Қурилишда электр хавфсизлиги - Xayot faoliyati xavfsizligi - Referatlar

Қурилишда электр хавфсизлиги

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

861.5 KB

Ko'chirib olish

Қурилишда электр хавфсизлиги Режа: 1.Инсон фаолиятида электр токининг аҳамияти. 2.Электр токи таъсирига тушган кишига биринчи ёрдам кўрсатиш. 3.Электр қурилмалардан фойдаланиш хавфсизлиги. 4.Электр токи билан ишлаганда ёнғинга қарши хавфсизлик чоралари.

Таянч иборалар: Электр токи, термик куйиш, ҳимоя усуллари, хавфни бартараф этиш, шикастланиш, биологик таъсир, ток кучи, қадам кучланиши, битта тармоққа уланиш, икки фазага уланиш, электр статик заряд, бирламчи чулғам, иккиламчи чулғам, ерга улаб муҳофазалаш, нолга улаб муҳофазалаш, сунъий ерга улаш қурилмаси, табиий ерга улаш қурилмаси, ерга қоқиладиган қисмлар, полоса (тасма), бурчакли пўлат, арматура таёғи, ҳимоё қобиғи, сақлагич, автомат сақлагич қурилма. 1.Инсон фаолиятида электр токининг аҳамияти. Электрдан жароҳатланиш ишлаб чиқаришдаги барча жароҳатларнинг 1% миқдорини ташкил қилсада, аммо ўлим билан туговчи бахтсиз ҳодисаларнинг 20...30% миқдорини эгаллайди. Шунингдек, ўлим билан туговчи бахтсиз ҳодисаларининг 80% гача содир этилганлари 1000 В кучланишли бўлган электр қурилмаларига тўғри келади. Ишлаб чиқариш жараёнларида турли асбоб ускуналарни ишлатиш электр қувватидан кенг миқёсида фойдаланишни тақазо этади. Шу сабабли, электр токи таъсирида рўй берадиган бахтсиз ходисаларинг олдини олиш, ундан ҳимояланиш каби масалаларни ечиш ўта муҳимдир. Электр токининг энг хавфли томони шундаки , бу хавфни олдиндан сезишнинг имконияти йўқ. Кўп ҳ олларда электр асбобларининг носозлиги ёки уларнинг ишлатиш қоида си ва талабларига амал қилмаслик кишиларни турли даражада жаро ҳ атланиш лар ига олиб келади (25- расм) . Электр токи, одам танасига термик , электролитик ва биологик равишда таъсир этиши мумкин. Натижа да одамнинг нафас олиши жараёни да, юрак фаолиятида, моддалар алмашинувида, қон таркибида ва бошқа аъзоларида ўзгаришлар р ў й беради. Ток таъсирида кўп ҳолларда кучли куйиш ҳолати кузатилади. Термик куйиш 4 даражада кузатилади.

1.Термик қизариш; 2.Пуфакчалар ҳосил бўлиши; 3.Тери юзасининг мўртлашиши; 4.Тери тўқимасининг тўлиқ куйиб кетиши. Электролитик таъсирда – эса қон ёки хужайралар таркибидаги тузларнинг парчаланиши натижасида қоннинг физик ва кимёвий хусусиятлари ўзгаради. Биологик таъсирда инсон организмидаги тирик хужайралар, мускулларнинг кескин қисқариши натижасида тебранади бунинг натижасида организмда биоэлектрик жараёнларнинг бузилиши рўй беради. Ўзгарувчан ток (50 Гц да) ўзгармас токдан хавфли ҳисобланади. Хавфсиз ўзгарувчан ток кучи миқдори 10 мА, ўзгармас ток учун 50 мА қабул қилинган. Таъсир этадиган вақт эса 0,01-0,03 секундни ташкил этади. Вақт ортиб бориши билан (0,2-1 с) юрак фаолияти ўзгаради. Одамларни ток уриши ҳолати ҳам тўрт даражада баҳоланади . 1- даражада одам ҳушини йўқотмайди лекин мускуллар қисқаради. 2- даражада мускуллар қисқаради, ҳушини йўқотади. Лекин, нафас олиши сақлан ади ва юрак ишлаб туради. 3- даражада нафас олиши, юрак фоолияти бузилади, киши ҳ у шини йўқотади. 4- даражада ток уришда қон айланиши ва нафас олиши тўхтаб, клиник ўлим ҳолати содир бўлади. Клиник ўлим 5-8 дақиқа давом этади. Ҳеч қандай ёрдам кўрсатилмаган тақдирда , дастлаб бош мия қобиғида ҳужайралар парчаланиб, клиник ўлим ҳолати биологик ўлим ҳолатига ўтади. Электр токининг инсон организмига таъсири қўйидаги омилларга боғлиқ : 1. Токнинг тури, миқдори ва частотасига; 2. Таъсир қилиш вақти ва йўлига; 3. Кучланиш қисмларига ва уланиш жойига;

4. Ташқи муҳит шароитига, инсон танаси қобилиятига; 5. Ҳимоя воситаларидан фойдаланиш даражасига. Одамнинг қуруқ зарарланмаган териси 2000-20000 Ом қаршиликка эга бўлса, зарарланган ва намланган тери 40-500 Ом қаршиликка эга. Барча ҳисоблар учун инсон аъзоларининг қаршилиги ўртача 1000 Ом деб қабул қилинган. Электр токининг организмга таъсири токнинг ўтиш йўлига ҳам боғлиқ (27-расм). Токнинг ўтиши одамнинг ёшига, соғлиғи ва жинсига боғлиқ. Электр токидан ҳимояланиш одамнинг электр шаҳобчалари ва электр қурилмаларига қандай боғланганлиги билан баҳоланади. Электр қурилмаларидан фойдаланиш даврида инсонни бир фазали токка уланиши куйган лампаларни ва эрувчан сақлагичларни алмаштиришда учрайди, икки фазали уланиш эса олдингиларга нисбатан камроқ вазиятларда юзага келади, яъни узгичлар (рубилниклар), тақсимлаш қутилар билан ишлаганда содир бўлади. Машиналар ва жиҳозларнинг металл қисмларида статик электр зарядлари тўпланиб қолишидан ҳам одамлар жароҳатланишлари мумкин. Статик электр зарядлари деганда, электр энергиясининг потенциаллар заҳираси тушинилади ва бу энергия жиҳозлар ва конструкцияларни ўзаро ёки металл қисмларининг ишқаланиши, атмосфера электрларининг ўтиши туфайли ҳосил бўлади. Статик электр заряди шунингдек органик суюқликлар (бензин, бензоллар)ни ташишда ёки босим остида жўнатишда, диэлектрик моддаларнинг металл қувурлар ва идишлар билан ишқаланишидан ҳосил бўлади. Статик токлар кўп миқдорда органик чанг тўпланадиган хоналарда ҳам пайдо бўлиши мумкин. Статик электр зарядларинг миқдори бир неча минг вольтга етади ва уларнинг учқунли чақнаши портлаш ва ёнғинларни келтириб чиқаради.

Икки фазали чизиқли кучланиш киши танасига бир вақт да таъсир қилса жуда хавфли ҳисобланади. А) Бу ҳолда шикастланиш ток кучи, таъсир этиш вақти ва одамнинг қаршилик кўрсатиш қобилиятига боғлиқ (28 –расм, а ). Бу схемада ток кучи қуйидагича ҳисобланади J = V ч / R o бу ерда V ч - чизиқли кучланиш, R 0 - одам қаршилиги. Электр токининг инсон танасига таъсири қўйидаги ҳолатлари кузатилади (3-жадвал). Б) Ер билан нейтрал уланган уч фазали электр тармоғининг бир фазасига одам уланишида юқоридаги схемага қараганда хавф камроқ бўлади (28 – расм, б ). Бу ҳолда ток кучи қуйидагига тенг бўлади: J = V ч /(0 3R ). бу ерда: V ч - чизиқли кучланиш R 0 - одам қаршилиги Бу ҳолда организмдан оқиб ўтган ток қўйидаги физик қонунга бўйсунади. J = V ч / (1,73 R 0 ) = 380 / (1,73 ·1000) = 0,3 А. В) Нейтрал қопламанинг тармоқдаги фазаларнинг ток берувчи қисмларидан бирига тегиши натижасида одам шикастлан ҳолда (28 – расм, в ) ток кучи қуйидагига тенг бўлади: J = V ч /( 0 0 3 / 3 R R R из   ) бу ерда: R из - қоплама қаршилиги.

27-расм. Электр токининг инсон организмига таъсир йўллари схемаси 3-жадвал № Таъсир турлари Таъсир ҳолати Инсон танасидан ўтаётган токнинг тури ва кучи (мА) ўзгарувча н Ўзгармас 1. Сезадиган Қўл пан ж алари енгил титрайди ва иссиқлик сезилади 0,5 – 1,5 5 -7 2. Қўйиб ю бора диган Қўлларда қаттиқ оғриқ билинади, қизийди. 8 – 10 20 -25 3. Ушлаб қоладиган Қўлларни ушлаб қолади, нафас олиш қийинлашади, юрак фаолияти ўзгаради 20 - 25 50 -80 4. Ўлимга олиб келадиган Юракнинг тўхташи кузатилади, фалаж, ўлим ҳолати намоён бўлади. 90 - 100 500

28 -расм. Инсоннинг электр токи билан боғланиши мумкин бўлган ҳол атлари схема си . Электр токидан жароҳатланишнинг яна бир сабаби электр тармоғининг ерга бир қутбли уланишидан бўлиши мумкин. Бу ҳолда тармоқни ерга тегиб турган нуқтаси атрофидаги ер сатҳида потециалларнинг тақсимланиши кузатилади – туташувчи ток оқимининг тарқалиш ҳудуди пайдо бўлади. Ток оқими тарқалиш ҳудудига тушиб қолган одамдан электр токи оқиб ўтади ва унинг катталиги қадам кучланишига боғлиқ бўлади. Қадам кучланиши ток кучига, ер сиртида потенциалнинг тарқалишига, қадам узунлигига, одам турган жойдан ерга уловчи қурилмагача бўлган масофага, тармоқни ерга тегиб турган жойига нисбатан ҳаракат йўналишига қараб аниқланади. Қадам кучланиши 40 В дан ошмаса у хавфсиз ҳисобланади. Ер устида токнинг ерга уланган жойида потециаллар тарқалиши гипербола қонунияти бўйича намоён бўлади ( - расм). Потенциалларнинг бундай тарқалиши ҳар қандай ток ўтказувчиларнинг ерга тегишида мавжуд бўлади, масалан электр тармоқларининг узилиши ва ток ўтказувчи симининг ерга уланиб қолишидан ҳосил бўлади. Одам симнинг ерга уланган жойига қанча яқин бўлса, унга шунча катта қадам кучланиши U қад таъсир қилади. Симнинг ерга уланиб турган жойида потенциал энг катта миқдорга эга бўлади, шу жойдан узоқлашгани сайин потенциал камайиб боради. Ток ўтказувчиларнинг ерга уланиш жойидан 20 м узоқликдан ортиқ масофаларда потенциал жуда катта миқдорда камайиши амалиётда исботланган.

Қадам кучланишларидан ҳимояланиш мақсадлари учун диэлектрик бўтилардан фойдаланилади. Қадам кучланиши ҳудудларига тушиб қолган одамлар тезда ушбу ҳудуддан майда қадамларда юриб ёки битта қадамда сакраб чиқиб кетишлари керак. 2.Электр токидан шикастланганларга биринчи ёрдам кўрсатиш. Маълумки, электр токи таъсирига тушган кишига биринчи ёрдам кўрсатиш икки қисмдан иборат бўлиб энг асосийси одамни ток таъсиридан қутқариш бўлса, иккинчиси маълум усуллар ёрдамида токни ўчиришдан иборат. 1000 В кучланишгача бўлган тармоқда, агар ўчирувчи мослама узоқда бўлса, қуруқ ёғоч дастали болта билан симларни кесиб ташлаш керак. Агар кучланиш 1000 В дан кўп бўлса, унда диэлектрик қўлқоп ва мустаҳкам асбоблардан фойдаланиб кесиб ташланади. Биринчи ёрдам бериш усуллари жароҳатланган одамнинг ҳолатига қараб белгиланади. А) Агар одам ҳушини йўқотган бўлса, уни тинчлигини таъминлаб шифокорни чақириш ёки уни олиб бориш керак. Б) Агар одам хушини йўқотган, аммо, нафас олиши ва юрак тизими ишлаётган бўлса, уни қулай ва қуруқ жойга ётқизиш, ёқасини бўшатиш ва ҳаво келишини таъминлаш керак. Лозим бўлса сунъий нафас олдириш керак. В) Клиник ўлим ҳолатида эса албатта сунъий нафас олдириш ва юракни ўқалаш керак. Бу муолажа қон айланишини сунъий тиклаш имконини беради. 29- расм. Ток урган одамга биринчи тиббий ёрдам кўрсатиш минутига

схемаси. Ток урганда электр ўтгазгичларнинг изоляцияси ёрдам бермайди. Жароҳатланишнинг асосий сабаблари қўйидагилардан иборат : - махсус таъмирлаш пайтида электр токининг тасодифан улаб юбориш; - кучланиш остидаги тармоққа хавф туғдирувчи масофада яқинлашиш; - узилиб тушган элекр симларининг кучланиши таъсирига тушиб қолиш. Жароҳатланишни олдини олиш қўйидагича ташкил этилади: -кучланиш остидаги ўтгазгичларни қўл етмайдиган (2,0-2,5 м) қилиб ўтказиш; -электр тармоқларини алоҳида жойлаштириш; - э лектр қурилмаларини корпусида электр токининг ҳосил бўлишини олдини олиш чораларини ишлаб чиқиш (ерга улаш, автоматик ўчиргичлардан фойдаланиш, ташкилий чоралар кўриш); -тармоқларнинг изоляция қопламаларини бутунлигини таъминлаш. Бу ишларни амалга ошириш учун ишчилар махсус восита ва анжомлар билан таъминланади. Уларга ток ўтказмайдиган гилам ва таглик, этик, қўлқоп, кўзойнаклар, ҳимоя камарлари, занжирлар берилади. Ҳимоя анжомларига эса штангалар, қисқичлар, индикаторлар, монтёр жиҳозлари киради. Айниқса кўчма ерга улаш воситасидан фойдаланиш самарали ҳисобланилади. Шу билан бирга, асбоб ва ускуналар меъёрий ҳужжатларда келтирилган муддатларда синалади ва текшириб турилади.

30-расм. Ток билан ишлаганда фойдаланиладиган шахсий ҳимоя воситалари ва асбоблари. Аниқланган статистик маълумотларга кўра ток урган одамга биринчи дақиқада ёрдам берилганда унинг 90 % ҳаёти сақлаб қолинади, кечиктирилганда эса бу имконият 10% тушиб қолиши тасдиқланган. Шунинг учун ҳар бир инсон дастлабки ёрдам бериш ишларини билиши шарт. Шикастланишларни олдини олиш мақсадида бир қатор огоҳлантирувчи ва таъқиқлавчи плакатлардан фойдаланиш жорий этилган ва булар қўйидагилардан иборат. ( –расм) 31–расм. Ток билан ишлаганда фойдаланиладиган огоҳлантирувчи ва таъқиқлавчи белгилар.

32-расм. Электр ёритиш тизимларидаги муҳофаза қобиқларининг қизиши ва алангаланиши мумкинлиги. Шахсий ҳимоя воситалари сифатида, шунингдек баландликда ишларни хавфсиз олиб боришга хизмат қилувчи мосламалар қўлланилади, буларга электр- монтаж устасининг ҳимоя белбоғи, тасмали пўлат тирноқлар, муҳофазаловчи арқонлар, телескопик минора, оёғи очиладиган нарвон кўчма норвон киради. Электр-монтаж устасининг ҳимоя белбоғи ва пўлат тирноқлар маълум муддатларда синовдан ўтказилиши ва мос равишда гувоҳномасига эга бўлсагина фойдаланишга рухсат берилади. Ҳимоя белбоғи 225 кГ юкланишга ва тирноқ 135 кГ юкланишга 5 минут давомида синалади. Барча оёғи очиладиган нарвонлар ва кўчма нарвонлар махсус қайдлар журналида ҳисобга олинади, уларнинг инвентар рақами ва объектга беркитилганлигининг белгиси бўлган нишони бўлиши керак. Ҳимоя воситаларига хавфли жойларга ўрнатиладиган огоҳлантирувчи плакатлар ҳам киради. Қўлланилиш вазифасига кўра плакатлар, тўртта гуруҳга бўлинади: -огоҳлантирувчи:«Тегма-ўласан»,«Юқори кучланиш-ҳаёт учун хавфли» ва ҳ.к.

-тақиқловчи: «Уламанг-одамлар ишлаяпти»,«Уламанг-таъмирлаш ишлари кетаяпти». Бу плакатларни тармоқда таъмирлаш ишлари олиб борилаётган пайтда уланиш жойига илиб қўйилади. -русат берувчи: «Шу жойда ишланг», « Шу жойдан чиқинг», «Чекиш жойи» каби плакатлар ишловчи ходимларга иш ўринлари ва дам олиш жойларини кўрсатади. -эслатувчи: тегишли ҳаракатларни эслатади. 33-расм. Изоляцияловчи ҳимоя воситалари асосий ва ёрдамчи воситалар. 1-изоляцияловчи штанга; 2-изоляцияловчи1-изоляцияловчи штанга; 2-изоляцияловчи қисқич; 3-диэлектрик қўлқоп;қисқич; 3-диэлектрик қўлқоп; 4- диэлектрик бўти; 5-диэлектрик калиш; 6-4- диэлектрик бўти; 5-диэлектрик калиш; 6- резинали гиламча ва йўлакча;резинали гиламча ва йўлакча; 7-изоляцияловчи таглик; 8-электр 7-изоляцияловчи таглик; 8-электр устаси асбоблари; 9-ток ўлчагич қисқич; устаси асбоблари; 9-ток ўлчагич қисқич; 10-юқори кучланишни кўрсатувчи 10-юқори кучланишни кўрсатувчи асбоб.асбоб. Резинали диэлектрик қўлқоплар ёпиқ қутилар ёки шкафларда,Резинали диэлектрик қўлқоплар ёпиқ қутилар ёки шкафларда, асбоблардан алоҳида ҳолда сақланади. Уларни ёғлар, бензин ва бошқаасбоблардан алоҳида ҳолда сақланади. Уларни ёғлар, бензин ва бошқа воситаларнинг зарарли таъсирларидан сақлаш, чанглар ва лойдан асрашвоситаларнинг зарарли таъсирларидан сақлаш, чанглар ва лойдан асраш керак.керак. 3.Электр қурилмалардан фойдаланиш хавфсизлиги. Қурилишда уч фазали ўзгарувчан 380/220 ва 220/127 В кучланишли ва тўрт ёки уч тармоқли ток ишлатилади. Тўрт тармоқли тизим жуда оммалашган, унинг

ноль тармоғи трансформаторнинг нейтрал нуқтаси орқали ерга уланади. Бу эса электр қурилмаларининг металл қисмларини ерга улаб ҳимоялаш учун мўлжалланган. Одатда қурилмаларнинг металл қисмлари кучланиш ҳолатида бўлмасада, ўтказгич симларининг ҳимоя қобиқлари шикастланиши оқибатида уларда ток пайдо бўлиши эҳтимоли ҳам мавжуд. Уч тармоқли электр узатиш тизимида ноль сими мавжуд эмас ва улардаги электр қурилмаларини ҳимоялаш эса алоҳида ерга улаш орқали амалга оширилади. Электр қурилмаларини ўрнатиш ва фойдаланиш даврида электр токи таъсиридан ҳимояланишнинг аниқ усули, қурилмалар жойлашган ишлаб чиқариш хоналарининг хусусиятига қараб белгиланади. “Электр қурилмаларини ўрнатиш қоидалари” (ПУЭ) га биноан электр токидан шикастланиш даражасига кўра ишлаб чиқариш хоналари уч гуруҳга бўлинади: ўта хавфли хоналар, хавфли хоналар ва хавфсиз хоналар. Ўта хавфли хоналарга намлиги жуда юқори девор, шифт, полларида сув томчилари бўлган, ҳарорати 35 0 С ва ундан юқори, ҳаво таркибида кимёвий фаол моддалар бор (булар электр ўтказгичларнинг ҳимоя қобиқларини емириш хусусиятига эга) бўлган, шунингдек, хавфли хоналарга хос белгиларга эга бўлган саноат корхоналарининг хоналари киради. Саноат корхоналарининг синаш станциялари, гальваник цехлар ва очиқ ҳавода ер қазиш ишларини бажариладиган жойлар шулар жумласидандир. Хавфли хоналарга нисбий намлиги узоқ вақт 75% ва ундан юқори бўладиган нам, ҳаво ҳарорати узоқ вақт 35 0 С ва ундан ортиқ бўлган хоналар, ток ўтказиш мумкин бўлган кўмир ва металларнинг чанглари бўладиган, поли ток ўтказувчи, металл, темир-бетон, ер, ғишт ва ишлаётган ишчи бир вақтнинг ўзида бир томондан ерга уланган металл конструкциялари бўлган, иккинчи томондан электр қурилмаларининг металл корпусларига тегиб кетиши мумкин бўлган саноат корхоналарининг хоналари киради. Хавфсиз хоналар деганда нисбий намлиги ва ҳаво ҳарорати меъёрида бўлган ва электр токи ўтмайдиган поли ёғочли хоналар тушинилади. Бунга

мисол тариқасида маъмурий бинолар хоналари, лабораториялар, асбоблар сақланадиган омборхоналарни келтириш мумкин. Қурилиш майдонидаги шароит хавфлилиги жиҳатидан ўта хавфли хоналарга ёки айрим ҳолатларда хавфли хоналар жумласига киритилади (масалан, намлик даражаси катта бўлган шароитда электр узатиш тармоқларига яқин жойларда ер қазиш ишлари олиб борилганда). Электр қурилмаларидан фойдаланишда электр хавфсизлигининг асосий воситаларига қуйидагилар киради: қурилманинг ток ўтказувчи қисмларига тегиб кетишдан ҳимоялаш; ўта хавфли хоналар ва хавфли хоналарда паст кучланишли токларни қўллаш; қурилмаларни ўраб турган муҳит шароитига мос келувчи машиналар, аппаратлар, асбоблар, ўтказгичлар ва кабеллар билан таъминлаш; ерга улаш ва муҳофазаловчи ўчириш қурилмаларини қўллаш. Шнурлар, ўтказгичлар, шиналар ва кабелларнинг ҳимоя қобиқлари инсонларни ток ўтказувчи симларга тегиб кетиши хавфсизлигини таъминлашнинг асосий чораларидан биридир, чунки ҳимоя қобиғи ёрдамида одамдан ерга ўтадиган ток кескин камайтирилади. Ҳимоя қобиғининг қаршилиги ўтказгич кучланшидан минг баробар катта бўлиши талаб қилинади (масалан, 380 В кучланишли сим учун ҳимоя қобиғининг қаршилиги 380·1000 =380000 Ом бўлиши керак). Қурилманинг ток ўтказувчи қисмларига тегиб кетишдан ҳимоялаш мақсадида тўсиқ воситаларни, хабарлов воситалари ва блокировка қурилмаларини ўрнатиш оқали амалга оширилади. Тўсиқ воситалари билан қурилмаларнинг ҳимоя қобиғи билан ўралмаган қисмлари (ўтказгичлар, шиналар, узгич контатлари, сақлагичлар, машиналар ва аппаратларнинг қисқичлари) таъминланиши керак.

34-расм. Ўзгарувчан токда ишловчи электр пайвандлаш схемаси. 1- пайвандлаш токининг тўғрилагичи; 2-ўчиргич ва сақлагич қутиси; 3- истемол учун электр ўтказгич сими; 4-пайвандлаш трансформатори; 5- ерга улаш; 6-пайвандлаш учун ўтказгич симлари; 7-қайтиш симининг мосламаси; 8-электр ушлагич-дастак. Ҳар қандай электр қурилмасини, агар унинг металл қобиқларида кучланиш ҳосил бўлиши хавфи бўлса, қайси жойда ва қандай бинода ишлатилишидан қатъий назар, корпуси ерга уланади. Ерга улаб муҳофаза қилиш нинг асосий моҳияти ишлатилаётган электр асбобларининг металл корпусларида электр кучланиш пайдо бўлса, уни ерга ўтказиб юборишдир. Бундай муҳофазанинг хавфсиз кучланиш даражасига тушириш учун, ерга уланган жойи атрофида потенциаллар айирмаси ҳосил бўлмаслигини таъминлашдан иборат. Бир жойга йиғилган, ерга улаб муҳофазалаш қурилмасида ерга қоқилган металл қозиқлар цехдан ташқарида айрим майдонларга ёки цехнинг маълум участкасига ўрнатилган бўлади. Электр юритиш қурилмалари бўлган машина ва механизмларнинг корпуслари, электр машиналари ва қўлаки асбоблар, трансформаторлар, корпуслари, электр ёритгичларнинг арматуралари ва бошқа элекр жиҳозлари корпуслари; элекр-техник қурилмаларининг металл қобиқлари, синчлари ва

конструкциялари, кран ости ва тельфер йўларининг рельслари, металл ҳавозалар ва иншоотларнинг конструкциялари ерга улаб муҳофазаланади. Ерга улаб муҳофазалашнинг асосий элементлари сифатида қурилманинг корпуси ва ерга уловчи билан боғловчи ўтказгич (мис, пўлат сим, тасма ёки қурилманинг металл қисмлари)дан, ҳамда бевосита ерга уловчи қисмдан иборат бўлади. Ерга уловчи қисмлар табиий ва сунъий бўлиши мумкин. Табиий ерга уловчилар сифатида бино ва иншоотларнинг ишончли равишда ерга кириб турадиган металл конструкциялари: ер остида жойлашган қувурлар, кран ости йўллари ва б. Ушбу мақсадлар учун қувурларнинг газ ва енгил алангаланадиган ёки портлашга хавфли суюқликлар ташувчиларидан ва вақтинчалик сув таъминоти учун қурилиш майдонида ётқизилган металл қувурларидан фойдаланиш тақиқланади.

35-расм.Электр қурилмаларини ерга улаб ҳимоялаш. а- нейтрали изоляцияланган; б- нейтрали ерга уланган; 1-электр двигатель; 2-ерга боғловчи;; 3-нолли ўтказгич; 4-ерга улагич қурилмаси. Сунъий ерга уловчилар сифатида одатда, ерга махсус қоқиладиган устунлар, металл таёқлар (арматуралар) ва диаметри 25...63 мм ва узунлиги 2...3 м бўлган пўлат қувурлар, кесими 50×50×5 мм бўлган пўлатдан ясалган бурчаклар ва устунларни ўзаро туташтириш учун кесими 40×4 мм бўлган металл тасмалар ерга ўрнатилади. Мисол тариқасида - расмда минорали краннинг ерга улаб муҳофазалаш схемаси кўрсатилган.

36 - расм. Минорали кранни ерга улаб ҳимоялаш. 1- рельслар орасидаги кўприкли улам; 2- рельсларнинг чокидаги кўприкли улам; 3-ерга уловчи ўтказгичлар; 4- қўшувчи қути; 5- кирувчи қути; 6- эгилувчан шлангли кабель; 7- қоқиладиган ерга уловчи қурилма; 8- табиий ерга уловчи; 9- истемол кабели; 10- ерга қоқиладиган пўлат қувур ёки бурчак. Ерга уловчи қисмнинг аниқ сони ҳисоблаб чиқилади ва белгиланади, лекин ерга улаш қурилмасининг ўчоғида кам деганда иккитаси қоқилган бўлиши талаб қилинади. Уларни 0,8 м чуқурликдаги ариқчалар қазиб маълум оралиқда ерга қоқиб чиқилади ва ўзаро пўлат тасмалар ёрдамида пайвандлаб бириктирилади. Тасма ўрнига диаметри 6 мм дан кам бўлмаган пўлат таёқчалардан фойдаланиш мумкин. Ерга уловчи қурилмалари қаршиликларининг йўл қўярли миқдорлари Электр қурилмаларини ўрнатиш Қоидаларига кўра белгиланади. 1000 В кучланишгача бўлган қурилмаларида ҳимояланган нейтрали мавжуд бўлган трансформаторнинг ерга улаб муҳофазалаш қаршилиги, трансформаторнинг

қуввати 100 кВ·А дан катта бўлса - 4 Ом дан ортмаслиги керак, агар 100кВ·А дан кичик бўлса -10 Ом дан кичик бўлиши керак. 1000 В кучланишгача бўлган нейтрали ерга мустаҳам уланган қурилмаларда, бу ҳолда уларнинг трансформаторлар, генераторларларнинг нейтрали билан уланган бўлади, уч фазали токлардаги қаршилиги чизиқли кучланишлари 660, 380 ва 220 В ва бир фазали токларда эса 380, 220 ва 127 В бўлган кучланишли тармоқларга мос равишда 2; 4 ва 8 Ом қаршиликлар тўғри келади. Электр қурилмаларининг ток ўтмайдиган металл қисмларини олдиндан ноль сим билан улаб қўйиш нолга улаб муҳофаза қилиш деб юритилади. Муҳофазаловчи ноль сими электр манбаи ғалтагининг нейтрал қисмларини мустаҳкам ерга улаш билан бошланиб уч фаза билан биргаликда тўртинчиси ноль сим тариқасида бутун тармоқ бўйлаб тортилади ва иложи борича кўпроқ (маълум масофада) ерга улаб борилади. Бу усулда корпусга ўтиб кетган электр токини ноль сими билан улаш ҳисобига қисқа туташув вужудга келтириш билан, электр қурилмасига келаётган ток кучининг ортиб кетишига эришилади. Бунинг натижасида электр қурилмасини муҳофаза қилиш учун ўрнатилган сақловчи, эрувчи қурилмани ёки сақловчи автоматни ўчириш билан электр қурилмасига келаётган электр токи узиб қўйилади. Бундай вазифани бажарувчи сақловчи, эрувчи қурилмалар ёки автоматлар олдиндан электр қурилмасидаги электр токининг маълум миқдорда ошишига мўлжаллаб ўрнатиб қўйилади. Корпусига ток ўтказиб юбораётган (бузилган) электр қурилмасини сақловчи эрувчи қурилмалар ўрнатилган тақдирда ўчириш 5-7 секунд, автоматлар ёрдамида эса 1-2 секунд давомида амалга оширилади. Қурилмаларнинг ток ўтказувчи қисмларига тегиб кетиш хавфидан асраш учун, 0,1-0,2 с да ишлаб кетувчи автоматик воситаларидан фойдаланилади, масалан, электродларни алмаштириш мақсадида пайвандлаш аппаратини тармоқдан ажратиб қўйишда, кучланиши 1000 В дан юқори электр қурилмаларида бир фазали ерга туташувини автоматик тарзда ўчириш учун электр хавфсизлик релеси (РБР -110) ишлатилади.

Трансформаторнинг (бирламчи-1000 В дан юқори ва иккиламчи-1000 В дан паст кучланишли) чулғамлари орасидаги туташувдан ҳимоялаш учун иккиламчи чулғами нейтралини ерга улаш билан амалга оширилади. Қўлаки кўчма электр лампалари ва қўлаки асбобларини улашда қўлланиладиган пасайтиргич тансформаторларида электр токидан жароҳатланишни олдини олиш, иккиламчи чулғамини биттасини ерга улаш билан амалга оширилади. Электр қурилмаларининг хавфсизлигини таъминлашнинг асосий шартидан яна бири шундан иборатки, уларни жиҳозлаш ва ўраб турган муҳитига, монтажига ва фойдаланишга қулайлигининг шароитини яратишдир. Масалан, намлик ошиб кетган жойларда ишлатиш учун элетродвигателлар намни сачраши ёки томчилашига қарши турувчи ҳимоя қобиғи билан ўралган бўлиши, заҳарли буғ ва газли муҳитларда уларни тоза ҳаво пуркаб шамоллатиш чоралари кўрилиши керак бўлади. Қурилиш майдонидаги вақтинчалик электр тармоғида ҳимоя қобиғи билан қопланган ўтказгичлар ишлатилади, улар иш жойидан 2,5 м, йўлаклардан 3 м ва ўтиш йўлларидан 5 м баландликда, ишончли таянчларга ўрнатилиб тортиб ўтказилган бўлиши керак. Баландлиги ердан, полдан ва тагсупа тўшамаларидан 2,5 м пастдан ўтувчи ўтказгичлар, қувурлар ёки металл қутилар ичида жойлаштирилиб ўтказилади. Кучланиши 36 В бўлган кўчма ток қабул қилгич қурилмаларини тармоққа шлангли ўтказгичлар (кабел) орқали уланади. Уч фазали асбобларни улашда тўрт тармоқли кабелдан фойдаланилади, унинг битта тармоғи ерга улаш учун хизмат қилади. Кучланиши 36 В ва ундан кичик чироқлар ва асбобларни ток билан таъминлаш учун кўчма пасайтирувчи трансформаторлар ёки оддий трансформаторларнинг паст кучланишлари ишлатилади. Юқоридаги мақсадлар учун автомат трансформаторлар, дроселли ғалтаклар ва реостатлардан фойдаланиш қатъиян ман этилади.

Электр двигателлари, пайвандлаш трансформаторлари, қурилиш машиналари, электр асбоблари ва бошқа қурилмалар истемол қилинувчи тармоққа қисқичли (клеммали) қутилар ва ерга уланувчи бурама қисқичи мавжуд бўлган пунктларига уланади. Уланиш пунктининг ерга уловчи бурама қисқичи тармоқнинг ноль симига ишончли бириктирилиб ва у орқали истемол трансформаторининг ерга уланган нейтралига боғланади. Қурилиш майдонида жойлашган ва қурилишнинг охиригача фойдаланиладиган қуввати 180-500 кВА бўлган трансформатор подстанцияларининг электр хавфсизлиги, фойдаланиш қоидаларига биноан жиҳозларини ҳар кунлик назорат-кузатувдан бошланади. Трансформатор подстанциялари ва пунктларини кузатиш мабойнида авваламбор хонасининг асос ва деворлари томларида тирқишлар, ёриқлар бўлмаслиги ва созлигига эътибор бериш керак, трансформаторларнинг кенгайтирувчи идишлари ва ёғли улагичларининг ёғи сатҳига, сақлагичларнинг контактлари ва шиналари созлигига, ток ўтказувчи қисмлари ва уловчи кабеллари ҳолатига, ерга улашнинг ишончлилиги ва ёритилишига, ҳимоя воситалари мавжудлигига эътибор бериш керак. Ҳаводан ўтувчи тармоқлар хавфсизлигини таъминлаш учун, ўтказгичларнинг кўндаланг кесимларининг юзаси йўл қўярли миқдорларига амал қилиш, ер сатҳидан ва бошқа иншоотлардан баландлиги етарли бўлиши қоидалари талабларига жавоб бериши жуда муҳимдир. Инсонларни ташқи электр тармоқларининг ўтказгичларига тегиб кетишидан ҳимоялаш учун, ўтказгичларни қуйидаги масофаларга риоя этган ҳолда ўтказилади: балконлардан, эшик олди пешайвонларидан, ишлаб чиқариш биноси томидан – 2,5 м баландликда; горизонт бўйича деразалар тепасидан- 0,5 м, балкон ва дераза остидан- 1 м, ер сатҳидан баландда- 2,75 м бўлиши керак. 4.Электр токи билан ишлаганда ёнғинга қарши хавфсизлик чоралари.

Маълумки, саноат корхоналарида электр қувватидан фойдаланиш кенг йўлга қўйилган. Бу технологик жараёнларда ишлатиладиган дастгоҳ, аппаратлар кўтариш ва тушириш воситалари, қиздириш, эритиш тизими ва ёритиш воситаларининг ҳаммаси электр қуввати ёрдамида амалга оширилади. Агар электр воситаларидан тўғри фойдаланилса, унда ёнғин хавфи бўлмайди. Аммо электр қурилмаларидан ҳамма вақт ҳам тўғри фойдаланиш имкониятлари мавжуд деб бўлмайди. Электр тизимидаги қисқа туташув, электр қурилмалари ва симларида кучланишнинг кўпайиб кетиши ва уларда катта қаршиликлар вужудга келиши иш жараёнида ноқулайликлар туғдиради. Агар электр симлари ўзаро уланиб қолса ёки электр қурилмаларининг ерга уланган корпуслари билан уланиб қолса, қисқа туташув юз беради. Электр қурилмаларига катта юзага эга бўлмаган ўтказгич орқали катта ток оқими юборилса, электр симининг ниҳоятда қизиб кетиши кузатилади. Электр симлари бир-бири билан уланган участкадан ток ўтаётганда яхши уланмаганлиги натижасида ток оқиб ўтишига кўрсатиладиган қаршилик ниҳоятда кўпайиб кетади ва бунда электр ўтказгич қизиб чўғланиб кетиши мумкин. Юқорида санаб ўтилган ҳолларда қизиган электр ўтказгич муҳофаза қобиқларини ёндириб юбориши мумкин. Чунки муҳофаза қобиғи сифатида ёнувчи материаллардан фойдаланилади. Агар оқиб ўтаётган ток кучи ҳисобланган катталикдан ортиб кетса, унда ўтказгичда иссиқлик ажралиши рўй беради ва бунинг натижасида муҳофаза қобиғи ўзининг муҳофазалаш хусусиятини йўқотади. Электр ўтказгичларида ҳосил бўлган иссиқлик миқдорини қуйидагича аниқлаш мумкин: Q = 0,24 · I · R · t . Бу ерда: I - ток кучи , А; R – ўтказгичнинг электр қаршилиги, Ом; t – вақт, сек.

Электр тизимларида ёнғин хавфсизлигини таъминлаш учун ўтказгичлар “Электрдан фойдаланиш қурилмаларини ишлатишдаги техник қоидалар” асосида ҳисобланади ва керакли кўндаланг кесимларга эга бўлган симлардан ва уларни муҳофаза қилиш воситаларидан фойдаланилади, шунингдек, тармоқдаги электр қувватини ҳисобга олган ҳолда сақловчи қурилмалар билан жиҳозланади. Электр жиҳозларини ўрнатишда корхона ва хонанинг ёнғинга хавфлилик даражасини ҳисобга олиш шарт. Агар электр қурилмалари қоидага мувофиқ ўрнатилган бўлса ҳам унинг ток ўтказувчи қисмлари енгил алангаланувчи ёки ёнувчи суюқликларга тегиб турса, унда бундай ҳол унинг ёнғинга хавфлилик даражасини камайтирмайди. Электр қурилмалари ва электр тизимларини ўрнатганда қисқа туташув бўлган тақдирда уларни ўчириб қўйишни таъминлайдиган сақловчи қурилмаларни тайёрлаб қўйиш керак. Электрни ўчирувчи тизимларни берк қопқоқлар билан таъминлаб ўчириш, ёқиш вақтида чиқадиган учқун ёнғин ёки портлашга сабаб бўлмаслигини таъминлаш керак. Электр тақсимлаш тизимлари ҳам улаш ва ўчиришда учқунлар чиқариб ёнғин хавфини кучайтиради. Шунинг учун уларни ёнмайдиган материаллардан қурилган, хавфли аралашмалар бўлмаган хоналарга ўрнатилади. Электр ёритиш тизимлари ҳам муҳофаза қобиқларининг қизиш ва алангаланиши мумкинлиги жиҳатидан ёнғин хавфини туғдиради. Шунинг учун ҳам ёритиш тизимларини ўрнатишда уларнинг ўтказгичлари яхши муҳофаза қилинганлигини текшириб, олдин такидлаганимиздек, резина ёки металл қувурлар орқали ўтказиш тавсия қилинади. Электр лампалари ёритаётган вақтида кўпроқ ҳароратда қизиши мумкин. Бундай шароитда унинг юзасига ўтирган чангларнинг ёниб кетиш эҳтимоли кучаяди. Унинг олдини олиш, электр лампаларининг тузилишини ўзгартириш орқали амалга ошириш мумкин, яъни оддий лапаларни очиқ арматуралари билан ўрнатиш ўрнига, ёнғин ва портлашга чидамли арматурали махсус ёритишни қўлланиши яхши самара беради.

Адабиётлар рўйхати. 1.Пчелинцев В. А. и др. Охрана труда в строительстве: Учеб. для строит. Вузов и фак. – М.: Высш. Шк., 1991. – 272 с.: ил. 2.Охрана труда в строительства. Инженерные решения: Справочник/В. И. Русин, Г. Г. Орлов, Н. М. Неделько и др. – К.: Будивельник, 1990. –208с. 3.Охрана труда в строительства. Учебник для техникумов. Изд. 2-е, перераб. и доп. М., Стройиздат, 1975, 263с. 4.Йўлдошев О.Р., Рахимов О.Р., Хўжақулов Р.Т., Ҳасанова О.Т., “Меҳнатни муҳофаза қилиш”, Тошкент-2005. 5.Х.Раҳимова, А.Аъзамов, Т.Турсунов. Меҳнатни муҳофаза қилиш.Т. – “Ўзбекистон” -2003. 6.G ΄ .Yo.Yormatov, O.R.Yuldoshev, A.L.Xamrayeva. Hayot faoliyati xavfsizligi (Darslik), Toshkent, «Adolat», 2009. 7.Ў.Йулдошев, У.Усмонов, О.Қудратов. Меҳнатни муҳофаза қилиш (Ўқув қўлланма), Т. “Меҳнат”, 2001. 8. Л.Г.Дикман . «Организация, планирования и управление с троительным производством» Москва, Высшая школа, 1998 г. 480 стр . 9. Т.М.Махматкулов, Г.Ш.Шомирзаев, А.Райимкулов. «Ҳаётий фаолият хавфсизлиги» фанидан маърузалар матни. ТАТУ Самарқанд филиали. Самарқанд-2007.

O'xshashlar

Электр хавфсизлиги

Қурилишда ёнғин хавфсизлиги ёнғин хавфсизлиги асослари

Электр хавфсизлиги асослари

Ишлаб чиқаришда электр хавфсизлиги

Қурилишда касбий зарарлантирувчи омиллар