza ekranlari turli darajadagi effekt va ishonch bilan muhofazalaydi. Tajribada foydalaniladigan filtrlarni konstruktiv xususiyatlari bilan tanishib chiqamiz. Tuzilishiga qarab muhofaza filtrlar quyidagi guruxlarga bo’linadi: plenkali, turli, shishali, aralash turli Plenkali filtrlar shisha yoki sintetik material (masalan, akril)dan tayyorlangan yupqa shaffof qo’shimcha material asosida tayyorlanadi. Plenkali filtrlardan eng ko’p tarqalgani Polaroid firmasining CP-50 markali filtrlari bo’lib, ular yaxshi optik xossalarga (shaklni kontrastligini va aniqligini oshiradi, ekranning yaltillashini va lipillashini bosadi), lekin ultrabinafsha nurlanishni butkun bosadi va roentgen nurlanishni darajasini pasaytirsa xam, elektromagnit elektrostatik maydondan ximoya qilmaydi. Bundan tashqari, polyarlashgan filtrlarning qoplamalari poliefir qatronidan tayyorlangan bo’lib, ular yetarli darajada pishiq va chidamli emasligi tufayli ularni fizik eskirishiga va buzulishiga olib keladi. Shisha filtrlar (Defender, Megastar, Sepoms kabi osiyo davlatlari maxsulotlari) EMMdan muhofazalar funktsiyalariga ega emasdirlar. Ekranlashtirish sifatini yaxshilash maqsadida shisha material ustidan yushqa metall plyonka yuritiladi. Bunday filtrni yerga ulaganda tuliq; elektrostatik ekranlashtirish, xususan yuqori chastota diapazonlarda elektromagnit nurlanish keskin darajada pasayishi ta`minlanadi. Bundan tashqari, metall plyonkali shisha 39

filtrlar yumshoq rentgen nurlanishini o’tkazmaydi, spektrning ultrabinafsha va infraqizil chegaralaridagi nurlanishni aytarli darajada pasaytiradi. Filtrlarning sifati qoplamaning qanday materialdan tayyorlanganligiga, uni qanday texnologiyada, necha qavat qoplanganligiga qarab, turli ishlab chiqaruvchi firmalarning filtrlarini xarakteristikalarida o’z aksini topadi. Keng tarqalgan muhofaza filtrlar guruxiga to’rsimon filtrlar kiradi, ular ko’pincha mis sim asosli xira rangli qoplamada tayyorlanadi. Bu filtrlarning samarasi to’rning chastotasiga bog’liqdir. Juda xam zich tayyorlangan tur, EMM muhofazani yaxshilasada, shaklni aniqligi va kontrastligi pasayib, ko’rish xususiyatini yomonlashtiradi shuning uchun, yorug’lik oqimini kamayishini o’rnini qoplash uchun, displeyning shakl yorug’ligini oshirishga to’g’ri keladi, bu esa elektron-nurli trubkani ish muddatini qisqaripshga olib keladi. Deyarli barcha modellari muar effektini, ya`ni shaklni ekran bo’ylab go’yoki suzib yurishini, yuzaga keltiradi. EMM ta`siridan va qulay optik xarakteristikalarni birgalikda muhofazalashning eng optimali aralash turli filtrlar hisoblanadi. Ular shishaning metallarning og’ir atomlari bilan legirovka qilingan maxsus sortidan tayyorlangan bo’ladi. Murakkab ko’pqavat tarkibli bu filtrlar monitorning deyarli barcha zararli ta`sirlaridan ximoya qiladi va Total Shield ("To’la ximoya") sinfiga kiradi. Ular eng past aks etish koeffitsientiga (1%dan kam) xarakterlanadi, shuning uchun deyarli yaltillashlar bo’lmaydi, tasvirning kontrastligi 1.5-2 marta ortadi elektrostatik (99,5 %) va elektromagnit (95-99 %) maydonlarning eng yuqori ekranlashtirish koeffitsientlariga ega bo’ladi, shu jumladan, past chastota maydonida ( 1000 Gs gacha), xamda ultrabinafsha (98-99 %) va yumsho!q rentgen nurlanishini (95 %) samarali yutadi. Xususan, avstriyalik Ergostar firmasining yuqori effektli filtrlari ikki taraflama aks beruvchi yemirilishga qarshi doplamali to’rt davat kristalli shishadan tayyorlangan. Ular monitor ekranining tarqaluvchan aks etishini, yaltillashini, lipillashini qaytaradi, 99 %gacha monitor nurlanishini yutadi. Shu bilan birga quyidagi filtrlar xam ishlatiladi: Polaroid CD - Workstation (AQSH), Xenjum (Italiya), Unus (Tayvan) va boshqalar. Lekin ularning narxlari juda baland bo’lganligi sababli kam foydalaniladi. 40

Ko’pgina Total Shield sinfiga mansub filtrlarni solishtirish shuni ko’rsatadiki, ularning xammasi statik maydonning xam nurlanishidan ishonchli himoya bo’lib, katta darajadagi shaffoflikka ega bo’lganlarini (yorug’likni va nurlanish intensivligini oshirmaslik uchun ) va yaltillashni maksimal yo’qotadiganini tanlash kerak. Ekranda induktsiya qilingan axborotni "begona ko’zlardan berkitishga" mo’ljallangan yangi modeldagi muhofaza filtrlar qiziqish uyg’otmoqda. Amerikaning ZM firmasining kichik korhonasi hisoblanmish angliyalik ZM UKPIc firmasi axborotni faqatgina agar ekran qarshisida o’tirgan tazdiringizdagina o’qish imkoniyatiga ega muhofaza filtr modellarni ishlab chiqdi. Bu filtrlar - PF 50 turdagisi (massasi 450 g) kichik qo’l kompyuterlari uchun, va PF 450 turdagisi stolga qo’yiladigan uchundir. Ular 99 % gacha monitor nurlanishini yutishga qodir bo’lib, yaltillashni kamaytirishi mumkin. Aloxida changlatirilgan Ergostar TOP Secret maxsus modeli monitor ekranidagi axbortni faqat operator ko’ra oladigan qiladi. Bunday filtrlar odatda banklarning operatsion tizimlarida, turli muassasalarning sir tutuvchi bo’linmalarida va boshqa shunga ‘xshash strukturalarida foydalaniladi. Suyuts kristall monitorlar. Elektromagnit nurlanishni ko’p miqdorda kamaytirishning alternativ yo’nalishi bo’lib, elektron-nurli trubkali monitor o’rnida suyuq kristall displeylar ishlatish hisoblanadi. Xozirgi paytda suyuq kristall displeylar kichik kompyuterlarning tashkiliy qismi hisoblanadi. Elektron-nurli analoglariga nisbatan ular juda kam energiya sarf qilib, shunga ko’ra asosiy kuch ko’rinadigan nurlarga kelib, nurlanish quvvati xam kamayadi. Bundan tashqari suyuq kristall monitorlar yana quyidagi ustunliklarga egadirlar: - displeyning yassi yuzasi chiziqlarni qiyshayishiga yo’l qo’ymaydi; - elektron-nurli trubkali monitorlarga nisbatan lipillashi juda kam bo’lganligi sababli ko’zga tushadigan og’irlik shuncha kam bo’ladi; - kristall monitorlarni havosi yuqori changlangan yoki aksincha, tozalikka katta talablar qo’yiladigan honalarda ishlatish qulaydir, chunkn ular 41

elektromagnit maydon yordamida elektron-nurli trubkali monitorlar singari o’z atrofiga zo’r berib chang to’plamaydilar. Toshiba, Sharp, Hitachi, Matsushita, kabi firmalarning eng so’nggi suyuq kristall monitorlari o’z funktsional parametrlari bilan elektron-nurli trubkali monitorlardan qolishmaydilar (ekran diagonali - 21 dyuym, ko’rish burchagi gorizontal bo’yicha - 140 °g vertikal bo’yicha - 110 °g yo’l qo’yilgan qobiliyati 1280x1024 gacha. Ranglar soni 18,7 milliongachadir). Lekin bunday modellar xozircha oddiy monitorlardan 10 barobar qimmat turadi, shuning uchun ular eng avvalo yuqori talabli soxalarda: aeronavtikada tibbiy tizimlarda, moliyada ishlatiladi. Bundan tashqari suyuq kristall monitorli kompyuterlardan ishlash uchun moslashmagan sharoitda, yo’lda, konferentsiyalarda, yig’ilishlarda mutaxassislar, jurnalistlar, biznesmenlar foydalanishadi. Ko’tarib yuradigan kompyuterda ishlash vaqtinchalik bo’lganligi sababli, EMM professional ta`siri xaqida juda xam xaqli bo’lmasada, suyuq kristall monitorlarni elektr manbai qurilmasi bilan birga test qilinganda, past xamda 50 Gs sanoat chastotalarda MPR II me`yoridan 10%, TCO 95 dan esa ikki barobar ortiqligi qayd qilingan. Bu chastotalarda magnit maydoni kantserogen ko’rsatkichlari bilan eng zararli hisoblanadi, buning ustiga Notebook ish paytida foydalanuvchining tizzasida, ta`sir qiluvchi organlariga juda yaqin masofada bo’ladi. Shuning uchun ish jarayonida elektr manbai qurilmasi foydalanuvchidan 1m masofada bo’lishi ma`quldir, foydalanuvchi uchun esa albatta akkumlyator ishlatish eng xavfsiz hisoblanadi. Bundan tanshari ko’pgina foydalanishdagi Notebook turdagi kompyuterlar tajriba markazlarida tekshirilganida, ko’rish parametrlari talablariga javob bermasligi aniqlandi. Xususan, eski modeldagi Notebook displeylarining ko’rish burchagi gorizontal yo’nalishda xam, vertikal yo’nalishda xam kichik bo’lganligi sababli, ishlash paytida noqulayliklar yuzaga keladi. Ko’pincha ish jarayonida ekrandagi shakllar qoniqarli sifatga ega xolatni topishga ko’p vaqt sarflanadi. Buning ustiga ekrandagi shaklning sifati yorug’lik 42

manbaining quvvatiga va qanday joylashganiga juda xam bog’liqdir. Notebook bilan ishlaganda ko’rish toliqishini pasaytirish yoki yo’qotish maxalliy yoki umumiy yorug’lik manbaini, ish materiallarini, ekrandagi shaklni aks etish tartibini to’g’ri tanlash bilan erishish mumkin. Notebook kompyuterlarining suyuq kristall ekranini tanlaganda yorug’lik turi muxim ahamiyatga egadir, ya`ni lyuminestsent yoritilganlikda passiv ekranlar maqsadga muvofiq bo’lsa, nakal lampalardan foydalanilganda aktiv matritsali ekranlar ishlatilgani ma`qul. Ko’rish ishlarini bajarishda xavfsiz sharoitlar ta`minlash. Foydalanuvchining kompyuterda ishlash chog’idagi ko’rish uchun ma`qul bo’lgan sharoit yaratish- eng bosh muammolardan biridir. Kompyuterdan foydalanilganida ishning ma`qul bo’lmagan sharoitidan shikoyatlarda etakchi o’rinni ko’rishning u yoki bu muammolari, birinchi navbatda 1.5-2 soat uzluksiz ishlash natijasida paydo bo’ladigan ko’z charchashi egallaydi. XK bilan sistematik tarzda ishlash natijasida ko’pincha bir- bir yarim yildan so’ng ko’rishning yomonlashuvi ko’zatiladi. Shuning uchun ilmiy maqolalarda, me`yoriy adabiyotlarda, ommaviy nashrlarda ko’z toliqishini oldini olish va yo’qotish muammolariga katta e`tibor berilmoqda. Ko’rish toliqishi profilaktikasi masalalari kompleks bo’lib, birinchi navbatda operatorni ko’rishining qay darajadaligiga, monitor sifatiga, ish joyini tashkil etishga va kompyuterni joylashuviga, ish joyidagi va honadagi yoritilganlik parametrlariga, mexnat qilish va dam olish tartibiga bog’liqdir. Sog’lom ko’rish sharoitini yaratish va ko’z kasalliklarini oldini olishning asosiy yo’nalishlarini ko’rib chiqishni insonning ko’rish apparatini xususiyatlari va va displeyda shakl tasvirini qanday qabul qilishi bilan tanishishdan boshlaymiz. Displey ekranidan tasvir aksini qabul qilish xususiyatlari. Insonning ko’rish tizimi, displey ekranidagi rasmlarni ko’rishga yomon moslashgan ekan. Million yillar mobaynida ular aks etgan yorug’likdagi predmetlarni ko’rishga moslashib kelgan. Va bu evolyutsiya natijasida primat-maymunlar va insonlar mukammal rangli ko’rish xususiyatiga ega bo’lganlar, sariq bananni va zarg’aldoq apelsinni yashil rangli daraxtlar fonida bemalol ajrata oldilar, lekin na banan, na apelsin va yashil burglar yaltillamaydi, ular quyosh nurining aksida ko’rinadilar 43

xolos. Shuni xam eslatib o’tish kerakki, elektromagnit to’lqinlarning 380-760 nm diapazondagi, ya`ni ko’rinadigan spektridagi monoxromatik nurlanishni turli uzunlikdagi to’lqinlariga insonning ko’zi turli xildagi yorug’lik sezgilariga egadir. Infraqizil (> 760 nm) va ultrabinafsha. (< 380 nm) nurlarni inson ko’zi ko’rmaydi. Ko’zning eng yuqori sezgirligi kunduzi quyosh nurlanish xarakteristikasining maksimal spektri (550 nm -bu yashil rang) ga to’g’ri kelib, uzoq vaqt odamzot ko’zining tarqoq quyosh nuriga moslashuvi natijasidir. Elektron-nurli trubkaning paydo bo’lishi insoniyat uchun ulkan muammolar xam keltirib chiqardi, chunki tasvir ekranning yoritilganligi oqibatidir, ya`ni yorug’lik manbai bo’lmish displeyga qarash kerak. Insonning ko’zi yorug’likning intensivligiga ko’z qorachig’ining diametri, xamda to’rpardaning sezgirligi o’zgarib moslashsada, bu juda xam ko’rish uchun og’irdir. Boshqa tarafdan, foydalanuvchi ish jarayonida ekrandan qog’ozga va aksincha nigoxini olib o’tishi kerak, kun davomida ko’zlar yuz, ming marta bir turdagi o’qishdan ikkinchisiga moslashadi, bu o’z yo’lida o’rtacha og’irlikni yuzaga keltiradi. Shuni qayd etish lozimki, qadim zamonlarda paydo bo’lgan yozuvlar insonning kitob o’qishqga va rasmlarni tomosha qilishiga mo’ljallanmagan ko’rish tizimiga zid bo’lgan bo’lsada, fiziologik nuqtai nazardan bananni anglashdan farq qilmaydi. Lekin ekrandan matnni, jadvalni, chizmalarni o’qish, shu narsalarni qog’ozdan o’qishdan nafaqat yorug’lik manbaidan aks etilgan yorug’likka moslashish, balki ko’rish analizatoriga salbiy ta`sir ko’rsatadigan boshqa tomonlari bilan ta`sir ko’rsatadi. Xususan, displeydan foydalanganda, operator butunlay displeyning qanday joylashganiga bog’liqdir, varaqdan axborotni qabul qilishda esa o’quvchi o’ziga mos xolatni oson topa oladi, yana qog’ozdagi matn o’zgarmas bo’lsa, ekrandagisi elektron nurni ekran yuzasida aks etish jarayonida yangilanib turadi. Yangilanishning aytarli kichik chastotasi tasvirni lipillashini yuzaga keltiradi. Nixoyat, monitor operator diqqatini o’ziga uzoq bog’lab qo’yadi, bu esa ko’zning va ko’z ichi muskullarining uzoq vaqt qo’zg’almas xolatda bo’lishiga 44

olib keladi, ular esa doimo dinamik tartibda, xarakatda bo’lishga mushtoq. Bu esa ularni susayishiga olib keladi. Kompyuterda uzoq vaqt ishlash kuchaygan diqqatni talab qiladi, bu foydalanuvchining ko’rish tizimiga ortiqcha yukdir. Ko’rish toliqishi (ko’rish astenopiyasi) rivojlanadi, yaqindan ko’rish, bosh og’rig’i, jizzakilik, asabning toliqishi va stress kasalligining yuzaga kelishiga sababchi bo’ladi. Yuqorida keltirilgan displey ekranining xususiyatlari xamda operator ishlashining o’ziga xosligi ko’rish apparatning charchashiga aytarli darajada ta`sir ko’rsatadi. Shuni ta`kidlash darkorki, ko’rish noqulayliklari nafaqat elektron-nurli trubkali, suyuq kristalli va gazrazryadli displeylarda, balki boshqa fizikaviy omillar asosida tayyorlangan displeylarda xam uchrashi mumkin. Bu avvalambor ko’rish parametrlari va ish joyining yorug’lik sharoiti noto’g’ri tanlanganligiga bog’liqdir. Izlanishlarning ko’rsatishicha, displeyning aloxida tanlangan texnik parametrlari na ularda ishlash qulayligini na samaradorligini oshiradi. Ularning yangi davlat standartlariga kirgan optimal va yo’l qo’yilgan qiymatlarigina axamiyatga egadir,ya`ni ko’rish parametrlari va ularda ishlash sharoitlariga qo’yiladagan talablar: yorug’likka, yorug’likning tarqalishiga, kontrastligiga, tasvirning lipillashi va titrashiga, geometrik va noto’g’ri chiziqli buzulishlarga, tashqi yoritilganlikka va x.k. Ko’rish sharoitini yaxshilash muammolarini ta`minlash ko’p jixatdan ko’rsatilgan talablarni bajarishga bog’liqdir. Shuning uchun 36-jadvalda ko’rish parametrlarining me`yoriy qiymatlari berilgan bo’lib, ularga rioya qilish xalqaro me`yorlarga mos keladi. Ko’rishni ergonomik parametrlari 36 -jadval Parametr nomi Parametr qiymati 1.Tasvir va fon detallarining kontrastligi bir pikselga teng 3:1 kam emas 1,5:1 kam emas 45

o’lchamli xamda bir piksel interval bilan ajratilgan detal tasviri uchun 2. Belgi konturini elementlarining bir tekis bo’lmagan yorug’ligi 1,5;1 ko’p emas * Videoadapterni dasturlashda parametrlar ushbu standartga mos tushmaganida bir pikselga teng o’lchamli xamda bir piksel interval bilan ajratilgan detallar yo’q deb qaralishi kerak. Tartibdan foydalanish extimoli konkret displey uchun berilgan me`yoriy xujjatlarda ko’rsatiladi. 36 -jadvalning davomi Parametr nomi Parametr qiymati 3. Diskret belgilarning Yorug’ligini bir tekisdamasligi, ±20 ko’p emas 4. ekranning ish yuzasi yorugligini bir tekisdamasligi , % ±20 ko’p emas 5. Yorug’likni kodlashtirish darajasining kontrastligi 1,emas 6. Belgi konturi nisbiy kengligi chizig’ining nisbiy kengligi Bosma xarf balandligining 1/6 dan 1/12gacha 7.Ranglarning qoldiq kelmasligi, mm, markaziy doirada ishchi maydonnning vertikal uzunligidan ko’p emas boshqa joylaridan 0,3 0,5 46

8. Tasvirning vaqtinchalik noturg’unligi (lipillashi) Qayd qilinishi kerak emas 9. Kuzatish zonasida (ekran, panelni old qismi, displey korpusi, xujjatlar) yorug’liklarning nisbati 10:1 ko’p emas 10.Tasvirning fazoviy noturgunligk (qaltirash). 1qaltirash chastotasi 0,5-30 Gs da tasvirni siljish amplitudasi 2x10-4/ (bu yerda kuzatishning loyixaviy uzunligi, mm) ko’p emas 11. Belgi matritsasining formati: -katta xarf va raqamlar uchun - bir belgi o’rindagi kasrlar uchun 7x9 kam emas 5x7 kam emas 4x5 kam emas 12.Katta xarflar uchun belgi enini balandligiga nisbati 0,7 dan 0,9 gacha (0,5 dan 1,0 gacha yo’l qo’yiladi) 13.Xarfli shriftlar uchun belgilari orasidagi masofa Belgi konturini enidan kam emas yoki bir piksel 14. So’zlar orasidagi masofa Belgi matritsasining enidan kam emas 15. Matn satrlari orasidagi masofa Bir pikseldan kam emas 16.Kuzatish chizig’ining og’ish burchagi Gorizontal 30° pastdan kam 47

emas 17. Ishchi zonada tasvirni buzulishi : -ustunda belgilarni gorizontal maksimal buzulishi belgining enidan, % maksimal vertikal buzulishi belgining bo’yidan, % -bir xil belgilarni ish maydonidagi o’lchamlarini o’zgarishi, belgi balandligidan, % -ish maydonidagi matn satrlarinig uzunligining maksimal farad satr uzunligidan, % -ish maydonidagi ustunlarning maksimal 5 ko’p emas 5 ko’p emas ±5 2 ko’p emas 2 farqi ustun uzunligidan, % 18. Ish maydoning shaklini to’g’ri burchakdan og’ishi:: gorizontal Δ H= H 1 −H 2 /H 1 +H 2 ertikal bo’ylab ∆H=H 1 −H 2 /H 1 +H 2 iagonal bo’ylab ∆H=H 1 −H 2 /H 1 +H 2 (bu yerda H 1 va H 2 - ish maydonidagi chekka o’ng va chap ustunlarini uzunligi, mm; B 1 va B 2 - ish maydonidagi yuqori va pastki satr uzunligining qiymati, mm; D 1 , D 2 - ish maydoni diagonali qiymati, mm) 0,02 ko’p emas 0,02 ko’p emas 0,04= H 1 −H 2 /H 1 +H 2 ko’p emas Displeylarning ko’rish xarakteristikalari optimizatsiyasi. Ko’rish toliqishiga ta`sir qiluvchi monitorning asosiy (eng muxim) parametrlaridan biri - monitor konstruktsiyasiga kiritilgan muxim faktorlarning yig’indisi bo’lgan displey ekranidagi tasvir sifatidir. Sifatli monitor k;uyidagi asosiy xossalarga ega bo’lishi kerak: -tasvirning aniz va ravshan ko’rinishi; -tasvirning lipillamasligi; 48

-monitorni optimal yorqinligi; -displey ekranida yaltillishlarning yuqligi. 2-ilovada MPK II talablariga muvofiq monitorlarning ko’rish parametrlarini tekshirish ro’yxati berilgan bo’lib, shu parametrlarni xossalari va talablari professor G.Demirchoglyanning "Kompyuter va salomatlik" M.Lukomore, 1997., 256 betidagi ma`lumotlardan olingan. Ekrandagi tasvirning aniqligi va ravshanligi birinchi navbatda monitorning ruxsat berilgan qobiliyatiga bog’liq bo’lib, u gorizontal va vertikal bo’ylab tasvirning diskret elementlarni monitor qabul qila oladigan soni bilan ifodalanadi. monitorning ruxsat berilgan qobiliyatini ifodalovchi quyidagi standart qiymatlar mavjud (qavs ichida shaxsiy kompyuter standartining nomi keltirilgan 640x480 (VGA); 800x600 (SVGA); 1024x768 (XGA); 1280x1024 (EVGA); 1600x1200 (belgiga ega emas). Monitorning ruxsat berilgan qobiliyati qanchalik yuqori bo’lsa, ekrandagi tasvir shunchalik aniq va ravshan bo’lib, uni qabul qilish oson bo’ladi, ko’rish tizimini oz toliqtiradi.Tasvirning aniqligi lyuminoforni qadamiga, ya`ni ekranning ichki yuzasidagi lyuminoforni bitta rangining diskret nuqtalari orasidagi masofaga xam bog’liqdir. Turli modeldagi monitorlarning lyuminofor qadami 0,25 dan 0,41 mm gacha diapazonda bo’ladi. Kichik nuqtalar ekranda yanada aniq va ravshan tasvirlanganligi sababli, VDT sotib olinayotgan paytda nuqtalari 0,31 mm katta ulchamli monitorlarni xarid qilish tavsiya etilmaydi. Ko’pgina xizmat va uy ishlarini bajarish uchun ruxsat berilgan qobiliyati 1024x768 ga teng yoki kam bo’lsa, lyuminofor radami 0,27 yoki 0,28 mm. Bo’lsa kifoyadir, intensiv grafik ishlar uchun esa monitorning ruxsat berilgan qobiliyati 1024x768 dan yuqori bo’lsa, 1qadam 0,25 yoki 0,26 mm bo’lishi maqsadga muvofiqdir. Tasvirning aniqligi oshishida elektron nurlarni fokusirovkasini sifati xam axamiyatga egadir. 49

Tasvirni lipillashini minimizatsiyalash kadrlarni almashtirish chastotasini ko’paytirish bilan amalga oshiriladi, bu yana vertikal taqsimot chastotasi deb xam ataladi. Agar bu chastota kerakli darajada yuqori bo’lsa, tasvirning xar bir nuqtasidagi xaqiqiy yorqinlik o’zgaruvchan kattalik bo’lishiga qaramay, tasvir o’zgarmasdek bo’lib ko’rinadi. Turg’un tasvir effekti ikki faktorlarning, ya`ni inson ko’rishining va monitorning inertsionligini bir-biriga munosabatining oqibati natijasida xosil bo’ladi. 95 % operatorda monitorning o’rtacha yorqinligidagi tasvirning turg’un tarzda ko’rinishini keskin chastotasi pozitiv xolat (yorug’ fonda qora belgilar) uchun 76 Gs, negativ xolat (qora fonda yorug belgilar) uchun 67 Gs bu qiymatlar MRK. Uslubiyatidan olindi. Eksperimental baxolash, kadrlar almashinuvini eng chekka chastotasi sifatida 75 Gs chastotani tasdiqladi. Ko’rish gigienasi mutaxassislari negativ tasvirni tiklash chastotasini 75 Gs, pozitivda esa - 90 Gs deb qabul qilishni taklif etdilar. Monitor sifatini oshirishning asosiy usullaridan biri deb vertikal taqsimot chastotasining oshishi qayd qilingan. Kadrlar chastotasi oshgani sari tasvir shunchalik turg’un xolatga ega bo’ladi. Zamonaviy monitorlarda ruxsat berilgan qobiliyati 800x600 bo’lganda, chastotasi 110-120 Gs boradi, lekin ruxsat berilgan qobiliyati va kadrlar almashishini chastotasi- bir-biriga bog’liq parametrlardir. Ruxsat berilgan qobiliyatini oshishi kadrlarning taqsimot chastotasini kamayishiga olib keladi, chunki zamonaviy ENT xar sekundda ekranda chegaralangan mizdordagi piksellar sonini ko’rsatishi mumkin. Ruxsat berilgan qobiliyatni oshirish uchun qanchalik ko’p piksellar ishlatilsa, xoxlagan tezlikda tasvirlarni almashtirish imkoniyati shunchalik kamayadi. Tasvirning turg’unligi tiklash turiga xam bog’liqdir. O’zgarmas tasvirlar, ya`ni taxrir qilinayotgan matn, jadval, grafika uchun, satrlararo yoki progressiv tiklaydigan monitorlar ma`quldir, bunda kadrning barcha satrlari tiklashning bir davrida chiqariladi. Bunday monitorlarda ko’zni toliqtiruvchi chaqiruvchi tasvirning lipillashi va noanshushgi aitarli darajada pasayadi. Ikkinchi tasvirni tiklash usuli bo’lgan satrlararo tiklashda bir davr mobaynida tasvirning juft satrlari chiqarilsa, keyingisida toqlari chiqariladi, 50

bunday tiklash turida kadrlar chastotasi ikki barobar pasayadi. Bu monitorni ruxsat berilgan qobiliyatini tasvirni turg’unliginig yomonlashuvi hisobiga oshiradi. Ushbu usul televizorlarda qo’llanilib, 1-2 m masofadan dinamik tasvrlarni qabul qilishda maqsadga muvofiadir. Inson ko’zi 25 Gs chastotadan yuqori bo’lgan tasvir almashishini uzluksiz xarakat sifatida qabul qilishini eslatib o’tamiz. Ekrandagi tasvir sifati monitorni o’zining yoritilganligiga xam bog’lshq bo’lib, u tapnqi yoritilganlik sharoitida optimal bo’lishi kerak. Iq Yoritilganlikning qiymati (berilgan yo’nalishda berilgan yuza birligidagi yorug’lik miqdori bilan aniqlanadi) qanchalik yuqori bo’lsa, shunchalik tasvir kontrastligi yaxshilanadi. Bu shu bilan tushuntiriladiki, monitor orqali shakllangan yanada yorqinroq tasvir qora rang qismni och kul rangli qismga aylantirishga yo’l qo’ymaydi, ya`ni tasvirning aniquligi va kontrastligi yomonlashadi. Boshqa tomondan, shuni nazarda tutish kerakki, elektron tutami intensivligiga bog’liq va ekranni sozlash organlari tomonidan tartibga solinadigan ekranning yorug’ligi ko’paysa, ko’zni toliqutiradi, EMM darajasi kuchayadi. Mutaxassislar tomonidan tavsiya etiladigan ekran yorug’ligi - 70 kd/m. Monitor ekranidagi xar qanday yorug’lik tutamidan paydo bo’lib, qaytib ko’z qobig’iga tushgan yaltillash axborotni qabul qilishga ko’pincha xalaqit beradi, Monitor ro’parasidagi yorug’ yuzalar, parda tutilmagan derazalar, yorug’lik chiroqlari, xatto operatorning yorqin rangli kiyimi xam yaltillashlarning manbai bo’lishi mumkin. Yaltillashning mavjudligi o’zi xoxlamagan tarzda bosh va gavdani xolatini o’zgartirishga, ekrandagi kerakli axborotni o’qish uchun diqqatni kuchaytirishga majbur qiladi. Bunda ko’zga, bo’yinga, yelkaga, kurakka, qo’lga ortiqcha yuk tushadi, natijada butun organizmni toliqishiga olib keladi. Ekranning nur qaytarish koeffitsienti qanchalik katta bo’lsa, yaltillash shunchalik sezilarli bo’lib, tasvirning kontrastligi shunchalik kuchli pasayib ketadi. Negativ tasvir rejimida pozitiv tasviridan xam kuchli nur qaytishi yuzaga keladi, shuning uchun pozitiv tasvir varianti yaltillashni minimizatsiyalanishini hisobga olinsa, maqsadga muvofiqdir. 51

Ekranning nur qaytarish koeffitsienti qanchalik katta bo’lsa, yaltillashlar shunchalik sezilarli bo’lib, tasvir kontrastligi juda pasayib ketadi. Negativ tasvir rejimida pozitiv tasvirdagidan kuchli nur qaytishi yuzaga kelishi sababli, yaltillashni minimallashtirgani uchun pozitiv tasvir variantini qo’llash maqsadga muvofiqdir. ekranning nur qaytarish koeffitsienti; qanchalik yuqori bo’lsa, yaltillashlar shunchalik sezilarli va tasvir kontrastligi shunchalik past bo’ladi. Negativ tasvir rejimida pozitiv tasvirdagiga nisbatan kuchli aks etish yuzaga kelishi sababli, yaltillashlarni minimallashtirish hisobiga pozitiv tasvir varianti maqsadga muvofiqdir. Ekranni nur qaytarish qobiliyatining yo’l qo’yilgan qiymati standartga muvofiq 1 % dan oshmasligi kerak. Zamonaviy monitorlarda nur qaytarishni kamaytirish uchun maxsus kimyoviy qayta ishlangan qora va qoramtir qilingan shishadan foydalaniladi, takomillashgan konstruktsiyali elektron-nurli trubkaning yassi va "o’ta yassi" ekranli Trinitron va Diamondtron turi qo’llaniladi, xamda boshqa ko’rish va emission parametrli yaltillashga qarshi muhofaza filtrlari o’rnatiladi. (3.2.3 bo’limga qaralsin). Yaltillash muammosini xal qilishni yana buriladigan kronshteynli qurilmaga monitorni joylashtirib, ekranni balandligini, pastga-yuqoriga burilishini, vertikal o’q bo’ylab aylanishi hisobiga optimal joylashishini ta`minlab, amalga oshirish mumkin. Hona va ish joylarini ratsional yoritish, ish joylarini tashkil etish. Kompyuterlarni honada to’g’ri joylashtirish va to’g’ri loyihalanib, o’rnatilgan yoritgichlar foydalanuvchini ko’rishini saqlaydi, asab tizimiga qo’shimcha og’irlik bermaydi, operatorni normal faoliyatini ta`minlaydi, ish faoliyatidagi xatolarni keskin kamaytiradi. Kompyuterlarni aloxida honalarga 5-6 displeydan ortiq bo’lmagan xolda joylashtirish tavsiya etiladi, bu eng avvalo mikroiqlimni yo’l qo’yilgan qiymatlari parametrlarini ta`minlashga imkon beradi. (sanitar normalarga muvofiq bitta foydalanuvchi uchun 6 m 2 maydon, xajmi- 20 m 3 dan, maktab va maktabgacha muassasalar uchun - 24 m 3 dan kam bo’lmasligi kerak). Gigiena nuqtai-nazaridan 52

kompyuterni shunday joylashtirish kerakki, ekrandan ko’zni ko’targanda, honadagi eng uzoqda joylashgan narsa xam ko’rinsin. Operatorning ish joyini kirish eshigiga yuzi qaragan xolda joylashtirish eng samarali hisoblanadi. Eng uzoq masofaga nigohni o’tkazish imkoni-kompyuterda ishlagandagi ko’rish tizimining og’irligini kamaytirishni eng samarali usuli hisoblanadi. Ish joyini honaning burchaklariga yoki devorga qaratib, (kompyuterdan devorgacha bo’lgan masofa 1 m dan kam bo’lmasligi kerak) derazadan tushgan yorug’lik ko’z uchun ortiqcha yuk bo’lganligi uchun derazaga qarab joylashtirmaslikka intilish darkor. Shuni eslatib o’tamizkig agar bir honada bir necha kompyuterlarjoylashgan bo’lsa, elektrmagnit nurlarning ta`sirini kamaytirish uchun bir monitor ekranidan ikkinchining orqa devorigacha masofa 2 m dan kam bo’lmasligi, yon devorlari orasi esa 1.2 m dan kam bo’lmasligi kerak. Sanitar qoidalarga muvofiq shaxsiy kompyuterlar joylashgan honada aralash yoritilganlik, ya`ni tabiiy (quyosh nuri hisobiga) va sun`iy bo’lishi kerak Shuning uchun ish joylarini binoning yerto’la qismida, barcha o’quv yurtlarida xamda maktabgacha muassasalarda esa tsokol qavatlarida xam tashkil etishga yo’l qo’yilmaydi. Tabiiy yoritilganlik iloji boricha shimolga va shimoli-sharqqa yo’naltirilgan bo’lib, tabiiy yoritilganlik koeffitsienti (TYoK) turg’un qor bilan qoplangan zonalarda -1,2 % dang boshqa territoriyalarda esa 1,5 % kam bo’lmasligi kerak. Shimolga yo’naltirish imkoni bo’lmasa, intensiv quyosh nuri janubiy va g’arbiy derazalardan yaltillashlar yuzaga keltirmasligi va ishlashga xalaqit qilmasligiga qarata chora-tadbirlar ko’rilishi kerak. Buning uchun derazalarni pardalar, jalyuzi, tashqi to’sqichlar bilar ta`minlash kerak, undan tashqari ish joyi derazaga nisbatan yonlamasiga joylashgan bo’lib,.tabiiy yorug’lik chap tarafdan tushishi maqsadga muvofiqdir. Kompyuterlar shunday joylashishi kerakki, yoniq ekran boshqa operatorninng ko’rish maydoniga tushmasligi, ekranlarda tabiiy va sun`iy yoritilganlikning aksidan yaltillashlar bo’lmasligi kerak. 53

Agar ushbu tavsiyalar yordamida honadagi monitor ekranining yaltillashini yo’qotmasa, ko’rish sharoitini yaxshilash maqsadida quyidagi talablarni bajarishni masalaxat beradilar: - ekranning egilganligini shunday o’zgartirish kerakki, lyuminestsent lampalaridan tarqalayotgan nurlarga perpendikulyar bo’lsin; - iloji bo’lsa, honadagi ekranda aks berayotgan predmetlarni surish kerak; - pardalar kerakli effektni bermasa, yorug’lik lampalarini o’chirish kerak. Sanitar qoidalar sun`iy yoritilganlik umumiy bir tekisdagi tizim orqali amalga oshishini belgilaydi. Ishlab chiqarishda, boshqaruv-jamoat binolarida, aksari xujjatlar bilan ishlanadigan honalarda, kombinatsiya qilingan yoritilganlikdan (umumiy yoritilganlikka qo’shimcha ish joyini yorituvchi maxalliy yoritgichlar) foydalanish mumkin. Sun'iy yorug’lik manbai sifatida LB turidagi lyuminestsent lampalar qo’llaniladi, maxalliy yoritgichlar sifatida nakal lampalaridan foydalanishga ruxsat beriladi. Stol yuzasida ish zonasidagi yoritilganlik sanitar me`yorlarga asosan 300- 500 lk bo’lishi kerak. Bu meyor ko’rish ishlarining xarakteriga asosan aniqlanib, o’z navbatida quyidagi uchta parametrlarga bog’liq: - farqlanish ob`ektiga, ya`ni ko’rilayotgan predmetning eng kichik o’lchamiga (bu erda belgi chizigining qalinligi, zamonaviy monitorlarda 0,25-0,3 mm); - fongag ya`ni farqlanish ob`ekti ko’riladigan, bevosita yondashgan yuzaga, fon nur qaytarish koeffitsienti bilan xarakterlanib, yuzaning rangi va fakturasiga bog’liq bo’ladi, uning qiymati 0,02- 0,95 chegarada bo’ladi, nur qaytarish koeffitsienti 0,4 dan katta bo’lsa, fon yorug’, 0,2-0,4 o’rtacha, 0,2-qora hisoblanadi 54

-ob`ektning fon bilan kontrastligi K, ko’rilayotgan ob`ektning (belgi, nuqta, chiziqlar, boshqa elementlar) yorqinligining fonga nisbati bilan xarakterlanadi: Ob`ekt va fonning kontrasti K> 0,5 qiymatda katta hisoblanadi (ob`ekt va fon yorug’ligi bilan keskin farqlanadi, misol uchun, oq qog’ozdagi bosma belgilar), K- 0,2-0,5 qiymatlarda o’rtacha hisoblanadi (ob`ekt va fon yorqinlikda sezilarli farqlanadi) va K< 0,2 qiymatlarda kichik hisoblanadi (ob`ekt va fon yorqinlikda deyarli farqanmaydi) . Ko’rish ishlarida sharoitni baxolash uchun yaltillanganlik tushunchasi kiritiladi. Yaltillanganlik -ko’rish funktsiyalarini buzulishiga (ko’r bo’lishiga) olib keluvchi yaltillagan yuzalarning kuchaygan yorug’ligi bo’lib, ob`ektni ko’rishni yomonlashtiradi, yaltillanganlikning birligi - kd/m 2 . Shuni eslatib o’tamizki, 30 ming. kd/m 2 ga teng yorug’lik ko’zni ko’r qiladi (vaqt bo’yicha 60 Vt lampa bilan yoritilgan oq varaq 2). Yaltillanganlik UDA dan tashqari qog’ozning yoritilganligi 40 kd/m asabiylashuvni yuzaga keltiradi, ko’zning sezgirligini va ish qobiliyatini pasaytiradi. Shuning uchun sanitar qoidalar yorug’lk manbaidan to’g’ridan- to’g’ri paydo bo’ladigan yaltillanganlikni chegaralaydi, deraza, yoritgichlar kabi yuzalardan tushgan erug’lik ko’rish maydonida 200 kd/m 2 dan ko’p bo’lishi mumkin emas. Ish yuzasida (ekran, stol, klaviatura) nur qaytishidan xosil bo’ladigan yaltillanganlikni xam chegaralash kerak, bu yoritgichlarni to’g’ri tanlab, ish o’rinlarini tabiiy va sun`iy yoritgichlarga nisbatan to’g’ri joylashtirish hisobiga amalga oshadi, 2, shipda esa bunda yaltillashlarning yorug’ligi displey ekranida 40 kd/m 200 kd/m 2 oshmasligi kerak. Ish sharoitini yaxshilash uchun ish yuzasidagi va atrofdagi yorug’lik bir tekisda tarqalgan bo’lishi kerak, agar ko’rish chegarasida yorug’lik bir tekisda tarqalmasa, yaxshi yoritilgan yuzadan kuchsiz yoritilgan yuzaga nigoxni o’tkazilganda, ko’z moslashishga majbur bo’ladi, natijada ko’zning toliqishiga olib 55

keladi. Yorug’likni bir tekisda tarqalishi umumiy yoritilganlikning yorug’ligi, xamda devor, ship va qurilmalarning qanday rangga bo’yalgani hisobiga erishiladi. Mutaxassislar devorlar, mebellar och sut rangda, shipdan nur qaytarish koeffitsienti 0,7- 0,8, devordan va poldan 0,6 va 0,3 bo’lishini tavsiya etadilar. Bunga shipni oq rangga, devorlarni och sariq va qizg’ish rangga bo’yash natijasida erishish mumkin. Sanitar qoidalar yorug’likni ko’rish maydonida bir tekisda tarqalmasligini quyidagicha chegaralaydi: yorug’likning ishchi yuzalar orasidagi nisbati 3:1-5:1 dan oshmasligi, ishchi yuza bilan devor va qurilmalar orasidagi nisbat 10:1 dan oshmasligi kerak. Umumiy yoritish uchun lyuminestsent lampalar ishlatilishi natijasida, ulardagi yorug’lik oqimi kuchlanishning o’zgarishiga qattiq bog’liq bo’lganligi sababli yoritilganlikni tebrashishi yuzaga keladi, bu o’z yo’lida ko’zni xar safar adaptatsiya qilishiga toliqishiga olib keladi. Shuning uchun maxalliy va umumiy yoritgichlar sifatida yuqori chastotali, yonishini nazorat qila oluvchi uskunali gazorazryadli lampalar ishlatilishi kerak. Vaqt bo’yicha yoritilganlikni o’zgarmasligi kriteriysi bo’lib pulsatsiya koeffitsienti Al (%) hisoblanadi, Sanitar me`yorlarga qaraganda u 5 % dan oshmasligi kerak. Pulsatsiya koeffitsienti quyidagi formula bilan aniqlanadi: Kp = 100 (E maks - E min ) /2 E o’r Bu yerda E mak, E min, E o’r - yog’likning tebranish davridagi maksimal, minimal va o’rtacha qiymatlaridir. Vaqt bo’yicha yoritilganlikning doimiyligi foydalaniladigan kuchlanishning barqarorligi, gazorazryad lampalarning yoqishning maxsus sxemalarini qo’llash bilan erishiladi. Sanitar qoidalarga muvofiq, yuqori chastotali, yonishini nazorat qila oluvchi uskunali gazorazryadli lampalar yuqori chastotali, yonishini nazorat qila oluvchi uskunali gazorazryadli lampalar ishlatish imkoni bo’lmasa, ko’p lampali umumiy foydalanish yoritgichlarini uch fazali tok 56

tarmog’ining turli fazalariga ulash kerak. Bunday ulanganda pulsatsiya koeffitsienti talab qilingan 5 % qiymatga ega bo’ladi, ko’rish toliqishining pasayishiga, ish qobiliyatini oshishiga olib keladi. Nur tarqatuvchisiz va ekranlovchi panjarasiz yoritgichlardan foydalanishga yo’l qo’yilmaydi. Umumiy va maxalliy yoritgichlardagi yoritilganlikning muhofaza burchagi 40 gradusdan kam bo’lmasligi kerak, bunda maxalliy yoritgichlarda nur o’tkazmaydigan qaytargichlar bo’lishi kerak. Umumiy yoritilganlikning yoritish qurilmalarini loyixalaganda zaxira koeffitsienti 1,4. ga teng qilib olish kerak. XK va VDT joylashgan honalarning me`yoriy yoritilganligini ta`minlash uchun deraza oynalarni yiliga ikki marta tozalash, kuygan lampalarni o’z vaqtida almashtirish kerak. Mehnat qilish va dam olish tartibi. Ko’rish ishlarini bajarish uchun yaxshi sharoit yaratishda mehnat qilish va dam olish tartibini ratsional tashkil etish katta axamiyatga egadir. Mexnat sharoitini ishlab chiqarish muhitidagi zararli va xavfli faktorlarini gigienik kriteriylar asosida baxolashda mexnat zo’riqishlarining yangi ko’rsatkichi videoterminal ekranlarini kuzatish paydo bo’ldi. Vir smenada 2 soatgacha kuzatish optimal deb, 3 soatgacha esa yo’l qo’yilgan deb qabul qilingan. 3 soatdan ortigi -birinchi darajali zo’riqish (zararlanish), 4 soatdan ortig’i esa - ikkinchi darajali zo’riqishdir. Bundan ortig’i ko’zga og’irlik qiladi, vaxolanki praktikada bunga deyarli rioya qilinmaydi. Sanitar qoidalarda foydalanuvchilarning mexnat qilish va dam olish tartibi bajarilayotgan ishning og’irligi va xarakteriga qarab me`yorlanadi, bunda nafaqat ko’rish ishlari, balki emotsional- asabiy zuriqish, muskullarning charchashi, elektr magnit maydon ta`siri va boshqa ma`qul bo’lmagan faktorlar xam hisobga olinadi. Qayta ishlanayotgan axborotning xajmiga ko’ra ish ogirligini kategoriyalarga bo’lishda xam birinchi navbatda ko’rish toliqishi inobatga olinishi xarakterlidir. Elektron- hisoblash mashinalardagi barcha mexnat faoliyati uch guruxga bulinadi: A guruxi - ekrandan axborotlarni o’qish ishlari; B guruxi - axborotlarni kiritish ishlari; V guruxi - kompyuter bilan muloqot rejimidagi ijodiy ishlar. 57

Ish jarayonida turli xildagi ishlar bajarilsa, asos qilib ish smenasi davomida 50% vaqt sarflangan turi qabul qilinadi. Elektron-hisoblash mashinalardagi mexnat faoliyatining turlari uchun og’irligi va toliqishi bo’yicha uchta kategoriya o’rnatilgan bo’lib, bular asosida reglamentlangan tanaffuslar me`yorlanadi. Kategorilar quyidagicha aniqanadi: A guruxi uchun - ish smenasida o’qiladigan belgilar yig’indisining soni bilan, lekin bir smenadagi ushbu yig’indi 60 000 oshmasligi kerak. Bunday axborotning xajmi 3- kategoriyaga, bir smenada 40 000 belgi - 2kategoriyaga va 20 000 gacha -L- kategoriya kiradi. B guruxi uchun -ish smenasidagi o’qiladigan va kiritiladigan belgilar yig’indisining soni bilan, lekin bir smenadagi ushbu yig’indi 40 000 oshmasligi kerak. Bunday axborotning xajmi 3- kategoriyaga, bir smenada 30 000 gacha belgi - 2- kategoriyaga va 15 000 gacha - 1kategoriya kiradi. V guruxi uchun -ish smenasida VDT va XT da bevosita ishlagan vaqtlarini yig’indisi bilan, lekin bir smenadagi ushbu yig’indi 6 soatdan oshmasligi kerak. Bu 3- kategoriya uchun, bir smenada 4 soat - 2- kategoriya uchun va 2soat - 1- kategoriya uchun belgilanadi. Ish smenasi davomida profilaktika va toliqishni bartaraf qilish uchun reglamentlangan tanaffuslar belgilanib, 8 soatlik ish smenasida 1- kategoriya ishlari uchun - 30 minut, 2-si uchun - 50 minut va 3-kategoriya uchun - 70 minut. Sanitar qoidalarga muvofiq, VDT da uzluksiz ishlash davomiyligi 2 soatdan oshmasligi kerak. Tungi smenada ishlaganda ish turidan va kategoriyasidan qat'iy nazar, tanaffuslarning umumiy vaqti 60 minutga oshishi kerak, Sanitar qoidalarda smena davomidagi reglamentlangan tanaffuslarni ishlatish bo’yicha takliflar mavjuddir. Xususan, 8 soatlik ish smenasida tanaffuslarni quiydagicha o’rnatish lozim: 1- kategoriya uchun - xar biri 15 minutdan iborat smena boshlanganidan 2 soatdan so’ng va tushlikdan 2 soatdan so’ng; 58

- 2 - kategoriya uchun - xa|z biri 15 minutdan iborat smena boshlanganidan 2 soatdan so’ng va tushlikdan 1,5-2 soatdan so’ng yoki xar bir soat ishlagandan so’ng 10 minut; - 3 - kategoriya uchun - xar biri 20 minutdan iborat smena boshlanganidan 1g 5-2 soatdan so’ng va tushlikdan 1,5-2 soatdan so’ng yoki xar bir soat ishlagandan so’ng 10 minut; -4- xar biri 15 minutdan iborat smena boshlanganidan 2 soatdan so’ng va tushlikdan 1,5-2 soatdan so’ng yoki xar bir soat ishlagandan so’ng 15 minut. Reglamentlangan tanaffuslar vaqtida asabiy-emotsional, ko’z analizatorining toliqishni pasaytirish xamda umurtqada gipodinamiya va gipokineziyasining rivojlanishiga to’sqinlik maqsadida maxsus fizkultura mashqlarining majmuasini bajarish maqsadga muvofiqdir. Sanitar-gigienik me`yorlarni va ergonomik talablarni bajargan taqdirda xam foydalanuvchi o’zini noxush sezsa, unda individual yondoshish darkor, ya`ni: -hisoblash mashinasidagi ish vaqtini chegaralash, dam olish vaqtini uzaytirish yoki ish faoliyatini o’zgartirish kerak. Uyda, ish ritmi va rejalashtirish bilan bog’lanmagan ish sharoitida foydalanuvchi o’ziga qulay ish tartibini belgilay olganda, xar ish soatidan so’ng 10-15 minutdan, xar 2 soat ishlagandan so’ng 20-30 minutdan tanaffus 1qilishni, shu paytlar davomida monitorni o’chirishni, ish joyidan, xatto honadan nari ketishni va honani shamollatishni taklif qilish mumkin. Sanitar qoidalar maktab va maktabgacha tarbiya muassasalari, oliy, o’rta maxsus o’quv yurtlarining o’qituvchilari, talabalari, tarbiyalanuvchilari uchun videoterminallarda ishlash va dam olish tartibi uchun ma`lum talablarni qo’yadi. Bu qoidalarga asosan maktab va maktabgacha tarbiya muassasalari, oliy, o’rta maxsus o’quv yurtlarining o’qituvchilari displey sinflarda va informatika honalarida bir kunda 4 soatdan ko’p ishlamasliklari kerak. O’quv jarayonini ta`minlovchi muxandislarning displey sinflarda va informatika honalar (auditoriya)dagi bir kunlik ish vaqti 6 soatdan oshmasligi kerak. 59

Uyda, ish ritmi va rejalashtirish bilan bog’lanmagan ish sharoitida foydalanuvchi o’ziga qulay ish tartibini belgilay olganda, xar ish soatidan so’ng 10-15 minutdan, xar 2 soat ishlagandan so’ng 20-30 minutdan tanaffus qilishni, shu paitlar davomida monitorni o’chirishni, ish joyidan, xatto honadan nari ketishni va honani shamollatishni taklif qilish mumkin. Sanitar qoidalar maktab va maktabgacha tarbiya muassasalari, oliy, o’rta maxsus o’quv yurtlarining o’qituvchilari, talabalari, tarbiyalanuvchilari uchun videoterminallarda ishlash va dam olish tartibi uchun ma`lum talablarni qo’yadi. Bu qoidalarga asosan maktab va maktabgacha tarbiya muassasalari, oliy, o’rta maxsus o’quv yurtlarining o’qituvchilari displey sinflarda va informatika honalarida bir kunda 4 soatdan ko’p ishlamasliklari kerak, o’quv jarayonini ta`minlovchi muxandislarning displey sinflarda va informatika honalar (auditoriya)dagi bir kunlik ish vaqti 6 soatdan oshmasligi kerak. Oliy, o’rta maxsus o’quv yurtlarining talabalari uchun o’quv darslarida VDT va XT da ishlash vaqti berilgan topshiriqning murakkabligiga va xarakteriga qarab, xamda XT ish qobiliyatiga ko’ra belgilanadi. 1- kurs talabalari uchun VDT va XT bilan o’quv darslarini o’tkazishning optimal vaqti 1 soatni, yuqori kurs talabalari uchun orasida 15-20 minutlik tanaffusga rioya qilgan xolda ikki akademik soatni tashkil qiladi. Bundan tashqari 1- kurs talabalari uchun VDT va XT bilan ishlash vaqtini kompyuterda bevosita ishlash butun dars davomida 50% dan oshmaslik profilaktik chora-tadbirlarga rioya qilgan, ya`ni fizkultdaqiqa va fizkultpauzlar, ko’rishga doyr mashqarni bajarish sharti bilan 2 soatgacha,, yuqori kurs talabalari uchun 3 akademik soatgacha uzaytirishga ruxsat beriladi. Talabalarda toliqishni rivojlanishining oldini olish maqsadida majburiy chora-tadbirlar quyidagilardir: - xar bir akademik dars soatidan so’ng o’quv jarayonidan qatiy nazar, 5 minutdan kam bo’lmagan tanaffuslar tashkil qilish; 60

- EXMda ishlash vaqtini me`yorlash maqsadida, EXMga taymerni ulash yoki videomonitor ekranidagi axborotni yoritilganligini markazlashgan uchirishni ta`minlash; - tanaffuslar paytid monitorni o’chirishni, o’quvchilarni honadan chiqarib, honani shamollatish; - EXMda ishlash vaqtida xar 20-25 minutdan so’ng ko’z uchun mashqlarni majburiy o’tkazishni tashkil etish; - umumiy toliqishni bartaraf etish uchun tanaffus paytida 3-4 minutlik fizkultpauza va lokal toliqishga 1-2 minutlik individual fizkultdaqiqa tashkil etish. Qoidalarda barcha turdagi mashqlar, shu jumladan ko’z toliqishini bartaraf etish uchun bir necha xil komplekslar berilgan bo’lib, ularni xar 23 xaftada almashtirish tavsiya etiladi. Yana shu bilan birga o’quv mashg’ulotlarini o’tkazishning talablari berilgan, unga asosan talabalarda mashg’ulotlarni soat 17 dan keyin o’tkazish tavsiya etilmaydi va x.k.. talabalarning xarakatlanishi va kompyuterda ishlash tartibi ixtiyoriy o’rnatilgan. Qoidalarda o’rta maxsus o’quv yurtlarining o’quvchilarining EXM da ishlash tartibini o’rnatishga qat`iy talablar qo’yiladi, xususan, EXM da ishlash o’quv darsi davomida: 1- kurs o’quvchilari uchun -kuniga 30 minutdan oshmasligi; 2- va 3- kurs o’quvchilari 2 soatlik darsda birinchi va ikkinchi soatlarida 30 minutdan, 20 minutlik interval bilan, tanaffus, o’quv materialini tushuntirish va savol- javoblar bilan birgalikda o’tkazilishi; 3- kurs o’quvchilari uchun VDT va XT bilan ishlash vaqtini kompyuterda bevosita ishlash butun dars davomida 50% dan oshmaslik profilaktik chora-tadbirlarga rioya qilgan, ya`ni fizkultdaqiqa va fizkultpauzlar, ko’rishga doyr mashqlarni bajarish sharti bilan 3 akademik soatgacha uzaytirishga ruxsat beriladi. Ko’rish toliqishining profilaktikasi uchun VDT va XT bilan ishlash vaqtda xar 20-25 minutda ko’z uchun mashqlar o’tkazish, ko’z charchashini tez rivojlanishi, sanchishi, ko’z oldini lipillashi shaklida ifodalangan ko’rish 61

diskomforti paydo bo’lganida individual, ko’rsatilgan vaqtdan oldin ko’z mashqarini bajarish lozimdir. Umumiy toliqishni bartaraf etish, asab, yurak-tomir, nafas olish tizimlarining funktsional xolatini yaxshilash, xamda yelka, qo’l, kurak, bo’yin va oyoq muskullari uchun fizkultdaqiqalar o’tkazish lozim. VDT va shaxsiy kompyuterlardan foydalanib utqaziladigan fakultativ va to’garak mashg’ulotlari xaftasiga 2 soatdan oshmasligi, bunda bevosita VDT va shaxsiy kompyuterlarda ishlash vaqti o’quv mashg’ulotlari kabi barcha ish tartiblariga rioya qilgan xolda 1 soatdan oshmasligi kerak. Maktab va maktabgacha tarbiya muassasalarida o’quv va darsdan tashqari VDT va shaxsiy kompyuterlardagi o’yinli mashg’ulotlar tartibini tashkil etishga yanada kuchaytirilgan talablar qo’yiladi. 10-11 sinf o’quvchilari uchun informatika va hisoblash texnikasi asoslaridan darslar xaftasiga 2 tadan oshmasligi, boshqa sinflarda VDT va shaxsiy kompyuterlardan foydalaniladigan dars 1 tadan oshmasligi kerak. Bunda bevosita VDT va shaxsiy kompyuterlarda ishlash vaqti - 1-sinf o’quvchilari uchun (6 yosh) - 10 minutdan; - 2-5-sinf o’quvchilari uchun - 15 minutdan; - 6-7 -sinf o’quvchilari uchun - 20 minutdan; - 8-91-sinf o’quvchilari uchun - 25 minutdan; -10-11-sinf o’quvchilari uchun birinchi o’quv soatida - 30 minutdan, ikkinchisida - 20 minutdan oshmasligi kerak. VDT va shaxsiy kompyuterlardan foydalanib o’tkaziladigan to’garak mashg’ulotlari xaftasiga 2 martadan ortiq bo’lmay, 2-5 sinf o’quvchilari uchun (7- 10 yosh) - 60 minutdan; 6- va undan yuqori sinf o’quvchilari uchun 90 minutgacha davom etishi mumkin. Bunda barcha vaqtni serxarakat o’yinlarni o’ynashga ajratish kerak emas. Ularni o’ynashga 2-5 sinf o’quvchilari uchun dars oxirida 10 minutgacha, yuqori sinf o’quvchilari uchun 15 minut vaqt ajratilishi kerak. Maktabgacha tarbiya muassasalarida ongni rivojlantiruvchi dasturli kompyuter 62

o’yinlari ishtirokidagi mashg’ulotlar 5 yoshli bolalar uchun 7 minutdan, 6 yoshli bolalar uchun- 10 minutdan oshmasligi kerak. Maktabgacha tarbiya muassasalarida kompyuterli o’yin mashg’ulotlarini uslubchi ishtirokida xaftasiga ikki martadan oshmay, bolalarning ish qobiliyati kuchaygan seshanba, chorshanba va payshanba kunlari o’tkazish kerak. Mashg’ulotdan so’ng ko’zlar uchun gimnastika o’tkazish darkor. Bitta VDT yoki shaxsiy kompyuterdan yoshidan qat`iy nazar ikki va undan ortiq bolani foydalanishi taqiqanadi. Mexnat va dam olish tartibiga to’g’ri rioya qilish ko’rish analizatorining zo’riqishini pasaytirish imkonini beradi va maktab, maktabgacha tarbiya muassasalari tarbiyalanuvchilarining ko’rish apparatining aloxida jaroxatlanishga moyilligi sababli dolzarb bo’lgan ko’rishini yomonlashuviga yo’l quymaydi. Kopyuterda ishlayotganda operatorning suyak-musgkul tizimiga ta`sirni kamaytirish chora-tadbirlari. Statik og’irligi sindromining (US OS) profilaktikasi uchun va uning oqibatlarini keskin kamaytirish, xamda operatorni turg’un ish qobiliyatini ta`minlash maqsadida birinchi navbatda uning antropometrik va asabiy-fiziologik imkoniyatlariga mos keladigan ish joyini to’g’ri tashkil etish kerak. AQSHdagi Mayami universitetini ergonomik izlanishlar Markazining ma`lumotlariga qaraganda, yaxshi tashkil etilgan ish joyi birinchidan, operatorning yuqori ish qobiliyatini saqlash hisobiga mexnat unumdorligini 25 % oshiradi, ikkinchidan, insonning qo’lida va boshqa tayanch-xarakat qismlarini og’rishi to’g’risidagi shikoyatlarini keskin kamaytiradi. USOSga ketadigan kam bo’lmagan xarajatlarni qisqartirish maqsadida amerikalik yirik kompaniyalar ish joyi uchun ergonomikaning va biomexanikaning zamonaviy talablarini e`tiborga olgan maxsus qimmatbaxo jixozlar sotib olishga majbur bulmoqdalar. Keyinchalik bu xarajatlar, albatta qoplanadi. Ish joyining fazoviy parametrlari operatorning antropometrik xarakteristikalaridan kelib chiqqan xolda aniqanadi. O’tirib bajariladigan ishda asosiy og’irlik bosh va umurtqani ushlab turuvchi muskullarga tushadi. Bunda badanning asosiy og’irligi belga beriladi, tananing past qismida qon aylanishini qiyinlashadi. 63

Shuning uchun operator uzoq o’tirib ishlaganida xolatini o’zgartirib turishi kerak. Mutaxassislarning fikricha, ko’pchilik odamlar uchun eng qulay ish joyi bo’lib, uni eng kamida ikki xolatga moslashga imkon beradigan ish joyi bo’lishi mumkin. Bunda kreslo, klaviatura va monitorning xolati xar safar insonning odatlariga va bajarayotgan ishiga mos kelishi kerak. O’tirganda kurak-belning tabiiy oldinga egiluvchanligi orqa egiluvchanligiga o’zgaradi, bu esa tez-tez belda og’riq paydo bo’lishiga sababchi bo’ladi, shuning uchun kresloni konstruktsiyalashda asosiy e`tiborni bel qismiga tayanchni qilishga qaratiladi. Bunday tayanch klaviatura bilan ishlaganda xarakatlar soni katta xajmga etadigan ko’krak qismining xarakatini osonlashtirish imkonini beradi. Shunday qilib, erganomik nuqtai-nazaridan, operator tanasining barcha tayanch-xarakat funktsiyalarini bajaruvchi qismlarining optimal xolatini ta`minlash kerak. Bu badanni to’g’ri tutish, umurtqa pog’onasining tabiiy egilishini va tos suyagini egilish burchagini saqlash, qattiq bukilishlar, boshni keskin burishlar, muskullarni chekka xolatda bo’lish zaruratini bartaraf etish orqali erishiladi. GOST 12.2.032-78 "SSBT." O’tirib ishlaydigan ish joylarini tashkil etish. Umumiy ergonomik talablar" ga rioya qilgan xolda ishlab chiqilgan Sanitar qoidalarda ish paytida foydalanuvchining yanada ratsional va fiziologik xolatini belgilovchi ish joyi elemetlarining gabaritlari, ularni hona yuzasida o’zaro joylashishi, operatorni kompyuterning asosiy ish elementlarigacha masofasi (ko’rish organi-displey ekrani, qo’llarklaviatura, va x.k.) va boshqa parametrlar reglamentatsiya qilinadi. Quyida ergonomik printsiplar asosida ishlab chiqilgan operatorni ish joyining asosiy elementlarini Sanitar qoidalardagi konstruktiv parametrlariga talablar keltiriladi. Ish stoli . Ish stolining konstruktsiyasi ish yuzasida foydalaniladigan jixozlarni ularning konstruktiv va sonini xususiyatlari (VDT va XTning, klaviatura, pyupitrning o’lchamlari) ni e`tiborga olgan xolda, xamda bajarilayotgan ish xarakteriga qarab optimal joylashishni ta`min etish kerak. Stolning ish yuzasini 64

balandligi katta yoshdagi foydalanuvchilar uchun 680-800 mm chegarada sozlanishi kerak, agar bunday imkoniyat bo’lmasa, u 725 mm bo’lishi kerak VDT va XT uchun stolning ish yuzasini konstruktiv o’lchamlarini hisoblash uchun asos bo’ladigan modul o’lchamlari bo’lib, eni- 800, 1000, 1200 va 1400 mm hisoblanadi. Stol yuzasining bu parametrlari motor maydoni etishi mumkin bo’lgan chegarada ish faoliyatini bajarish imkoniyatini ta`minlashi kerak. Ish stolida oyoqni qo’yish uchun bo’shliq bo’lib, uning balandligi 600 mm dan, eni - 500 mm. dan, tizza bukilish joyidagi chuqurlik - 450mm dan, oyoq uzaytirilganidagi mezoni- 650 mm. kam bo’lmasligi kerak. Oliy va o’rta ta`lim o’quv muassasalari o’quvchilari uchun VDT va XT ishlash uchun bir o’rinli stollar ko’zda tutiladi, ularning konstruktsiyalari: -ikkita aloxida yuzadan iborat bo’lishi kerak, biri gorizontal yuza bo’lib, balandlik bo’yicha 0 dan 15 gradusgacha burchak ostida ravon boshqariladigan, optimal ish xolatida (12-15 gradusda) mustaxkam o’rnatiladigan, o’quvchi va talabalarning ish xolatini to’g’ri ta`minlash, boshni oldinga keskin egmaslik imkonini beradigan; - VDT va XT, klaviatura uchun yuzaning eni 750 mm dan, chuqurligi 550 mm dan kam bulmasligi kerak, (ikkala yuzaning eni bir xil bo’lishi kerak), ish yuzasiga printerni xam joylashtirish kerak bo’lganida eni 1200 mm gacha uzaytiriladi. Talabalar va o’quvchilar uchun stol parametrlari bo’ylariga qarab tabaqalanadi. Stolning ergonomik parametrlari 37-jadval Talabalar va o’quvchining kiyimi bilan bo’yi, sm Yuzadan balandligi, mm Stol yuzasi Oyoq uchun yuza 65

116-130 520 400 131-145 580 520 146-160 640 580 161-175 700 640 175 dan baland 760 700 Ish stuli (kreslo). Ish stuli (kreslo)ni konstruktsiyasi - VDT va XTda ishlaganda ratsional ish xolatini ta`minlashi kerak, tana xolatini bo’yinkurak muskullarga zo’riqish bermay, o’zgartirish imkoniyatini berishi kerak. Professor G.G. Demirchoglyan ish stuliga quyidagi xarakteristikani beradi: "o’tirish vositasi bo’lib, vertikal to’g’ri pozitsiyani egallashga imkon beradigan, bukchayganlikni oldini oladigan, bel va yelkaning past qismiga tayanch bo’ladigan, tananing barcha 1qismlaridagi og’irlik kuchini tayanch yuzasiga tarqatadigan (bunda katta muskul guruxlarining statik kuchayganligini oldi olinadi) kreslo hisoblanadi". stulni o’tiradigan joyi beldan pastda bo’lishi kerak, bunda stulni cheti tizza ostidagi tomirlarni ezmaydi. Kreslo o’tirish xolatini jo’shqinligini e`tiborga olishi kerak, ya`ni xarakati yengil bo’lishini, operator tanasining 1qismi mantiqiy xarakatlar qilishini ta`minlashi kerak. Kresloning suyanchig’i o’tiruvchining orqa kuragini shaklini takrorlashi darkor. Bundan tashqari, kreslo shunday balandlikda o’rnatilishi lozimki, operator tos suyagiga (agar kreslo juda past joylashsa) yoki beliga (agar kreslo juda baland o’rnatilsa) bosim bo’layotganini sezmasin. Avvallari ergonomistlar o’tirganda bel bilan umurtqa pog’onasi orasidagi burchak 90 gradusni tashkil etadi deb hisoblashar edi lekin keyingi izlanishlar, ko’pchilik odamlar orqaga tashlab o’tirishni afzal ko’rishligini ko’rsatdi. Bundan tashqari, ish kreslosining konstruktsiyasi o’tirganda sirpanmaslikni ta`minlashi kerak. Ish stuli (kreslo) balandlik va suyanchig’i bo’yicha boshqariladigan, buriladigan, shu bilan birga xar biri mustaqil o’zgaradigan, mustaxkam 66

to’xtaydigan bo’lishi kerak. Kreslo o’tirgichining eni va chuqurligi 400 mm dan kam bo’lmasligi kerak. Old tarafi aylana sifat bo’lishi kerak. kresloni konstruktsiyasi o’tirgich yuzasini 400- 550 mm chegarada, oldinga egilishini 15 gradusgacha, orqaga 5 gradusgacha bukilishini boshqarishi kerak. Suyanchiqning tayanch yuzasining balandligi 300±20 mm, eni 380 mm kam bo’lmasligi, gorizontal yuzaning egilish radiusi- 400 mm. bo’lishi kerak. Suyanchiqqning vertikal tekislikda 0±30 gradus chegarada boshqarilishi kerak. Kresloning old tomonidan suyanchiqgacha masofa 260-400 mm atrofida bo’lishi kerak qo’l muskullarining statik zo’riqishini pasaytirish uchun turg’un yoki yechilib- kigiziladigan uzunligi 250 mm dan kam bo’lmagan, eni 50-70 mm, o’tirgichdan 230 ±30 mm balandlikda boshqariladigan, orasidagi masofa 350-500 mm bo’lgan tirsak qo’ygichlar bo’lishi kerak. Kreslo o’tirgichi, suyanchig’i va boshqa elementlari yarim yumshoq, elektrlanmaydigan, havo o’tkazuvchi qoplamali, oson tozalanadigan bo’lishi kerak. Ish joyi eni 300 mm dan, botiqligi 400 mm dan, balandligi 150 mm kam bo’lmagan, egilish burchagi 20 gradusli oyoq qo’yuvchi moslama bilan ta`minlanishi kerak, bu moslama g’adir-budir yuzali bo’lishi kerak. Sanitar qoidalarda o’quvchining bo’yiga maslashadigan stulning o’lchamlari xam berilgan. Baland stol yoki stuldan foydalanishga to’g’ri kelganda, albatta boshqariladigan oyoq qo’yuvchi moslamadan foydalanish kerak. Original ushlagich. Foydalanuvchining ishchi o’rni xujjatlarni (original, daftar, varaq) ushlab turuvchi yengil moslama bilan jixozlanishi kerak. Original ushlagich gorizontal tekislikka nisbatan 30-70 gradus burchak ostida egiluvchan boshqarilishi kerak. Pyupitr displey ekrani balandligidan ±100 mm.da joylashadi. Agar ish davomida orginalga ekranga nisbatan qaraladigan bo’lsa, kreslo yoki ekranni shunday burish kerakki, operator qarshisida kompyuter ekrani emas, balki original joylashsin. Klaviatura. Qo’l va bilak muskullariga ta`sirni kamaytirish va nisbatan ish sharoitini yaxshilash uchun klaviaturaning konstruktsiyasigi va uni joylashishining 67

ma`lum talablarga rioya qilish kerak. Klaviatura aloxida va ason joylashuvchi qurilma sifatida tayyorlanishi kerak. Ish joyiga jixozlar o’rnatilayotganda ergonomik talablarga muvofiq, monitor klaviatura joylashgan yuzadan yuqorida o’rnatilishi kerak. Klaviaturani stolning old qismidan 100-300 mm, qo’lning bilaklari stolga tiraladigan masofada, yoki aloxida boshqariladigan ishchi yuzaga joylashtirish kerak. Klaviatura deyarli yassi bo’lib, 5 dan 15 gradusgacha egiluvchan burchakli tayanadigan moslamasi bo’lishi kerak. SanQvaM 2.2.2.542- 96 muvofiq klaviatura konstruktsiyasi quyidagilarni xam ko’zda tutishi kerak: - klavishalarning o’rta katorining balandligi 30 mm dan ko’p bo’lmasligi; - ko’p va tez-tez ishlatiladigan xarflarni markazda, pastda va ung tarafda, kam ishlatadiganlarini - tepada va ungda joylashtirish; - funktsional guruxdagi klavishalarni rang, o’lcham, shakl va joylashtirish o’rni bilan ajratish; - klavishani minimal o’lchami - 13 mm, optimali - 15 mm; -klavishalarning markazi cho’nqirroq va qadami 19 mm±1mm; - klavishalar orasidagi masofa 3 mm dan kam emas; - barcha klavishalar xarakat bir xil bo’lishiga minimal qarshilik bilan bosilganida bosim 0,25 N, maksimali- - 1,5 N Kreslo va klaviatura shunday joylashishi kerakki, cho’zilishga to’g’ri kelmasin. Tana xolati o’zgarganida, klaviaturani joylashishini xam o’zgartirish kerak. Keyingi paytlarda angliyalik neyrofiziologlar klaviatura bilan ishlash jarayonida bilaklarni surunkali kasallanish sindromini tushuntirishga xarakat ularning fikricha, bunday ish pianino chalishga o’hshashdir va qo’l barmoqlari va bilaklari qo’shimcha zo’riqish talab qiladi. Shuning uchun, klaviaturada uzoq, bir tarzdagi ish davomida qo’lning barmoqdagi asab tomirlarining sezgirligi pasayib ketadi. Buning ustiga, insonga tanasi va boshini xolatining o’zgarishiga yomon ta`sir ko’rsatadi, muvozanatini saqlab turishga qiynaladi, qulog’ida shovqin paydo bo’ladi. Asta-sekin bunday reaktsiyalar yaqqol seziladigan va teztez takrorlanadigan bo’la boshlaydi. So’ng sustkashlik boshlanib, qo’l bilaklarida 68

tomir tortishlar bo’ladi, barmoqlarning aniq kordinatsiyasi yo’qoladi. Shunday qilib, muskullarning faoliyatini buzulishi sabab emas, nafaqat asab boshqaruvining, balki extimol chuqur neyrodegenerativ jarayonning buzilish oqibatidir. Shu sababli olimlar shaxsiy kompyuter klaviaturasining konstruktsiyasi bilan mutaxassislarni jiddiy shug’ullanishini tavsiya etadilar. Bunday tavsiyalardan biri bo’lib klavishalarni o’rnatish moslamasini o’zgartirishdir, chunki ularni bosgandagi tebranish asab tomirlarining tugallanayotgan qismida kuchli xayajonlanish rezonatori bo’lib xizmat qilishi mumkin. Avvallardan ma`lumki, barmoqlarni stolga urish yoki ularni massaj qilish diqqatni va xotirani yaxshilaydi, fikrni bir joyga jamlashga imkon beradi. Xaddan tashqari klaviaturani "taqillatish" vaqt o’tgan sari tegishli asab markazlarini batamom tormozlanishiga, sezish ostonasini pasayishiga va asab tomirlarining markaziy asab tizimi bilan aloqasini buzulishiga olib keladi. Mutaxassislarning fikricha, USOSning ko’pgina turlarini ishlayotgan paytda kaftlar bir-biriga qaraydigan "ikki bo’lakli" klaviaturani qo’llab, oldini olish mumkin. Germaniyada o’tkazilgan qator tekshirishlar, bunday klaviaturadan foydalanilganda, badanning yuqori qismiga og’irlik sezilarli darajada kamayishini ko’rsatdi. Yangi konstruktsiyali klaviatura gorizontalga nisbatan egilgan ikki bo’lakka bo’linadi. Birinchi marta qaralganida, o’ng va chap qo’l uchun ikkita aloxida bo’lakli klaviatura noqulay ko’rinadi. Aslida esa, qo’llarga yanada qulay vaziyatni ta`minlaydi, ya`ni yelkalar bo’shashadi, bilaklar to’g’rilanadi, xarakatlar erkin va tabiiy bo’ladi. Yangi bosqich modellariga Natural Keyboard va Selekt- Ease klaviaturalari kiradi, ularda o’ng va chap gurux klavishalar bir-biriga burchak ostida joylashadi, Ikkala maxsulotda klaviaturani egilishi boshqariladi, bilaklar qo’yish uchun turg’un va yechiladigan moslama mavjud Ergonomic Keyboard klaviaturalarida son va xarf klavishalari ikki guruxga bo’lingan, vertikal bo’ylab to’g’rilangan. <Backspace>, <Enter>, <Delete>, <Ctrl>, <A1t> va <Space> klavishalari klaviaturaning o’rtasiga olingan va shunday joylashtirilganki, ularni bosh barmoqar bilan oson bosishga mo’ljallangan, <Shift> klavishasi esa pedal 69

bilan xarakatga keladi. Asosiy va funktsional klavishalar orasidagi masofa qisqartirilgan. Bu barcha o’zgartirishlar klaviatura bilan uzoq vaqt toliqmay ishlash imkonini beradi DataHand modelli klaviatura qo’llar uchun ikkita plastmassa moslamasidan iborat bo’lib, old tomonida xar bir barmoq uchun guruxlangan klavishalar joylashgandir. Xarf, raqam yoki birorta belgini kiritish uchun kerakli klavishaga barmoqlarni engilgina tegishi kifoyadir. Yangi konstruktsiyadagi klaviaturalarni samarasini aniqlash uchun vaqt kerakdir, shuning uchun kasalliklarni oldini olish va ish faoliyatini saqab qolish uchun xozircha ergonomik qarorlardan tashqari faqat oddiy maslaxatlar o’z kuchida qolmoqda: bir faoliyat turidan ikkinchisiga o’tish, asab-emotsional yengilliklar, profilaktika mashqlari va nihoyat, to’la qonli dam olish va o’z sog’lig’ini nazorat qilish. "Sichqoncha" manipulyatori. Klaviaturadan tashqari axborotlarni kiritishda turli xildagi "sichqoncha" manipulyatoridan foydalaniladi. Ikkita tugmachali Microsoft Mouse, uchta tugmachali Mouse Man Sensa, to’rtta tugmachali Microsoft Mouse turidagi sichqonchalar, qulayligi, o’ng qo’lga xam, chap qo’lga xam moslashishi bilan e`tiborni qozongan. Shu bilan birga, ular dasturlarda berilgan imkoniyatlardan to’la-to’kis, sichqoncha bilan xarakatlarni minimumgacha kamaytirib, foydalanish imkonini beradi. Misol uchun yuqoridagi turlarning xar biri tugmachani bir marta bosib, ikkita turtki tartibiga o’tkazish mumkin, Thinking Mouse esa menyuni tugmani bosib turmay turib, bir marta turtki bilan ochish imkonini beradi. Agar sichqonchani orqasini o’girib qo’yilsa, trekbol deb atalmish turg’un sichqonchaga aylanadi. Konstruktsiyasi bo’yicha trekbol- sichqonchani aksi, ya`ni sharchani xarakatlantirib, kursorni yurgiziladi. U qurilmani yuqori qismidagi inchada joylashgan. Bunda bilaklarga tushadigan og’irlik kamayadi, chunki manipulyator o’z joyida turaveradi. "Sichqoncha" manipulyatoridan samarali foydalanish uchun maxsus planshet gilamcha kerak. u asosiy kriteriylarga javob berishi kerak: birinchidan, stol yuzasida yaxshi joylashishi ikkinchidan, planshetning ustki qismini materiali sharchani yaxshi tirkashi, lekin sichqoncha xarakatini qiyinlashtirmasligi kerak. 70

Ish joyini tashkil etishdagi ko’pgina ergonomik shartlarni bajarish ish sharoitini yaxshilashga, foydalanuvchining suyak-muskul tizimiga ta`sirni kamaytirishga imkon beradi. 4. Ish joyida va honada akustika komfortni ta`minlash Shovqinga sanitar-gigienik talablar. Shaxsiy kompyuterlar joylashgan honaning akustik shovqin manbai bo’lib, hisoblash mashinalarining o’zi hisoblanadi, xususan, sovitish tizimining ichki ventilyatorlari, ultratovush tebranishlarni generatsiya qiluvchi transformatorlari, printerlar, nusxa ko’chirish texnikasi, havoni mo’tadil qiluvchi va markaziy ventilyatsiya tizimi va x.k. VDT va SHXM lar ishlash yordamchi bo’lgan sanoat korhonalarida ish joylardagi shovqin darajasi. Sanitar qoidalardagi ushbu tur ishlar uchun belgilangan me`yorlardan oshib ketmasligi kerak. VDT va SHXM larda asosiy ish turini bajaradigan (dispetcherlik, operatorlik honalari, hisoblash kabinalari, boshqaruv postlari, hisoblash texnikasi zallari va b), xamda barcha maktab, maktabgacha muassasalarning VDT va SHXM lar joylashgan honalarida, Sanitar qoidalarga muvofiq shovqin darajasi 50 dBA dan oshmasligi kerak. Laboratoriya, tashxiziy va o’lchov ishlarini olib boruvchi injenertexnik xodimlarining honalarida shovqin darajasi 60 dBA dan oshmasligi kerak. Displeysiz EXM operatorlari honasida shovqin darajasi 65 dBA dan oshmasligi kerak. Hisoblash mashinalarining shovqin beruvchi alfavit-raqamli bosma qurilmasi, printerlar kabi agregatlari joylashgan honalarning shovqin darajasi SanQva M 2.2.2.542-96ga muvofiq 75 dBA dan oshmasligi kerak. Me`yorlardan ortiqcha shovqin beruvchi (alfavit-raqamli bosma qurilmasi, printerlar kabi) agregatlar VDT va SHXM lar joylashgan honalardan boshqa 71

honalarga o’rnatilishi kerak. VDT va SHXM lar joylashgan honalardagi shovqin tovushni yutuvchi va tovush izolyatsiyasi yordamida me`yorlanib turadi. Honadagi tovushni yutish chora-tadbirlari. Tovush yutish jarayoni tovush energiyasini materiallar orasidagi yopishqoqlik hisobiga issiqlik energiyasiga aylanishi hisobiga amalga oshadi. Shuning uchun g’ovaksimon materiallar (mineral kigiz, shisha paxta, porolon va x.k) eng yaxshi tovush yutuvchilik xossalariga egadirlar. Materialning tovush to’lqinini yutish qobiliyati tovush yutish koeffitsienti bilan baxolanadi: I yutish   , I tushish bu erda I yutish - material bilan yutilgan tovush intensivligi, I tushish -tushayotgan tumdin intensivligi. Kichik chastotalarda tovush yutishni kuchaytirish maqsadida asos bilan g’ovaksimon qatlam orasiga havoli qatlam qilinadi. G’ovakli tovush yutgichlarni organik va mineral tolalar (yog’och massa, koks, jun), shisha tola, xamda ochiq g’ovakli penoplastdan tayyorlanadi. Materiallarni mexanik ziyonlardan va to’kilib ketishdan ximoyalash uchun matolardan, turlardan, plyonkalardan, xamda perforatsiyali ekranlardan foydalaniladi. Perforatsiyali ekranlar ximoyalovchi qurilma orqali tovush yutish xarakterini sezilarli o’zgartiradi. Teshiklarning qalinligi, o’lchamlarini, xamda perforatsiya varagining (perforatsiya diametri, teshiklar orasidagi masofa, butun varaq maydonini teshiklar maydoniga nisbati bilan aniqlanadigan perforatsiyalash koeffitsientini) o’zgartirib, tovush yutish chastotasining xarakteristikasini sezilarli chegarada o’zgartirish mumkin. Yana tovush yutishini honaga, masalan, tayyorlangan donali kub shaklidagi tovushyutgichlar shipga osib qo’yiladi. Yaxshi tovush yutgichlarga oktava yo’laklarining o’rta geometrik 250, 500, 1000, 2000 Gs chastotalarda 0,2; 0,3; 0,4; 0G5 a koeffitsientiga teng yoki undan katta qiymatli materiallar kiradi. 72

Mashina zallarini bo’yashda o’zini gigienik xarakteristikalari bilan O’zbekiston Respublikasi davlat sanitariya - epidemiologiya nazorati tomonidan ruxsat berilgan maksimal tovush yutish koeffitsientlari chastota chegarasi 63-8000 Gs bo’lgan tovush yutgich materiallardan foydalanish kerak. Sanitar qoidalarga binoan, xususan, barcha maktabgacha tarbiya muassasalarida, o’quv yurtlarida VDT va SHEXM o’rnatilgan honalarda ichki intererlarni bo’yash uchun havoga zaxarli moddalarni chiqaruvchi polimer materiallar (yog’och-qipiqli plitalar, ko’p qavatli qog’oz plastik, sun'iy poyondozlar)dan foydalanish taqiqanadi. Tovushni sezilarli darajada yutuvchi qo’shimcha qurilma sifatida osma shiplar hisoblanadi. Agar honadagi kuchli shovqin beruvchi vositalarni honadan tashqariga chiqarish imkoni bulmasa, ularni egiluvchan qistirmalarga, masalan kigizli qatlamga o’rnatish kerak. Devorning rangiga moslab ilingan bir xil rangli, qalin darpardalar tovushni qisman yutishni ta`minlaidi. Ular derazadan 15-20 sm masofada taxlangan sifat ilinib, oyna enidan ikki barobar keng bo’lishi kerak. Real sharoitda tovushni pasayishiga ko’riladigan chora-tadbirlar shovqinni 6-8 dBdan kup bulmagan miodorgagina kamaytiradi. Ish joyida tovush izolyatsiyasi. Bir qator xolatlarda, xususan, ijodiy ish bilan mashg’ul bo’lganda, VDT va SHEXM bo’lgan ish joylarida 1,5-2 m. balandlikda tovush izolyatsiyasi to’sqichlarini qo’llash kerak. Tovush izolyatsiyasining fizik moxiyati shundan iboratki, tovush to’lqini tovush izolyatsiyasi to’sqichlariga tushganida, tovush energiyasining eng katta qismi unda akslanib, qisman ichiga issiqlik sifatida kiradi, faqat ozgina qismigina to’sqichning orqa tarafiga nurlanadi. To’sqichning tovushni izolyatsiya qilish qobiliyati tovush izolyatsiyasi koeffitsienti τ bilan baholanadi va to’sqichga tushuvchi to’lqin intensivligini Itush to’sqichdan o’tgan to’lqin intensivligiga Iizl nisbati bilan o’lchanadi: τ =Itush/Iizl Tovushni izolyatsiya qilish qobiliyatini yana tovush izolyatsiyasi deb atalmish R=10lg τ parametri bilan xam ifodalash mumkin. Tovushni izolyatsiya 73

qilish maqsadida qattiq zich materiallardan foydalaniladi: yog’och, plastmassa va boshqalar qobiliyati. Tovushyutgichlardan tovush izolyatsiyasining farqi shundaki, ular g’ovaksimon emas, balki tekis yuzaga ega bo’ladi. Tovush izolyatsiyasi to’sqichlari bir qavatgina emas, bir necha qavat bo’lishi mumkin. Bir xil massali bir necha qavatli to’sqichlardagi tovush izolyatsiyasi odatda, bir qavatligidan ancha yuqori bo’ladi. Tovush yutuvchi materialdan, masalan, mineral paxtali plitka to’ldirilgan, havo qatlami bo’lgan ikki qavatli to’sqichlar keng ko’lamda foydalaniladi. To’sqich qanchalik bo’lsa, tovush izolyatsiyasi shunchalik yuqori bo’ladi, massasini ikki barobar oshirilsa, tovush izolyatsiyasi b dB ga ortadi. Tovush izolyatsiyasi tusqichlari uchun material tanlanganda, ularni tovushni yakkalash xususiyati e`tiborga olinadi. 6-jadvalda bir qator material va konstruktsiyalarning ushbu xususiyati xaqida ma`lumotlar keltiriladi. Ayrim materiallardan foydalanilganda tovush bosimini pasayishi 38-jadval Mate rial konst ruktsiya zolyatsiyalash qobiliyati, dB, oktava yulaklarining o’rta geometrik chastotalarga nisbati 1 25 2 50 5 00 1 000 2 000 4 000 8 000 Yari m g’isht qalinligidagi devor 3 8 3 8 3 8 4 7 6 0 6 3 - 20 mm 2 1 2 8 3 3 3 3 3 3 2 2 4 2 74

qalinlikdagi organik shisha 4 va 7 mm oynalar bilan ikki qavat doplat 2 7 3 6 4 1 4 7 4 9 5 5 20 mm qalinlikdagi yogo ch-1qipshq plital ar 2 3 2 6 2 6 2 6 2 6 2 6 3 3 2 mm qalinlikdagi dyuralyumini varag’i 1 5 1 9 2 3 2 6 3 1 3 5 5 mm qalinlikdagi po’lat varaq 2 5 3 2 3 5 3 6 3 2 3 4 - 2 va 3 mm qalinlikdagi dyuralyumini varagi 2 8 4 1 5 1 5 5 5 6 5 2 5 5 ular orasiga 160 mm qalinl 75

ikdagi qo’yilgan paxta 95 mm gipsbeton plita 3 2 3 7 3 7 4 2 4 8 5 3 Jadvaldan ko’rinib turganidek, tovush izolyatsiyasi shovqin darajasini turli chastotalarda o’rtacha 20-50 dB.ga pasaytirish qobiliyatiga egadir. Shuni e`tiborga olish kerakki, ishlayotgan qurilmalardan chiqayotgan shovqin faqatgina to’sqichlardan emas, balki shovqin manbai atrofidagi turli tirqish, konstruktsiya elementlaridan xam o’tadi, shuning uchun xaqiqiy izolyatsiya shovqin tarqalish muhitidagi barcha yo’llarga bog’liqdir. Akustik komfort uchun mexnat qilishga xalaqit bermaydigan yengil musiqa xam foydalidir. U individual reja orqali berilishi va yoshiga, didiga, vaqtga xos bo’lshi kerak. Kuylarni ularga o’rganib qolgandan keyin almashtirish maqsadga muvofiqdir. Musiqani atrofdagilarning asabiga tegishini xam e`tiborga olib, ulardan extiyotkorlik bilan, shu bilan birga, fizkultdaqiqa, dam olish va vaqtinchalik chetlanishlarda foydalanish kerak. Ish zonasi havosi. Ish zonasining havosi atrof-muhitning mikroiqlim parametrlariga, ya`ni havo xarorati, namligi va xarakat tezligi, xamda inson faoliyatiga, sog’lig’iga, hisoblash texnikasining ishonchli ishlashiga sezilarli ta`sir qiluvchi barometrik bosimi va o’zgarish tezligi, issiqlik nurlanishlari, zararli moddalarning mavjudligi, aeroionlar, changlarga asosan xarakterlanadi. Ishlab chiqarish sharoitida ko’rsatilgan parametrlarning yig’indisini ta`siri xarakterlidir. Aloxida faktorlarning yomon ta`sirida ishlovchining tomir urishi va nafas olishi, bosimi, asab tizimi yomonlashadi. Ishlab chiqarish muhitining mikroiqlimi. Mikroiqlim bo’yicha asosiy me`yoriy xujjatlar GOST 12.1.005-88 "Ish zonasidagi havoga sanitar-gigienik talablar", xamda SanQ va M 2.2.3.538-96 “Ishlab chiqarish honasidagi 76

mikroiqlimga gigienik talablar" hisoblanadi. Ularda yil fasliga, bajariladigan ish kategoriyasiga, ishlab chiqarish honasining issiqlik chiqarishiga qarab xarorat, havo xarakati, nisbiy namlikning yo’l qo’yilgan va optimal darajalari me`yorlangan. VDT va XT joylashgan honalardagi issiqlik manbai bo’lib, hisoblash texnikasining qurilmalari, yoritish uskunalari, ishlovchilar, xamda quyosh radiatsiyasi hisoblanadi. Asosiy issiqlik manbai hisoblash texnikasining qurilmalari bo’lib, jami issiqlikning o’rtacha 80 %, yoritish uskunalari o’rtacha 12 %, , ishlovchilar- 1 %, xamda quyosh radiatsiyasi, - 6 % beradi. Xira to’suvchi konstruktsiyalardan issiqlik kelishi 1 % tashkil etadi. Mashina zallarida inson organizmiga va hisoblash texnikasiga havoning nisbiy namligi sezilarli ta`sir ko’rsatadi. 40% namlikda magnit lentasining asosi sinuvchan bo’lib qoladi, magnit qalpoqchalarining yedirilishi oshadi, axborot tashuvchi vositalarda statik elektr yuzaga keladi, monitor ekrani va honaning ion tarkibi yomonlashadi. Ishlovchi personalga normal ish sharoitlari yaratish maqsadida ishlab chiqarish mikroiqlimining me`yorlari belgilangan. VDT va XT yordamchi hisoblangan ishlab chiqarish honalaridagi ish joylarining xarorat, havo xarakati, nisbiy namligini yo’l qo’yilgan va optimal darajalari ishlab chiqarish honalarining sanitar meyorlariga mos kelishi kerak. VDT va XT asosiy hisoblangan (dispetcherlik, operatorlik, hisoblash kabinalari va boshqaruv postlari, hisoblash texnikasi zallari) ishlab chiqarish honalarida SanQ va M 2.2.2.542-96 ga asosan, mikroiqlimning optimal parametrlari ta`minlanishi kerak. Mikroiqlimning optimal sharoitlari uzoq vaqt va sistematik insonga ta`sir qiluvchi, organizmining funktsional, issiqlik xolatini saqlash imkonini beruvchi va ishlash qobiliyatini oshiruvchi mikroiqlim parametrlarining birikmasidan iboratdir. 77

39-jadval. VDT va XT asosiy hisoblangan honalarning mikroiqlimini optimal me`yorlari Y il fasllari Is h kategoriy asi Ha vo xar orati, °C N isbiy namlik, % Ha vo xar akati tez ligi, m/s S ovuq y engil - 1a 22- 24 4 0-60 0,1 y engil - 16 21- 23 4 0-60 0,1 Il iq y engil - 1a 23- 25 4 0-60 0,1 y engil - 16 22- 24 4 0-60 0,2 Yilning sovuq fasli tashqaridagi havo xarorati +10 °C dan past, ilsh fasli - +10 °C dan baland davr hisoblanadi. 1a kategoriya ishlariga fizikaviy zo’riqishsiz, o’tirib ishlaydigan, 120 kkal/s gacha energiya sarflanadigan ishlar; 16 kategoriyaga esa o’tirib, turib, fizikaviy zuriqishlar olib boriladigan ishlar kirib, energiya sarfi 120 dan 150 kkal/s. tashkil etadi. Barcha o’quv yurtlarida 55-62 %. Nisbiy namlikda optimal xarorat 19-21 °C qabul qilingan. VDT va XT honasining namligini oshirish maqsadida xar kuni suv bilan to’ldirib turiladigan havo namlagichlar qo’llash tavsiya etiladi. Bu chora havoning aeron tarkibini xam yaxshilash imkonini beradi. Havo tarkibining, shu jumladan, uning aeroion tartibini yaxshilanishi, barcha O’quv yurtlaridagi VDT va XT honalarini xar bir akademik soatdan keyingi majburan shamollatishga imkon 78

beradi. Shamollatish paytida honaning xarorati bir gradusga pasayishi, havoni to’liq almashgan deb qabul qilinadi. Havoning aeroion tarkibi. Havoning aeroion tarkibi foydalanuvchining axvoliga sezilarli ta`sir ko’rsatadi, lekin nafas oluvchi havo tarkibidagi ionlar kontsentratsiyasini yo’l qo’yilgan darajalaridan chetlanishi ishlovchining salomatligiga zarar etkazish xavfini xam tug’diradi. Oshib ketgan va pasaygan ionlashuv zararli fizikaviy faktorlarga kiradi, shuning uchun sanitar-gigienik meyorlar bilan reglamentlanadi. Qutblanish ko’rsatkichi bilan xarakterlanadigan musbat va manfiy ionlarning nisbati muxim axamiyatga egadir. Qutblanish ko’rsatkichi P quyidagi ifoda bilan hisoblanadi; P=n- - n-/n+ + n-, Bu yerda n + va n - - musbat va manfiy ionlarning qutblari. "Ishlab chiqarish va jamoat joylaridagi havoni ion tarkibining sanitar- gigienik me`yorlarini yo’l qo’yilgan darajalari (SM 2152-80)" ikkala qutbdagi yengil ionlarni va qutblanish ko’rsatkichini reglamentlaydi ( 40 jadval) Qutblanish va havoning ionlashish ko’rsatkichlari 40-jadval Havoni ng ionlashuv darajasi 1 sm 3 havodagi ionlar soni P n + n - Minima l zaruriy 400 600 -0,2 Optimal 150 0- 300 0- -0,5 dan 0 300 0 500 0 gac ha Maksim 500 500 - 79

al yo’l qo’yilgani 00 00 0,05 dan +0,05 gacha Jadvaldan ko’rinib turibdiki, manfiy ionlar soni musbat ionlar sonidan ortiq bo’lishi kerak. Havo muhitining ion tartibini normallashtirish uchun havoni kirituvchi-tortuvchi ventilyatsiya, individual va gurux ionizatorlari, ion tartibini muvofiqashtiruvchi avtomatik qurilmadan foydalaniladi. Oxirgi paytlarda ieroion tarkibini optimallashtirish uchun gurux ionizatorlari sifatida " Чижевский қандили" dan foydalanilmoqda. Havo muhitidagi zararli moddalar me`yori. Havoni kirituvchitortuvchi ventilyatsiya EXMda, ko’paytirish texnikasida, boshqa uskunalarda ishlash jarayonida, hamda intererni polivinilxloridli va boshqa zararli kimyoviy birikmalar bilan bo’yaganda havo muhitida paydo bo’ladigan zararli kimyoviy birikmalarni xaydab chiqarishga yordam beradi. SanQvaM 2.2.2.542-96 ga muvofiq, VDT va EXM yordamchi vosita hisoblangan honalardagi havo muhitida zararli kimyoviy birikmalar tarkibi "Ish zonasi havosidagi zararli birikmalarning yo’l qo’yilgan oxirgi darajalari (YQOD)" SM-4617-88, ya`ni Sanitar me`yorlarda ko’rsatilgan miqdordan oshmasligi kerak. VDT va XT asosiy hisoblangan (dispetcherlik, operatorlik, hisoblash kabinalari va boshqaruv postlari, hisoblash texnikasi zallari) ishlab chiqarish honalarida zararli kimyoviy birikmalar tarkibi "Yashash joylarining atmosfera havosida ifloslantiruvchi moddalarning yo’l qo’yilgan oxirgi darajalari (SHOD)" SM 308b-84da ko’rsatilgan mivdordan oshmasligi kerak. Maktabgacha tarbiya muassasalarida, oliy va o’rta maxsus yurtlarida VDT va XT joylashgan honalaridagi havoda zararli kimyoviy moddalar atmosfera havosi uchun o’rtacha kunlik kontsentratsiyasidan oshmasligi kerak. Ish zonasi havo muhitidagi va yashash punktlarini atmosfera havosidagi keng tarqalgan zararli moddalarning yo’l qo’yilgan oxirgi darajalari (YQOD) 80

quyidagichadir: fenol uchun - 0,3 va 0,01 mg/m 3 , formal degid uchun - 0,5 va 0,035 mg/m 3 , stirol uchun – 10 va 0,04 mg/m 3 . Foydalanuvchining ish joyidagi ushbu kimyoviy moddalarning xaqiqiy kontsentratsiyasi yashash punktlari atmosfera havosidagi yo’l qo’yilgan oxirgi darajalari (SHQOD)dan 2,5-3 marta kamdir. Mikroiqlim parametrlarini ta`minlashning texnik choratadbirlari. VDT va XT joylashgan honalarning mshfoiqlimini me`yoriy parametrlarini saqash maqsadida havoni isitish, ventilyatsiyalash, konditsionerlashtiriladi. Isitish tizimidan yilning sovuk; faslida honalardagi kerakli xarorat darajasini ta`minlash uchun foydalaniladi. Havoni isitish yetarlicha doimiy (bir kecha-kunduzda o’zgarishlar 2-3 °C dan), bir tekisda (gorizontal yo’nalishda xarorat o’zgarishi xar bir metr uzunlikda 2 °C dan, vertikalida- honaning xar bir metr balandligida 1 °C dan oshmasligi) bo’lishi kerak. Isitish tizimi honaning qurilish konstruktsiyalari orqali issiqlikning yo’qolishi, ichkariga kirayotgan sovuq havoni isitishi, xamda agar tashqaridan material va asbob-uskunalar kiritish texnologiyalarda ko’rsatilganligiga qarab, hisoblanadi. Mashina zallarini va boshqa honalarning belgilangan tozaligini va mikroiqlim parametrlarining me`yorini saqlab turishni ta`minlash uchun ventilyatsiyani qo’llashadi. Ventilyatsiya tizimini loyihalash mashina zallarining ventilyatsiyasi uchun sarflanadigan havo miqdorini, havo kirituvchi moslamalarning aerodinamikasini, havo tozalash va havo tarqatish moslamalarini tanlashni aniqashdan iboratdir. Havoni kirituvchi-tortuvchi ventilyatsiya honadagi zararli moddalarni chiqarib tashlash, havoning aeron tarkibini yaxshilash bilan bir qatorda, yig’ilgan changlarni xam tortadi. Xususan, VDT va XT zallarida 3 zarracha o’lchami 3 mkm gacha bo’lgan changlarning miqdori 0,75 mg/m dan oshmasligi kerak. Honaga kirayotgan havo avvalboshdan ifloslanishlardan, shu jumladan, chang va mikroorganizmlardan turli xildagi filtrlar 81

yordamida tozalanishi kerak. Kirib keladigan havo miqdori texnika-iqtisodiy hisoblashlar va havo almashish tizimini tanlash bilan aniqlanadi. Havo almashinuvi hisob-kitoblari honada ishlovchi insonlardan, mashinalardan, quyosh radiatsiyasidan, tashqi yoritilganlikdan chiqayotgan ortiqcha issiqlik asosida hisoblanadi. Mashina zallaridagi minimal havo hisobi soatiga ikki bor almashgan havo mivdori bir ishchiga 60 m 3 bo’lishini e`tiborga olgan xolda olib boriladi. Ish jarayonida ko’paytirish texnikasidan ozon ajralib chiqish hisobiga, ko’paytirish va xujjatlarni rasmiylashtirish honalaridagi havo soatiga besh marta almashishini ta`minlash kerak. Boshqa honalarda minimal havo almashinuvi soatiga 1.5-2 marta bo’lishi kerak. Mashina zallaridagi va boshqa honalardagi mo’tadil havo xaroratini, namligini saqlab turish va havoni ifloslanganlikdan tozalash uchun havoni konditsionerlash tizimini qo’llaniladi. Havo muhitini mo’tadilligi EXM ni ishonchli ishlashini, axborot tashuvchi vositalarni uzoq saqlashni, xizmatchilarga yaxshi ish sharoiti yaratishni ta`minlaydi. Bo’lingan turdagi tizim texnik vositalarni sovugan havo bilan va mashina zallarini toza konditsionerlangan havo bilan ta`minlovchi konditsionerlangan havoni ikki tartibga soluvchi zonali qurilmadan tashkil topgan. Bundam tizimlarda sovutilgan havo hisoblash texnikasi uchun texnologik pol ostidan mashina zaliga berilayotgan havodan mustaqil tarzda ichki bushliqda beriladi. Bunday tizimlardan ko’p sonli hisoblash texnikasi joylashgan honalarda foydalaniladi. Aralash turdagi tizimda havo hisoblash texnikasi va mashina zalini sovutish uchun bir vaqtda beriladi. Havoni konditsionirlash birinchi navbatda mashina zallari, xamda servis va taïùi qurilmalar honasi va axborot tashuvchi vositalar saqlanadigan honalar uchun zarurdir. Uy sharoitida, asosan yoz paytida hona mikroiqlimini ta`minlash uchun kerakli quvvatga ega maishiy konditsionerlardan foydalanish yaxshi samara beradi. Xususiy kompyuterda ishlagandagi elektr xavfsizligi. Qurilmalar agar 36 V, bundan tashqari 220 V kuchlanish ishlatadigan elektr tarmog’i bilan kontaktda bo’lganida shikastlanish xavfi doimo mavjuddir. Bu beparvolik 82

natijasida ochiq tok o’tkazuvchilarga tegib ketish xollarida, aksariyat paytlarda turli xildagi sabablar (tok zo’riqishi, sifatsiz izolyatsiya, mexanik buzulishlar) tufayli yuz berishi mumkin. Foydalanish jarayonida tok o’tuvchi qismlarning, shu jumladan, kuchlanish ostidagi tok simlarining izolyatsiyasiga zarar yetishi, natijada ularga bilmay tegib ketish oqibatida jaroxatlanish, og’ir xollarda xatto insonni o’limiga olib kelishi mumkin. Kuchaygan elektr xavfsizligi zonasi bo’lib, elektr qurilmalarni va elektr jixozlarni tokka ulash joylari hisoblanadi. Ko’pincha rozetkalarni polga joylashtirishadi, bunday qilishga esa yo’l qo’yish kerak emas, bundan tashqari ularni quvvatidan ortiqcha-yuklantirish natijasida izolyatsiyasi zaxa bo’ladi va qisqa to’qnashuvga olib keladi. Bunday xolatni yuqotish, aniqrogi, elektrdan jaroxatlanishni minimumga keltirish uchun "Iste`molchilarni elektr qurilmalardan foydalanish qoidalari" va "Iste`molchilarni elektr qurilmalardan foydalanishidagi texnika xavfsizligi qoidalari", hamda "Elektr jixozlarning qurilmalari qoidalari" talablariga rioya qilish zarurdir. Kompyuter bilan ishlaganda elektr tokidan jaroxatlanishni oldini olish uchun tok yuruvchi qismlarga yaqinlashmaslikni ta`minlash uchun qo’shimcha to’sish qurilmalari o’rnatilishi kerak, asosiy kuchlanish manbaidan jaroxatlanishni pasaytirish uchun bo’luvchi transformatordan foydalanish mumkin, xar qaysi xolatda ham elektr qurilmalarida albatta muhofazalovchi yerga ulash yoki nolga ulash (muhofazalovchi o’chirish) bo’lishi kerak. Kompyuterlarni sifatli ishlashini ta`minlash alohida yerga ulash konturi yaratiladi. Shaxsiy hisoblash vositalarini ishlatish jarayonida ta`mirlash, montaj qilish va profilaktika ishlarini bajarish zarurati yuzaga keladi. Maktabgacha tarbiya muassasalarida va o’quv yurtlarida VDT va XT ni SanQvaM 2.2.2.542-96 ga asosan bevosita o’quv honalarda ta`mirlash ishlarini olib borish taqiqlanadi. Elektr qurilmalarini ishlatish vaqtida yuqorida zikr etilgan qoidalarga so’zsiz amal qilishdan tashqari, barcha kuchlanishni o’chirish bilan bog’liq texnikaviy choralarni, ya`ni ish bajarish uchun ajratilgan uchastkadagi qurilmalar 83

o’chirish va o’z-o’zidan yoki bexosdan ulanishga qarshi choralarni ko’rish, ish joylarida zarur bo’lsa, to’siqlar qo’yish plakatlar va ogoxlantiruvchi belgilar osish, tok o’chirilganligini tekshirish, yerga ulashni amalga oshirish kabilarni bajarish kerak. Hisoblash texnikasi bilan bog’liq barcha elektr montaj va ta`mirlash ishlarini bir yo’la ikki bajarishi kerak, elektrdan jaroxatlanish yuz bersa, tokni o’chiruvchi va birinchi vrach kelgunga qadar yordam beradigan odam bo’lsin. Sozlovchi albatta rezina gilamchada bo’lishi va elektr sxemasini korpusga va tok o’tuvchi simlarga tegmay tekshirishi kerak Hisoblash texnikasini ta`mirlash paytida quyidagilar taqiqanadi: -blok va uskunalarni ulash uchun izolyatsiyasi zaxa bo’lgan simlarni ishlatish; -tokka ulangan ko’rilmani payvandlash va detallarni o’rnatish; -tok va kuchlanishni izolyatsiya qilinmagan simlar va qisqichlar bilan tekshirish; -kuchlanish ostida bo’lgan ko’rilmalarga blok va uskunalarni ulash; -tokka ulangan qurilmaning predoxranitelini almashtirish; -muhofazalovchi vositalarsiz yuqori kuchlanishli k;urilmalarda ishlash. Kuchlanish tarmog’idagi boshqa elektr qurilmalarida nosimmetrik kuchlanish tufayli avariya sodir bo’lish ehtimolini olish, tarmoqdan kompyuter qurilmalarini ishonchli o’chirish va texnika xamda ishlovchilarni elektr xavfsizligini ta`minlash maqsadida bir qator montaj talablariga rioya qilish kerak: Birinchidan, barcha SHEXM va tashqi qurilmalarni elektr tarmog’ini o’chirib ulash kerak. Ikkinchidan, bitta shaxsiy kompyuterning barcha qurilmalarini va unga ulanadigan tashqi moslamalar elektr tarmog’ining bitta fazasiga ulanishi kerak. Uchinchidan, tizim blokining korpusini va tashqi qurilmalarinining yerga ulanishini aloxida tashqi kontur orqali bajarilishi kerak. To’rtinchidan, kompyuter qurilmalarini o’chirish uchun bitta muhofazalovchi avtomatli schit va rubilnikdan foydalanish kerak. 84

Kompyuterning kuchlanish blokini tarmoqda tarmoq filtri orqali ulanishini batafsilroq ko’rib chiqamiz. Filtrning xizmati - kondensatorlarni nolga va fazaga ulash yordamida tarmoqdagi tokning yuqori chastotali tashkil etuvchilari to’siqlarini yerga uzatishdan iborat. Buning uchun uchta yo’lkali vilka va rozetkadan foydalaniladi. "Yerga ulash" simini konturga ulanadi, kuchlanish tarmog’ining noliga xam ulashga ruxsat beriladi. Amalda bu ikkisi xam bir xildir, farqi faqat og’ir foydalanish sharoitidagina seziladi. Agar kompyuterning (yoki boshqa qurilmalarning "yerga ulash" simi xech qayerga ulanmasa, qurilma korpusida 110 V o’zgaruvchan kuchlanish paydo bo’ladi, negaki, filtr kondensatori kuchlanish sig’imini bo’luvchi kabi ishlaydi, sig’imlari teng bo’lgani uchun u 220V kuchlanishni ikkiga bo’ladi. Bir paytni o’zida kompyuterning bo’yalmagan metal qismlariga va yerga ulangan qandaydir metallkonstruktsiyalarga, masalan, isitish batareyalarga tegib ketishi natijasida inson xayoti uchun xavfli bo’lgan tok zanjiriga tushib qoladi. Xuddi shu kuchlanish interfeys sxemalari jafo chekadigan qurilmalar orasidagi potentsiallar ayirmasining manbai hisoblanadi. Agar bog’lovchi qurilmalar umumiy konturga aloxida simlar bilan mustaxkam nollangan yoki yerga ulangan bo’lsa, potentsiallar ayirmasi muammosi yuz bermaydi. Agar ikkita ulanuvchi qurilmalar yerga ulanmagan bo’lsa, tarmoqning bir fazasidan kuchlanish berilsa, turli filtrlarga yoyilgan kondensator sig’imlaridan uncha katta bo’lmagan potentsiallar ayirmasi yuzaga keladi, lekin xar qanday sharoitda inson uchun xavf saqlanib qoladi. Agar yerga ulanmagan qurilmalar turli fazalarga ulansa, potentsiallar ayirmasi ko’payib, 190 V gacha etadi, uning inson uchun juda yomon oqibatlarga olib keladi. Eng ogir xolatlardan biri-katta kuchlanishli bloki bo’lgan yerga ulanmagan qurilmalarni yerga ulangan qurilmalarga ulashdir. Kuchlanish blokining simlari ikki qutbli vilka va tarmoq filtri bilan ta`minlangan qurilmalarda ma`lum muammolar paydo bo’ladi. Bunday filtr 85

kondensatorlari kichik sig’imlidir, shuning uchun qisqa to’qnashuv toki nisbatan katta emas-bir necha milliamperdir. Ulanish paytidagi xavfsizlik muammolari yerga yoki nolga ulangan uch qutbli rozetkasi bo’lgan Pilot turidagi yoki shunga o’xshash filtrlardan foydalanish bilan xal bo’ladi. Agar barcha interfeyslar bilan ulanadagan qurilmalarni shunday uch qutbli vilka va rozetkali filtr yoki ularning zanjiri bilan ulansa, bunda yana potentsiallar ayirmasining muammosi xam xal bo’ladi. Kompyuterlarning ish paytidagi nosozliklarini (to’xtab qolishi, diskdan o’qiy yoki yoza olmasligi) asosiy sababchisi bo’lgan sifatsiz kuchlanish manbai (ko’paygan va kamaygan, keskin tushib, sakrab ketadigan kuchlanish, chastotadan og’ishlar va x.k.) dan ximoyalash uchun xozirgi paytda uzluksiz kuchlanish manbalari (UKM) ishlatiladi. Ularning asosiy vazifasi-asosiy tarmoqda avariya sodir bo’lganda elektr energiyasi bilan ta`minlashdir. UKM dan foydalanilganda ximoya konturi (yer) va neytral sim aloxida o’tkazilishi kerak. Shu bilan birga, sifatsiz yerga ulash manbadan qurilmaga (monitor) yo’naltirilgan elektromagnit maydonga tusqinlik qilishdan ximoyalashni kamaytiradi. Bundan tanshari, UKMga lazer printerlarni ulash tavsiya etilmayli, chunki printer qiziganda nominal qiymatdan ortsh tok talab qiladi, bu esa UKMni ishdan chiqishiga olib kelishi mumkin. Elektr xavfsizligi qoida va talablariga rioya qilish foydalanuvchini elektr tokidan jaroxatlanishdan maksimal ximoya qiladi. Lekin, agar baxtsiz xodisa yuz bersa, birinchi navbatda xar qanday usul bilan zudlikda tok ta`sirini to’xtatish (rubilnikni o’chirish, jabrlangandan elektr simini quruq yog’och yoki shunga o’xshash narsa bilan olib tashlash, zudlik bilan vrachni chaqirish) kerak. Agar jabrlanuvchi xushini yo’qotmagan va noxushlik sezgan bo’lsa, vrach kelgunga qadar unga tinchlik, toza havo issiqlik bilan ta`minlash kerak. Jabrlanuvchi og’ir xolatda (xushidan ketgan, pulsi yo’q, uzuq nafas olayotgan) bo’lsa, zudlik bilan "og’izdan-og’izga" usuli bilan minutiga 12- 86

15 marta sun`iy nafas olishni va yurakni sekundiga bir marta bosish bilan massajni boshlash kerak va kasal o’ziga kelgunga qadar (ko’z qorachigining diametri tiklanadi, ya`ni normal xolatgacha kichrayadi, puls qaytadi, nafas olishi normallashadi) davom ettiriladi. Inson o’ziga kelgandan keyin berilayotgan yordamni yana 5-10 minut davom ettiriladi, so’ng uni iliq honaga yotqizib, kuproq issiq choy berish kerak. Xar qanday xolatda xam malakali tibbiy yordam ko’rsatishni ta`minlash kerak. Yong’in xavfsizligi. EXMdan foydalanilganda turli xildagi yonishlar xavfi doimo mavjuddir. Zamonaviy kompyuterlarda elektron sxemalarning elementlarini joylashish zichligi juda yuqoridir, ulash simlari, kommunikatsiey kabellar bir- biriga juda yaqin joylashgandir. Ulardan tok oqqanida, katta miqdorda issiqlik ajraladi, ba`zi bo’limlarda xarorat 80-100°C gacha ko’tarilishi mumkin. Bu ulangan simlarning izolyatsiyasini erishiga, ochilib qolishiga, oqibatda uchqunlanish bilan birgalikda qisqa to’qnashuv sodir bo’lishiga, elektron sxemalarning elementlariga yo’l qo’yilmas darajadagi ortiqcha og’irlik tushishiga olib keladi. Ular qizishi natijasida uchqunlarni sachratib, yona boshlaydilar. EXMdagi ortiqcha issiqlikni yo’qotish uchun havoni konditsionerlash va ventilyatsiya tizimi xizmat qiladi. Lekin bu tizimlar mashina zallari va boshqa honalar uchun qo’shimcha yong’in xavfini yuzaga keltiradi, chunki bir tarafdan, havo uzatuvchi moslamalar barcha honalarga oksidlovchi hisoblanmish kislorod uzatishni ta`minlasa ikkinchi tarafdan, yong’in sodir bo’lganda, ularni honalarga tezda tarqalishiga yordam beradi. Elektr qurilmalariga tok aloxida yong’in xavfi bo’lgan kabel simlari orqali uzatiladi, yonuvchi izolyatsiya materialining mavjudligi, elektr uchquni va elektr yoyi sifatidagi manbalar extimoli borligi, sertarmoqlanganligi va yaqinlashish qiyinligi kabel liniyalaridan yong’in chiqishi va rivojlanishi extimoli yanada kattaligidan dalolat beradi. Shaxsiy hisoblash vositalarini ishlatish jarayonida ta`mirlash, xizmat ko’rsatish va profilaktika ishlarini bajarish zarurati yuzaga keladi. Bunday paytda turli moylovchi moddalar, yengil yonuvchi suyuqliklar ishlatiladi, vaqtinchalik 87

elektr simlari o’tkaziladi, ba`zi bir qism va detallar payvandlanadi. Qo’shimcha yong’in chiqish xavfi paydo bo’ladi, bu esa yong’in profilaktikasi bo’yicha tegishli chora-tadbirlarini talab qiladi. Yong’inni oldini olish uchun barcha turdagi kabellarni gaz to’ldirilgan metall trubalar orqali o’tkazish kerak. Mashina zallaridagi kabel yo’llarini yong’inga bardoshligi 0.5 soatdan kam bo’lmagan, yonmaydigan yoki qiyin yonuvchi materiallardan tayyorlangan, olib-qo’yiluvchi texnologik pol ostidan o’tkazish kerak. Hisoblash markazlaridagi honalarda yong’in jumraklari yo’lkalarga, zina maydonchalariga, kirish joylariga o’rnatiladi. Qo’l olov uchirgichlarni 40-50 m 2 ga bittadan hisoblab, honalarga o’rnatiladi. Yong’in chiqqanda honalardagi avtomatik yong’in o’chirish qurilmasi (AYO’Q) ishlab ketadi. Ko’pincha gazli (AYO’Q) ishlatiladi. Ular shovqin va yorug’lik stgnalizatsiyasi bilan ta`minlanadi. Yong’in vaqtida alanga binoning bir qismidan ikkinchisiga o’tmasligi uchun yong’inga qarshi devorlar, qoplamalar, zonalar, tamburshlyuzlar, eshiklar, uyma teshiklar, klapanlar shaklida yong’inga qarshi to’siqlar qo’yiladi. Binoda yong’in chiqayotgan paytida ikkitadan kam bo’lmagan evakuatsiya chiqishlari ko’zda tutiladi, Lekin ikkitadan kam bo’lmagan evakuatsiya chiqishlari bo’lgan mashina zalidan boshqa bo’linmalardagi ishchilarni evakuatsiya qilishda foydalanishga yo’l qo’yilmaydi. Boshqa ishlab chqarish honalarida agar eng uzoq joydan chiqishgacha masofa 25 metrdan, bir smenadagi ishlovchilar soni 25 tadan ko’p bo’lmasa, bitta chiqish joyi loyixalanadi. O’tish joylarini, yo’lkalarni va ishchi joylarini qog’ozlar, arxiv materiallari bilan uyib tashlash kerak emas. Evakuatsiya yo’llariga tabiiy va sun`iy avariyaviy yoritgichlar o’rnatiladi. Axborot tashuvchi vositalarni saqlash uchun metall shkaflardan foydalaniladi, saqlash honasining eshigi xam yonmaydigan bo’lishi kerak. Yong’in profilaktikasi bo’yicha tashkiliy va texnik chora-tadbirlar majmuasi, yong’inni oldini olish, yong’in chivdan paytda odamlarni xavfsizligini ta`minlash, olovning tarqalishiga yo’l qo’ymaslik, xamda yong’inni muvoffaqiyatli uchirishga sharoit yaratish imkonini beradi. 88

Ko’rish tolshqishig asab va suyak-muskul zurshqishi profilaktikasi. MRK va TSO talablariga butunlay javob beradigan kompyuterlarda ishlash jarayonida, ish joyining ergonomik parametrlariga rioya qiladigan va mexnat qilish xamda dam olish tug’ri tashkil etilganda xam foydalanuvchi ma`lum bir ko’rish, muskul toliqishini, fizik va asabiy noqulayliklarni boshdan kechiradi, profilaktika choralarini ko’rilmasa, ular kuchayishi mumkin. Profilaktika choralariga: ko’zlar, organizmning turli muskul guruxlari, asab, yurak-tomir, nafas olish tizimi faoliyatini rag’batlantirish, ishlash qobiliyatini va xarakatlanish faolligini oshirish uchun mashqlar majmuasi kiradi. Tibbiyot mutaxassislari va gigienachilar tomonidan ko’p miqdorda turli xildagi mashqlar ishlab chiqilgan. Ular N.I. Kosilina, A.P. Koltanovskiyning "Aqliy mexnat qiluvchilar uchun ishlab-chiqarish gimnastikasi" (M. Fizkultura va sport, 1983), mashxur oftalmolog professor G.G. Demirchoglyanning "Kompyuter va salomatlik" nomli kitoblarida o’zlarining ko’rish toliqishini relaksatsiyasi, EXM operatori uchun maxsus mashqlar to’plamini tavsiya qiladilar. Ko’rish toliqishini yuqotish va profilaktikasi bo’yicha tavsiyalar. Shaxsiy kopyuterdan foydalanuvchilarning ko’zni tez-tez qisishi, qichishi, sanchishi, yoshlanishi va boshqa shu kabi keng tarqalgan ko’z toliqishlari kerakli choralar ko’rmay ishlashni davom ettirganda yuzaga keladi. Shu masala yuzasidan ingliz olimasi M. Korbett qiziq ogoxlantirishni keltiradi: "Tsivilizatsiya bizlarni xatto oyoqarimizga qiladigan minimal e`tibor, ya`ni charchaganimizni xis qilib, birpas o’tirib yoki yotib olishdek narsadan ko’zlarimizni maxrum etdi. Ko’z toliqishini sezsamiz xam, ularni o’qish, kinofilm, televizor ko’rish, kompyuterda ishlash bilan kuchaytiramiz. Lekin shuni yodda tutish kerakki, bizning kaftlarimiz ko’zlarimizni Muhofazalash uchun ajoyib asbob vazifasini bajaradi. Bu erda gap quyidagi "palming" deb ataluvchi mashq tug’risida borayapti. Barmoqlarni birlashtirib, peshona markazida bir-birini ustiga qo’yish kerak, bunda kaftlar ko’z o’mizini yopib, nur tushishini butunlay berkitadi, shu bilan birga ko’z sovdasini ezmay, bemalol qovoqlari xarakatlanadi, natijada ko’z retseptorlarining 89

kimyoviy tiklanishi, intensiv oqimdagi obrazlar tufayli muskul to’qimalarini bo’shashi yuz beradi. Ushbu sun`iy ko’rishni tutilishi ko’z muskullarini bo’shashini va qon aylanishini yaxshilash jarayonini tezlashtiruvchi eng yaxshi mashqlardan biri hisoblanadi. Ikki minutli palming ko’z to’rpardasining funktsional xossalarini tiklaydi. Albatta, displeylar bilan ishlashdan oldin, ko’zni gigiyenasi va uni profilaktik nazorati uchun xar taraflama okulist ko’rigidan o’tish, doimiy ravishda kamida yiliga bir marotaba bu tekshirishlarni qaytarish kerak. Sifatli yaxshi monitorlarda ishlash jarayonida, ish joyining ergonomik parametrlariga rioya qiladigan va mexnat qilish xamda dam olish to’g’ri tashkil etilganda xam foydalanuvchi ma`lum bir ko’rish, muskul toliqishini, fizik va asabiy noqulayliklarni boshdan kechirishi tufayli, displeyda ishlash vaqtini chegaralash darkordir. Bunday sharoitda dam olish vaqtini uzaytirish, yoki hisoblash texnikasidan foydalanilmaydigan ish faoliyatiga o’zgartirish kerak. Profilaktik choralar sifatida ko’z toliqishini pasaytirish, ko’z sovdasidagi qon aylanishini yaxshilash, ko’z xarakatini tiklovchi muskullarni bo’shashini ta`minlash maqsadida Sanitar qoidalarda katta eshdagi foydalanuvchilar uchun belgilangan tanaffuslarda, talabalarga esa VDT va SHEXMda ishlaganda xar 20-25 minutdan so’ng boshqa jismoniy manshqlar bilan birgalikda ko’z mashqlarini xam bajarish tavsiya etiladi. Ko’rish noqulayliklari sezilganda bu mashqarni individual, mustaqil va belgilangan vaqtdan ilgari o’tkazish lozim. Quyida SanQvaM 2.2.2.542-96 da tavsiya etilgan ko’z uchun mashqlar keltiriladi. Mashqlar o’girib, turib, ekrandan yuz o’girib, bajariladi. Nafasni bir tekisda olish kerak. 1-variant 1.Ko’z muskullarini qattiq zo’riqtirib, ko’zni yumib, 1-4 gacha sanash, so’ng ko’zni ochib, 1-6 gacha uzoqda tikilib turish kerak, mashq 4-5 marta takrorlanadi. 90

2. Burunni uchiga qarab, nigoxni 1-4 gacha sanaguncha ko’zni charchatmay, ushlab turish, so’ng 1-6 gacha uzoqda tikilib turish kerak, mashq 4-5 marta takrorlanadi. 3. Boshni burmay, o’ngga 1-4 gacha sanaguncha qarab turish, so’ng 1-6 gacha uzoqda tikilib turish kerak. Shu alfozda chap tarafga, pastga, yuqoriga xam bajariladi. 3-4 marta qaytarilishi kerak. 2-variant 1. Ko’z muskullarini zo’riqtirmay, ko’zni yumib, 1-4 gacha sanash, so’ng ko’zni katta ochib, 2. 1-6 gacha uzovda tikilib turish kerak, mashq 4-5 marta takrorlanadi. 2. Burunni uchiga 1qarab, nigoxni 1-4gacha sanaguncha ushlab turish, so’ng 1-6 gacha uzovda tikilib turish kerak, mapsh 4-5 marta takrorlanadi. 3. Boshni burmay (to’g’riga qarab turib) sekin-asta ko’zlar bilan tepaga- o’ngga-pastga-chapga va teskari tomonga aylanma xarakat qilish, uzoqda 1-6 gacha sanagungacha qarab turish kerak. 4-5 marta takrorlanadi. 3-variant 1. Boshni to’g’ri ushlash kerak. Ko’z muskullarini zo’riqtirmay, 1015 gacha ko’zni ochib-yopish kerak. 2. Boshni burmay (to’g’riga qarab turib) yumuq ko’zlar bilan 1-4 gacha sanagungacha o’ngga, so’ng chapga 1-4 gacha sanagungacha va to’g’riga 1-6 gacha sanagungacha qarab turish kerak. 4-5 marta takrorlanadi. 3. 25-30 sm uzoqdagi ko’rsatkich barmogiga 1-4 gacha sanagungacha qarab, so’ng 1-6 gacha uzoqda tikilib turish kerak, mashq 45 marta takrorlanadi. 91

Suyak-muskul zuriqishini yuqotish uchun jismoniy mashqlari majmuasi. Bir xil xolatda ish jarayonida uzoq o’tirish umurtqa qaddibastining toliqishiga olib keladi. Uni bartaraf etish uchun ma`lum jismoniy mashqlarni qo’llash tavsiya etiladi. Ularning mazmuni shundan iboratki, navbatma-navbat muskullarni qisqartirib- bo’shatib, muskul kuchanishini qayta taqsimlash hisobiga ortiqcha zo’riqishni yo’qotish, qon aylanishini yaxshilash, qo’l, oyoqni uvishib qolishini yo’qotishdir. Quyida kurak, bel, tana, qo’l oyoqning toliqishini yo’qotishga mo’ljallangan mashq variantlaridan birini keltiramiz. Qo’l oyoqni uzatish. Boshlang’ich xolat (b.x.): stulda o’tirib, tizzalari bukilgan oyoqlarni polga, qo’lni belga qo’yish kerak. 1. Qo’llar boshni orqasiga, barmoqlar chatishtirilgan, boshni orqaga engashtirish, barcha tanadagi muskullarni kuchlantirish- nafas olish. 2. Asta-sekin oldinga engashish- nafasni chiqarish. O’rtacha tezlikda 4-5 marta qaytarish kerak. Bukilgan oyoqni ko’tarish. 1. Stoldan 50-60 sm surilgan stulga o’tirib, yelkaga bukish, oyoqlarni to’g’rilash va oyoq uchlarini polga tekkizish- nafas olish. 2. O’ng yoki chad oyoqni bukish, qo’llar bilan tizzani quchoqlab, ko’krakka tortish, qorin muskullarini kuchlantirish-nafasni chiqarish. O’rtacha tezlikda 3-4marta qaytarish kerak. Tanani burish bilan engashtirish. B.x: qo’llarni yelkaga qo’yish, bukilgan tizzalarni polga qo’yish. 1. Oldinga bukilib, o’ng tirsak chap oyoq tizzasiga, tekkizish - nafas olish. 92

2. B.x.-nafas chiqarish. Sekin tempda 4-5 marta,takrorlash. Tanani xar yonga burish. B. x.:stulda utirib, qullarni belga quyish. 1. Tanani chapga burish, boshni chapga burish, o’ng boshni orqasiga qo’yib-nafas chiqarish. 2. B,x. nafas olish. 3. Tanani o’ngga burish, boshni ungga burish, chap boshni orqasiga qo’yib-nafas chiqarish. 4. B.x.: nafas olish. Sekin tempda 3-4 marta takrorlash. Barmo1qlar uchun mashqlar B.x.stulda o’tirib, qo’llar tirsakda bukilgan, barmoqlar mushtlangan. 1. Barmoqlarni kuchanmay bo’shatiladi. 2. Barmo1qlarni kuchanmay siqiladi. Bir xil nafas olib o’rtacha tempda qaytariladi. Muskullarni bo’shatish B.x.:stulda o’tirib, oyoqlarni cho’zish va tovoni bilan polga qo’yibnafas olish. Asta-sekin qo’l, oyoq va tana muskullarini bo’shatish-nafas chiqarish. 3 marta takrorlanadi. Tana og’irligini qayta guruxlash B.x.: ish xolati. 1. Tana og’irligini chap qismga qayta guruxlash- nafas chiqarish. 2. B.x.: muskullarni bo’shatish- nafas olish. 3. Tana og’irligini o’ng qismga qayta guruxlash- nafas chiqarish. 3. B.x.: muskullarni bo’shatish- nafas olish. Sekin tempda 3-4 marta takrorlash, chuqur nafas olish. Tayanch-xarakat apparatining toliqishini oldini olish va yo’qotishga mo’ljallangan mashqlar to’plami quyidagichadir: 93

1. B.x. stulda o’tirib, qo’l panjalarini yelkaga qo’yish. 1-3 tirsakni orqaga olib, engashish-nafas olish; 4 deganda bo’shagan qo’llarni tashlab yuborish-nafas chiqarish. Sekin tempda 3-4 marta takrorlash. 2. B.x.:1qo’llarni pastga tushirib o’tirish. 1-4 gacha sanagungacha yelkalar bilan orqaga qarab aylanma xarakatlar qilish. Xuddi shunday oldinga qilish. Nafas olish-xoxishicha. Xar tarafga 2-3-martadan takrorlanadi. 3. B.x.: utirib, barmoqlarni bir-biriga chalishtirib, kaftlarni peshonaga qo’yish, Bosh bilan qo’llarni 5-6 sekund bosish. Qo’llarni bo’shatib, qo’yib yuborish. 5-6 marta takrorlanadi. 4. B.x.: stulda yelkalarni tirab, qo’llarni pastga tushirib, o’tirish. 1-3 gacha sanagungacha boshni ungga oxirigacha burib, shu xolatda 5-6 sekund ushlab turish; 4 deganda b.x.ga sekin qaytish. Xuddi shunday chapga, Nafas bir tekisda olinadi. Xar tarafga sekin tempda 2-3 marta takrorlanadi. 5. B.x.: boshni pastga tushirib, o’tirish. Boshni o’ngga, chapga bo’yin muskullarini bo’shatib, egish. So’ng boshni orqaga olish va xuddi shunday takrorlash. 2 marta sekin tempda takrorlash. 6. B.x.: tik turib qo’llarni ko’krakda bukish. 1-3gacha sanagungacha- kuraklarni bir-biriga yaqinlashganini (keskin emas) sezgan xolda bukilgan qo’llar bilan uchta marta orqaga sapchish; 4 deganda qo’llarni to’g’rilab, orqaga sapchish. 6-8 marta sekin tempda takrorlash. 7. Qo’llarni belga qo’yib, turish. 1-3gacha sanagungachatirsaklarni orqaga burib, umurtqani to’g’rilash, kuchanganlikni 5-6 sekund ushlab turib, shipga qarab cho’zilish; 4 deganda b.x.ga qaytish, bo’shashish. 5-6 marta sekin tempda takrorlash. 8. B.x.: Qo’llarni yelkaga, oyoqlarni yelka kengligida qo’yib, o’tirish. 1 deganda –o’ngga qayilib, 2-3 degungacha nafasni ushlab turish; 4 da b.x.ga qaytib, nafasni chikarish. Xuddi shunday chapga. Xar tarafga sekin tempda 3-4 marta takrorlanadi. 94

9. B.x.: Qo’llar yonda. 1 deganda- qo’llar orqaga, barmoqlar chatishtiriladi, 2-3 deganda qo’llarni yelka orqasidan silkitib-silkitib boshni orqaga tashlab ko’tarish, engashish, 4 deganda- b.x.ga qaytish. 6-8 marta takrorlanadi. 10.Quvvatni oshiruvchi "Qarqara" mashqi. Charchoq sezilganida, lekin ishlash zarur bo’lganida bajariladi. B.x. tik turish. Oyoq; kaftini boshqasining tizzasi orqasiga o’tkazish, qo’llarni birlashtirib, tepaga ko’tarish, ko’zlarni yumish. 15-20 sekund turish. Xuddi shunday boshqa oyoq bilan bajarish. Shuni e`tiborga olish kerakki, 3-5 mashqlar miyadagi qon aylanishini yaxshilashga yordam beradi, chunki boshni pastga va yonga engashtirish bo’yindagi qon tomirlariga mexanik ta`sir ko’rsatadi, ularni egiluvchanligini oshiradi, vestibulyar apparatini qo’zg’atadi, miyadagi qon tomirlarini kengaytiradi. Nafas olish mashqlari, xususan burundan olingan nafas , ularni qon aylanishini o’zgartiradi. Bularni xammasi miyadagi qon aylanishini kuchaytiradi, faoliyatini ko’taradi va aqliy faoliyatini yengillashtiradi. 95

XULOSA Kompyuterizatsiyalash davrining boshlaridanoq amerikalik "Taym" jurnali xazilsiz quyidagilarni yozgan edi: "Yozuv stolida ishlash xavfsiz deb fikrlanadi. Xech kim birorta yozuvni yozish uchun kaska kiymaydi, Qog’ozlarni u yerdan bu yerga olish uchun Muhofaza ko’zoynagini taqmaydi. Lekin ishchi kuchi sexlardan korxona bosh qaruviga qarab ko’chib o’tmoqda, utaxassislarning fikricha, xar yerda xoziru-nozir videoterminallar millionlab odamlarning sog’lig’iga yangi xavf tug’dirayotir" Bu yerda gap displey ekrani oldida uzoq ishlash natijasida bosh og’rig’i, ko’z charchashi, yelkada va qo’l bilaklarida og’riqlar, xomilani tashlash xollari xaqida borayapti. Ommabop adabiyotlarda "Displeyda ishlash oson, lekin xavfli?", "Makkor yordamchi", "Komp’yuter – do’stmi yoki dushman?" kabi maqolalar paydo bo’ldi. Lekin chet ellardagi kabi, bizning mamlakatimizdagi ko’p sonli kompyuterlardan foydalanish tajribasidan, xamda ushbu qo’llanmada berilgan ma`lumotlardan bir qator inson organizmiga negativ faktolar bilan birga, displey ekrani oldida ishlash chog’ida berilgan ko’rsatmalar, takliflar, Muhofazalash choralariga amal qilinsa, insonning ishlash qobiliyatini ko’tarilishiga va sog’lig’i saqlanishiga yordam beradi degan xulosaga kelish mumkin. Xozirgi paytda hisoblash texnikasining rivoji juda xam ilgarilab ketdi, xar 3-4 yilda yangi, yanada sifatli modellar paydo bo’lmoqda. Axborotni aks ettirish uchun yangi texnologiyalar- suyuq kristal va plazmali monitorlar, yangi ichiga Muhofazalash qurilmasi o’rnatilgan, ENT yanada takomillashgan, yassi va "o’ta yassi" ekranli, "to’la muhofaza" sinfli, modifikatsiyalangan qurilmali Muhofaza filtrli, 1600x1200 nuqtalari yuqori ko’rinish qobiliyatli monitorlar, va nixoyat ishchi joylari uchun ergonomik omillarga asosan ishlab chiqilgan maxsus uskunalar, "sichqoncha" turdagi manipulyatorlar va x.k. paydo bo’ldi. Ekranlar 1999 yili planetamizda 112,7 mln zamonaviy talablarga javob beradigan kompyuterlar ishlab chiqarildi. Yaqindagina matbuotda bolalarga, o’smirlarga xamda intensiv mexnat bilan band bo’luvchilarga eng yangi WaveTer texnologiyasi tatbiq etilgan, inson uchun eng zararli hisoblangan ko’ndalang 96

tarqaluvchi elektromagnit to’lqinlar minimumgacha keltirilgan "BELINEA" monitorlarini tavsiyasi e`lon qilindi. Butun dunyo o’rgimchak uyasi sanalmish - Internet tarmog’i yaratilib, 1999 yil boshida 214 mamlakatda joylashgan 43 mln kompyuterlar ulandi. Deyarli barcha davlatlarda faydalanuvchilarni sog’lig’ini va xavfsizligini kafolatlovchi xujjatlar yaratildi, lekin eng ommaviy bo’lib, mashxur TSO va MPR II deb sanalmish Shvetsiyada yaratilgan standartlar hisoblanadi. Me`yoriy xujjatlar sifatida dinamik rivojlanayotgan TSO standarti to’g’risida qisqacha to’xtab o’tamiz. 97

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1. A. Qudratov, T.G’aniev, O’. Yuldashev, G’.Yo. Yormatov, N. Xabibullaev, F.D Xudoev. «Hayot faoliyati xavfsizligi» maruzalar kursi. Toshkent 2005 y 6.Yuldashev O.R., Sapaev Sh.M., va boshqalar «Hayot faoliyati xavfsizligi» fanidan amaly mashg’ulotlar. O’quv qo’llanma. Toshkent 2010 y 7. Т.В. Гитун, А.Г Елисеев и др. «Экстремальная медицина» Полный справочник. Москва 2006 г. 8. О.Р Юлдашев, О.Т Хасанова и др. «Аварийно-спасательные раьоты» Учебное пособие. Ташкент 2008 г. 9. О.Р Юлдашев, О.К Абдурахманов и др. «Безопасность жизнедеятельности» Учебное пособие. Ташкент 2009 г. 10. X.V Salimov. «Ekologiya» Ruscha-o’zbekcha izohli lug’ati Toshkent 2009 y. 11. M.K.Полтев. Oxpaнa тpyдa в мaшиностроении.М.Высшая школа,1980. 12. Caйдаминов C.C. Ocновы oxpaны окружаюшей среди.T.: «O'qituvchi», 1989 r. 13. Yormatmov G.Yo. , Mahmudov R. «Mehnatni muhofaza qilish» Ma'ruzalar to'plami 1-2 qism T., 1995-y. 14. Yormatov G'.Yo. «Hayot faoliyati xavfsizligi» ma'mzalar matni. T., 2000 y. 6. Yormatov G'.Yo., Nasretdinova Sh.Sh. «Sanoat sanitariyasi». O'quv qo'llanma T., 1999-y. 98

O'xshashlar

Elеktr xavfsizlik

Sanoatda xavfsizlik vositalari

Xavfsizlik sohasidagi qonunchilik

Xavfsizlik faoliyatini boshqarish

Xatti harakatga asoslangan xavfsizlik orqali xavfsizlik ijrosini takomillashtirish