To’qimachilik va yengil sanoat korxonalarida ishlab chiqarish uskunalarini xavfsiz ishlatish - Xayot faoliyati xavfsizligi - Referatlar

To’qimachilik va yengil sanoat korxonalarida ishlab chiqarish uskunalarini xavfsiz ishlatish

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

157.5 KB

Ko'chirib olish

To’qimachilik va yengil sanoat korxonalarida ishlab chiqarish uskunalarini xavfsiz ishlatish Reja: 1. Sanoat korxonalaridagi xavfsizlikning texnik asoslari va ularni xavfsiz ishlatishni ta’minlash. 2. Rangli signalar va xavfsizlik belgilari. 3. Jaroxatlovchi omillar va xavfli zonalar. 4. Ergonomika elementlari va ish joyini tashkil qilish. 5. Ortish tushirish ishlarida xavfsizlik tadbirlari.

Sanoat korxonalaridagi xavfsizlikning texnik asoslari va ularni xavfsiz ishlatishni ta’minlash. Uskuna va mexanizmlarning xamma xarakatlanuvchi qismlari bir - biriga tomon aylanadigan vallar; tishli gildiraklar ilashmasi uskunalarning vertikal uzatmalari va kirkuvchi qismlari; kaytma - ilgarilma xarakatlanuvchi pishang ishlovchilarning sogligi hamda xayotiy uchun yashirish xavf tugdiradi. Uskunalardan foydalanish xavfsizligini oshirish va ishlab chiqarishda shikastlanishning oldini olish uchun xavfsizlikning maxsus texnik vositalari qo’llaniladi. Ularga kuyidagilar kiradi: himoyalovchi va tusuvchi tuzilmalar xavfsizlik masofalari va gabaritlari; xavfsizlik signalizatsiyasi;yorug’lik signalizatsiyasi va xavfsizlik belgilari; xavfli mintaqalar; ishlab chiqarish jarayonlarini mexanizatsiyalash va avtomatlashtirish. Agar texnologik va umumfabrika uskunalarning barcha xarakatlanuvchi qismlar shikastlanish manbai hamda inson organizmi uchun xavf manbai bulsa, ular to’siqka ega bo’lishi kerak. Masalan: xamma vallalarning chikib turadigan uchlari, tishli shesternya va segmentlar, maxovikli gildiriklar, tasmali, tishli hamda ponasmon tasmali uzatmalar, ilashish muftalari, tuxtatish (stoporlash) boltlari, shponkalar va texnologik xamma umumfabrika uskunalarning barcha xarakterlanuvchi qismlari tusib kuyilishi shart. O’rnatiladigan to’siqlar foydalanishga kulay bo’lishi, aylanuvchi qismlar bilan kuzgalmas detallar orasidagi tirkishlarni berkitib turishi hamda kiyimni, oyok-qo’llarni va sochni tortib ketib, ishlovchilarni shikastlash extimolning oldini olish kerak. Ishlab chiqarish zaruriyati tufayli texnologik jarayoni kuz bilan kuzatib turish va ayni paytda ishlovchilarning otilayotgan kirindilardan abraziv toshlarning mayda buylaklari hamda ishlab chiqarish chiqindilaridan himoyalanish uchun to’siqlar organiq shisha, stalining va boshka shaffof ashyolardan ekranlar yoki oynalari ko’rinishida tayyorlanadi. Tusuvchi tuzilmalar asosan ikki guruxga: muvakkat va doyimiy tuzilmalarga bulinadi.

Muvakkat (kuchma) tuzilmalar qurilish - montaj va tuzatish ishlarini bajarishda qo’llaniladi. Doimiy (kuchmas) to’siqlar texnologik va umumfabrika uskunalarning xavfli joylarini tusib turish uchun xizmat kiladi. Doimiy to’siqlarga sirkulyar, tembranma (mayatnikosmon) va (tasma) lenta arralar, abraziv doiralar, pilla tortish hamda ipak yigirish mashinalardagi mexaniq uzatmalarning va xar xil tuzilishdagi metall to’siqlari misol bula oladi. Elektr kurilmalarnigg xamma tok o’tkazuvchi qismlari (magnitli tushirgichlar, shitlari, boshkarish tugmalari, kalitlari) xam doimiy to’siqlar bilan himoyalangan bo’lishi zarur. Konstruktiv ijrosiga kura doimiy to’siqlar uskunalarning ajralmas qismi kabi tayyorlanadi. Ularning tashki sirti uskunaning rangida, ichki sirti esa to’siqni olib yoki ochib kuyib ishlash xavfli ekanligidan ogoxlantiruvchi kizil rangga buyalanadi. Xamma to’siqlarning tashki sirti sillik bo’lishi va ularda jaroxatlanishga olib keluvchi o’tkir chikiklari bo’lmasligi kerak. Ba’zi xollarda to’siqni avval ish xolatiga o’rnatmasdan turib uskunani ishga tushirish mumkin bo’lmasligi uchun to’siqlar uskunaning ishga tushirgigichi bilan blokirovka qilinadi. Doimiy to’siqlar kuzgalmas (olinmaydigan) va olinadigan bo’ladi. Olinadigan to’siqlar rostlash hamda moylash ishlarini bajarish, shunigdek, vaqt-vaqtida kuzdan kechirish uchun uskunaning xarakatlanuvchi qismlariga kulni olib borish zarur bo’lgan xollarda qo’llaniladi. Ochilganda kul yoki kiyim uskunaning xarakatlanuvchi qismlariga tushib kolishi extimoli bo’lgan olinadigan, surilma va kaytarma to’siqlar ishga tushirish hamda tuxtatish mexanizmi bilan blokirovkalangan bo’lishi lozim. Kaytarma, olinadigan va surilma to’siqlar ulchamlari hamda shakli jixatidan kulay skoba va tukichlarga ega bo’lishi kerak. Uskunalardagi xarakatlanuvchi qismlarning xalkalardan o’rnatilgan va yukoriga ochiladigan to’siqlari (kopkoklar, olinadigan to’siqchalar giloflar va b.) ochilganda kimirlanmaydigan bo’lishi zarur. To’siqning tuzilishiga nisbatan qo’llanila-digan majburiy talab shundan iboratki, uskuna xizmat ko’rsatadigan kishi to’siqni ochaolmasligi va u bo’lmaganda

texnologik jarayoni amalga oshirish mumkin bo’lmasligi kerak. Bir necha kishi xizmat ko’rsatadigan yoki ancha uzun bo’lgan mashinalar apparatlar va boshka texnologik yoxud umumfabrikalarning tushirish ishga tuzilmasi fakat bir joyda - boshkarish pultida esa xar bir ish urniga va xar 4 oralikda o’rnatilishi lozim. Uskunalarning zararli gazlar buglar va chang chiqadigan joylari yopiq bo’lishi va havoning tozaligini ta’minlash uchun maxalliy suruvchi tuzilmalar bilan jixozlanishi zarur. Texnologik va umumfabrika uskunalarining kuydirishi mumkin bo’lgan kaynok sirtlari issiklikni o’tkazmaydigan qilib ixotalanishi kerak. Ishlab chiqarish jarayonlari boshkarish postlari va pultlari doimiy ish urnidan kupi bilan 1,2. m narida bo’lishi lozim. Boshkarish tuzilmalari (tugmalar, pishangli va burilma dastlar, teshiklar va xokazo) uskunalar hamda kuvurlarning ochik ish mexanizmlari va kizdirish elementlarida kamida 200 mm masofa joylashtirish kerak. Texnologik va umum fabrika uskunalri ishini blokirovkalashdan maksad ulardan xavfsiz foydalanishni ta’minlashdan iborat. Blokirovkalash tuzilmalari kuiydagi maksadlar uchun xizmat kiladi: -texnologik jarayonni va umumfabrika uskunalarning noto’g’ri boshkarishga barxam berish uchun; -xavf paydo bo’lganda ishlayotgan uskunani darxol tuxtatish uchun; -ayrim mexanizm va detallarning xavfi mintaqadan tashkarida xarakatlanishiga imkoniyat yaratish uchun. Meyordagi ish sharoitini buzilishi okibatida mazkur kurilmaga xizmat ko’rsatadigan kishining sogligi uchun xavf tugilishiga ayrim mexanizmlarning ishlamay kolishi sabab bo’ladi. Blokirovkalash uchun kupincha relelardan foydalaniladi. Ular agregat yoki texnologik jarayonining ayrim parametrlari kattaligi yoki yo’nalishi uzgargani sezib, ijrochi tuzilmaga tegishlicha ta’sir ko’rsatadi u esa elektr toki, suyuk yoki gazismon muxit ta’sirida ishlab ketadi. Releni ishlash prinsipini u kabul kiladigan parametrning turi kuch, yorug’lik, bosim, kuchlanish, namlik va xokazo hamda yordamchi eneriyaning mexaniq, elektr, gidravlik yoki pnevmatik xili belgilaydi.

Lampalar yoki yarimo’tkazugichlar asosida yigilgan kuchaytirgichlardan iborat bo’lgan elektron relelar keng qo’llaniladi. Blokirovkalovchi tuzilma himoya tuzilmasidan fark qilib, uning vazifasi xavfli mintaqaning tusigi olinganda yoki ochilganda uskunaning operativ zanjirini o’chirib va uzib kuyishdan ish boshlanishdan oldin uni yopishdan hamda uskuna yopilgan xolatda to’tib turishdan iborat. Cheklagichlar ishlab chiqarishda shikastlanishlarning, uskunalarning sinishi va falokat tartibotida ishlashning oldini olish maksadida qo’llaniladi. Saklovchi tuzilmalar uz uzidan ishlab uskunani tuxtatadi va u bilan uning sinishi hamda ishdan chiqishning oldini oladi. Saklovchi tuzilmalar ishlab ketganidan keyin uskunaning ishlash kobiliyaiini tiklash usuliga karab ular ikki guruxga ajratiladi: -nazorat kilinayotgan parametr me’ridagi kiymatga yetganidan sung uskunaning ishlash kobiliyatini uz uzidan tiklanadigan tuzilmalar; -saklovchi tuzilmaning ishdan chiqqan detalari (eruvchvn kuyimalari) kulda almashtirish yo’li bilan tiklanadigan tuzilmalar. Portlashish oldini olish maksadida, atmosfera bosimidan yukori bosim ostida ishlaydigan apparatlar, ballonlar, kuvurlar va idishlar uz-uzidan (avtomatik) ishlab ketadigan saklovchi klapanlar) va saklovchi plastinalar bilan jixozlanadi. Apparatda bosim ko’tarilganda saklovchi klpanlar ochilib (uzilib) ortikcha bug yoki gazni chiqarib yuboradi va apparatda ruxsat etilgan bosim yuzaga kelganda keyin uz-uzidan yopiladi. Elektr kurilmalaridan tok kuchi oshib ketganda ularda o’ta yuklanish yoki kiska to’tashuv va yong’in sodir bo’lishi mumkin. Bu xolda eruvchan saqlagichlar yoki uzib kuyuvchi avtomatlar o’rnatiladi. Blokirovka sistemalari va saklovchi tuzilmalar tovush hamda yorug’lik signalizatsiyasi bilan birgalikda qo’llaniladi. Ishlovchilarni xavf to’g’risida ogoxlantirish uchun xavfsizlik signalizatsiyasi xizmat kiladi. Shu maksadda yorug’lik rang va tovush signallari xar xil shartli belgilardan hamda bosimni, xaroratni, suyuklik satxini aniqlaydigan ko’rsatgichlardan foydalaniladi.

Xavfsizlik masofalari va gabaritlari. Texnologik uskunalarga xizmat ko’rsatishda mexnat xafsizligini ta’minlash, falokalatlarning oldini olish bino hamda inshootlarning yong’in xavfsizlini ta’minlash uchun mashinalar bilan tuzilmalar, binolar bilan inshootlar orasidagi xavfsizlik masofalari va gabaritlari katta rol uynaydi. Xavfsizlik masofalari va gabaritlari deganda, uskunalar yoki obyektlar urtasidagi ruxsat etilgan eng kichik masofalar tushiniladi. Bu masofalar kiskartilganda shikastlanish xavfi paydo bo’ladi. Asboblarning eng kup chikib turadigan qismlari orasidagi, uskunalar bilan devorlar ustunlar orasidagi masofalar meyorlari odamlar moddiy boyliklarinigg yong’in xavfsizlikni ta’minlash, shuningdek, texnologik uskunalarga xizmat ko’rsatish kulay bo’lishini ta’minlash uchun koldiradi. Bu uskunalarning turiga, oralik masofalarda ish o’rinlari yordamchi tuzilmalar, odamlar yuradigan yo’laklar, sexning ichki transporti bor yukligiga boglikdir. Texnologik va umum zavod uskunalarning sexlaridagi joylashuvi, uskunalar yonidagi ish o’rinlarning tashki ulchamlari aniqlashi kerak. Komunikatsiyalardan o’tish joylarida xavfsiz yo’laklar yoki o’tish kuprikchalari qurilishi zarur. Rangli signalar va xavfsizlik belgilari. Korxonalarda falokatlar va kungilsiz xodisalarning oldini olish maksadida rangli plakatlar hamda xavfsizlik belgilaridan foydalanish mexnat xavfsizligi nuqtai nazaridan katta axamiyatga ega. Rangli signallar va xavfsizlik belgilari ishlovchilarning dikkat-e’tiborini bevosita xavfga jalb etishga mumkin bo’lgan xavf xakida ogoxlantirishga, xavfsizlikni ta’minlash maksadida muayyan ishlarni bajarish uchun ko’rsatmalar berish va ruxsat etishga, shunigdek, axborot berishga mo’ljalangan. Xavfsizlik belgilari korxonalar, qurilish maydonlarining xududulariga, ishlab chiqarish xonalari, ish o’rinlari va ishlab chiqarish uskunalariga o’rnatilishi kerak. “Rangli signallar va xavfsizlik belgilari” ga muvofik rangli signallar hamda xavfsizlik belgilarining ushbu turt turi belgilangan: kizil, sarik, yashil, kuk.

Kizil-taqiqlash bevosita xavf, yong’inga qarshi texnikaning belgilanishi; Sarik - ogoxlantirish, mumkin bo’lgan xavf belgisi; Yashil - xavfsishlik “shu yerdan chikilsin” belgisi; Kuk ko’rsatma, yengin xavfsizligi belgilari, axborot. Korxona xududida, ishlab chiqarish xonalari va ish o’rinlarda xavfsizlik belgilarini o’rnatish joylari, ular ulchamlarning tartib rakami (nomeri) ni, shuningdek, xavfsizlik belgilariga doir tushuntirish yozuvlarini qo’llash tartibini korxona ma’muriyati kasaba uyushmasi kumitasi va tegishli davlat nazorat tashkilotlari bilan kelishgan xolda belgilaydi. Xavfli mintaqa deb, ishlayotgan uskunalar va xarakatlanuvchi uzel hamda detallar yoki ish asbabi xarakatinng chekka nuqtalari yakindagi bushlikka aytiladi. Xavfli mintaqa ishlov berilayotgan ashyolardan otilib chikayotgan mayda zararlarning va uskunalardagi yomon maxkamlangan yoki signalangan detallarning otilib borishi masofasi bilan, shuningdek ish urnida tuplangan buglar, gazlar va chang mikdori, bilan belgilanishi mumkin. Ishlovchilar xavf-xatardan xoli bo’lish uchun jomakor, sochni yaxshi berkitib turadigan bosh kiyimi kiyib olishlari kerak. To’g’ri loyihalangan va zamonaviylashtirilgan uskunalardan kul - oyok hamda kiyimning xavfli mintaqalarga tushib kolish extimoli bo’lmaydi. Uskunalardan foydalanishdagi xavfsizliki oshirish maksadida maxsus saklovchi tuzimlar qo’llaniladi. Ishlab chiqarish jarayonlarini mexanizatsiyalash va avtomatlashtirish sanoatimiz oldida turgan muxim vazifalardan biridir. Uning vazifasi mexnat unumdorlishini oshirishdan, ishlab chiqarish texnologik jarayoni takomillashuvini va ishlab chiqarishni tashkil qilishni yaxshilash, ta’milashdan iborat. Korxonalarda ishchi-xazmatchilarning kattik charchashi va zurikishga barxam beradigan kulay mexnat sharoitini yaratish uchun ogir hamda sermexnat ishlar mexanizatsiyalashtirilishi va ishlab chiqarish jarayonlari avtomatlashtirilishi zarur. Sermexnat jarayonlar mexanizatsiyalashtirilganda ularning mikdori va ishlab chiqarishda shikastlanishlar soni keskin kamayadi. Korxonalarda joriy etiladigan

mexanizatsiyalash vositalari tashish ishlarini bajarishni tezlashtiradi, ammo ular odamning doimiy kuzatuvi ostida va bevosita ishtiroki bilan ishlaydi. Shu bilan bir katorda ishlab chiqarishni avtomatlashtirish keng doirada amalga oshirilmokda, bu esa texnologik, transport va boshka ishlab chiqarish ishlarini ishtiroksiz joylarda mexnatni yengillashtirmokda, mexnat yaxshilanmokda. Bunda ishchi mashina va mexanizmlar ishni nazorat kiladi hamda xavfsiz masofada turadi. Bullardan tashkari, eng muxim - shikastlanish xavfi barxam topadi. Ish jarayonida ishchi ruxiy xolati tangligini pasaytirish va mexnat muxofazasini ta’sinlash uchun sexlarning ichki va tashki tomondan pardozlash va unda ranglarning odamga fiziologik va psixologik ta’sirini hisobga olish muximdir. Xonadagi ranglar okilona tanlanganda odamda bayram kayfiyati xosil kiladi. Masalan, sexlarda ship, deraza teshiklari ok rangga, devorning yukori qismlari och havo rang, pastki (panellar) va to’siqlar - havo ranglarga buyaladi. Mashinalarning ustki qismlarini okilona buyash kuzni charchashidan saqlaydi va baxtsiz xodisalarning oldi olinadi. Bunda asosan kuk va shunga yakin ranglar tanlanadi. Mashinaning xarakatdagi qismlari kishi dikkatini uziga jalb qilishi kerak, shuning uchun ularni yorkinorok (ochik) ogoxlantiruvchi ranglarga buyaladi. Jaroxatlovchi omillar va xavfli zonalar. Ishlab chiqarishda jaroxatlanish xodisalari mavud bo’lishi kuyidagi ommilarga boglik. Mashina va dastgoxlarning xarakatlanuvchi qismlari, kayishllar, barabanlar shkivlar, shneklar, tishli ish shersternyalari va boshkalar issik yuzalar, elektr toki, mato tuklarini kuydirish mashinasi, zararli kimyoviy moddalar, matolarni pardozlashda ishlatiladigan kislota, ishkor va boshka uyuvchi moddlarning bexosdan tushib ketishi, yukoridagi ish joylarida to’siqlarsiz ishlash. Inson xayotiga sogligiga doimiy yoki vaqti-vaqti bilan xavf tugdiruvchi joy xavfli zona deb ataladi. Bunday zonalar sanot korxonalarida talayginadir. Mashina va dastgoxlarning xar kanday alanuvchi qismi xavlidir. Masalan: To’qimachilik korxonalarida barcha mashinalari tez aylanuvchi qismlarga ega.

Gorizontal tituvchi mashining pichokli barabani 450-700 ayl /min savash mashinasining mgnali savagichi 1000-1200 ayl/ min, tarash mashinasining kabul kiluv barabani 900-1200 ayl/ min, bosh baraban esa 200-400 ayl/min, tezlikka ega bulib, chizikli tezligi 800-1600 ayl/min ni tashkil kiladi. Bu katta inersiya xosil qilib xavfli zona hisoblanadi. Ergonomika elementlari va ish joyini tashkil qilish. Ergonomika insonning ish jarayondagi xarakatidir. Ergonomika ishlab chiqarish jarayonida ishchining charchamasdan, ish kobiliyati pasaymagan va sogligini yukotmagan maksimal ish unumdorligiga erishishda fuknsional imkoniyachtlarni urganuvchi fandir. Ergonomika - nazariy fan bulib, fiziologiya, psixologiya, antropometriya, mexnat gigenasi va inssonning ish faoliyatini kompleks ravishda kamrab oladi. Xozirgi payda yangi teznologtk jarayon, kichik korxonalar, yangi mashina va uskunalar albatta GOST “maxsulot sifatiga” binoan bo’lishi zarur. Ergonomika ko’rsatgichlar belgilangan talablarga javob berishi kerak. Ish joyda narsalarning joylashtirish, ularning shakli, rangi va boshka kator omillar noto’g’ri joylashtirilsa ishchini charchatadi, to’g’ri joylashtirilganda esa aksincha ish unumdorligini oshiradi. Bunda ish joylarini tashkil qilish xam katta axamiyat kashf etadi: asboblar to’qimalarining joylashtirilishi, rangi, mashinaning balandligi va boshka ishlab chiqarish sharoitlari shullar jumlasidandir. Bular shunday joylashtirilishi lozimki, ishchi ortikcha xarakatsiz, uzini zuriktirmasdan ulardan osonlik bilan foydalansin. Ish joyning balandligi xam muxim axamiyatga ega. Odatda u 1000-1600 mm oralikda olingani maksadga muvofikdir. Gorizontal bo’yicha kurish burchaklari ( rasm) 18 0 -kuzining ish joyda oniy kurish burchagi. 30 0 -kuzning ish joyida samarali kurish burchagi, 120 0 - kuzining bosh kimirlatmay turgandagi kurish burchagi, 220 0 -kuzining boshni burgandagi kurish burchagi. Vertikal bo’yicha yukoriga kurish burchagi 55-60 0 ni, pastga kurish burchagi esa 70-75 0 ni tashkil kiladi. Bunda xam samarali kurish burchagi 30-40 0 ni tashkil kiladi.

To’qimachik korxonalarida (ayniksa yigiruv va tukuv fabrikalarida) mashina va dastgoxlarni boshkarish juda kup xarakat qilishni takazo kiladi. Masalan, ipni kalavalovchi smena davomida 10 km ga yakin masofani yurib, 1800 marta uzilgan ipni ulash va bushagan galtaklarni almashtirish uchun engashar ekan. Kalavalovchining ishini yengillashtirish maksadida korxonalarda ularga xarakatlanuvchi o’rindik qilib berilgan. U maxsus tepkini bosib, mashina buylab ungga va chapga xarakatlanishi va o’rindikda o’tirgan yerida uzilgan iplarni ulashi va boshka operatsiyalarni bajarishi mumkin. Bu ularning ishini ancha yengillashtiradi. Ortish tushirish ishlarida xavfsizlik tadbirlari. Sanoat korxonalarida ortish-tushirish va ko’tarish-tashish ishlari texnologik jarayonining bir qismi hisoblanadi. Bu ishlar sharoitni yengilashuvi va mexnat xavfsizligi yuklarini ortish, tushirish va tashish ishlarini keng kulanmada mexanizatsiyalashtirishga boglik. Yuklarni ortish-tushirish taxlash va joylashtirish bilan boglik xamma ishlar, mexnat xakidagi konunlar asoslarida “Ortish-tushirish ishlari xavfsizlikning umumiy talablari” ga muvofik belgilab kuyilgan. Ortish - tushirish ishlari ko’tarish - tashish tuzimlaridan foydalanib bajariladigan bulsa, korxona ma’muriyati ishlarinig xavsiz amalga oshirishga javobgar shaxsni ta’minlaydi. Bu shaxs yukni ortish, tushirish va tashish vositalari hamda uskularning to’g’ri tanlanishishni, shuningdek mexanizatsiya-lash vositalaridan to’g’ri foydalanilishini kuzatib turishi lozim. Ortish tushirish ishlari tajribali xodim raxbarligida olib boriladi. U xavfsizlik yo’llari va ishlab chiqarish sanitariyasi koidalaridan imtixon topshirishi kerak. Yuk ko’tarish karanlaridan foydalanilganda esa bu imtixon Davtogtexnazorat tashkilotlari vakili ishtirokida o’tkazilishi zarur. Imtixonda o’tganlarga bu xakda maxsus guvoxnoma beriladi. Katta ish yurituvchi yuklar tushiriladigan maydonchani tayyorlaydi. Yuklarni ortish, tushirish hamda taxlash tartibi va ussularini aniqlaydi, ishalarni amalga oshirish texnologiyasi hamda xavfsizlik yo’llari talablarini bajarish yuzasidan yo’l

- yurik beradi, ish o’rinlar soz xolatdagi moslama mexanizm va kranlar bilan ta’minlaydi. Qurilish uchun joy tanlash. Yangi kurilayetgan korxona uchun yer uchastkasi ajratishda qurilish maydonining relyefi, gidrogeologik va geologik xarakteristikasi, seysmikligi hisobga olinadi. Yer osti suvlari kaysi chukurlikda o’tgani xam hisobiga olinadi. Ularning satxi, eng chukurda joylashgan injenerlik inshootlaridan xam pastda bo’lishi kerak. U yer tekis, keskin kiyaliklardan xoli bo’lishi kerak. Korxona xovlisi sanitariya talablariga javob berishi kerak, ya’ni atmosfera suvlarining chikib ketishi, tabiiy ravishda shamollatish havoni, suvni va tuprokni ifloslantirishning oldini olish imkoni bo’lishi kerak. Shamol guldastasining yo’nalishini ko’rsatuvchi tasvir. Korxona territoriyasida obyektlarini to’g’ri joylashtirishda shamol guldastasining yo’nalishi katta axamiyat kasb etadi. Buning uchun shamol guldastasini kaysi tomondan esishini hisobga olib sungra obyektlar zonalashtiriladi. Shamol guldastasini va zonalashtirish prinsipini gapirish, qurilish zichligi (yoki zichlik koeffitsiyenti) territoriyadagi binolar bilan maydonlar yigindisi shu turritoriyaning umumiy maydoniga nisbati ulchanadigan kattalikdir.Бз Fб F  100, % F b - binolar bilan band maydon, m 2 . F - umumiy maydon, m 2 . Odatda bu ko’rsatkich 55-60% bo’lganda maksadga muvofik hisoblanadi, kolgan 40-45% maydon yo’l, yo’lklar va kukalamzorlashtirish uchun koldiriladi. Korxona xovlisini yo’llar va yo’laklar. Zamonaviy paxta, ipak to’qimachilik va yengil sanoati korxonalari ishlab chiqarish, maishiy va yordamchi xujalik, binolaridan tashkil topadi va ular turli- tuman belgilari bilan xarakterlanadi. Masalan: portlash xavfi, yengin xavfi, zararli

gazlar va changlar ajralib chiqishi, avtomobil va temir yo’llar va x.k. lar bilan xarakterlanadi. Ishlab chiqarish jarayonini tashkil etish, xavfsizlik texnikasi va ishlab chiqarish sanitariyasi, ishlovchilarga kulayliklar yaratish niyatida korxona territoriyasini aloxida gruppalarga, ya’ni zonalarga bulinadi. Zonalarga ajratish, xar bir binoning vazifasiga sanitariya xarakteristikasiga, xomashyoning yonuvchanligiga, texnologik jarayonga, transport xizmatiga, ishlovchilar soniga va boshka kuplab faktorlarga boglik. Korxona xovlisini planlashtirishda avtomobil yo’llarning va piyodalar yo’laklarining eng oddiy va qo’llay sxemasi tanlanadi. Bunda avtomobil yo’llari bilan piyodalar yo’llari kesishmasligiga e’tibor berish kerak. Kesishmasligining iloji bo’lmaganda yer osti yo’llari yoki kushimcha yo’llar kurish bilan xavfsizlik ta’minlanishi kerak. Magistral avtomobil yo’llarining eni 6 yoki 3 songa bulinadigan qilib olinadi. Korxonada odatda yo’llar to’tash bo’lishi kerak.Ayrim xollarda tupik yo’llar bo’lishiga ruxsat etiladi, agarda ularning uzunligi 100m dan oshmasa. Piyodalar uchun mo’ljalangan yo’lkalarning (trotuar) eni 0,75 m, dan kam bo’lmasligi kerak. Korxona xovlisini obodonlashtirish, unga daraxt gul va bo’talar ekish, maysazorlar ajratib kuyish - yong’innning tarkalib ketmasligi uchun, shovqin va changli havoning tarkalib ketmasligi uchun himoya lentalari xosil qilish uchun xizmat kiladi. Bino ichidagi ishchilarni yo’ldan o’tayotgan transport shovqinlaridan, kuyosh radiatsiyasidan saqlaydi. Mexnat sharoitlarini yaxshilaydi va ochik havoda dam olish joylari tashkil qilish imkoni beradi va x.k. Odatda fabrika oldi maydonlari, magistral yo’llar chetlari, qurilishdan bush barcha joylar, ayniksa maishiy binolar atrofi, oshxona, tibbiy yordam punkti, dam olish joylari, suv olish nasos stansiyalari, suv xavzalari toza havo olish zonalari. Daraxt va bo’talarni transport vositalarining xarakatiga, injenerlik tarmoklarining o’tkazilishiga va yo’llarni yoritish uchun o’rnatiladigan chiroklarga xalakit bermasligini hisobga olish kerak. Ular yo’l xarakatiga xalakit bemasligi, belgilar yakkol ko’rinib turishi kerak. Mashina yo’llari, piyodalar yo’laklari, yuk

tushirish va ortish maydonlari hamda korxona xovlisidagi ish joylari yoritilishi shart. Uskunalarni joylashtirish. Mashinalarni boshkarishning kulay va oddiy bo’lishi, ish joylarida sanitariya- gigiyena, psixofiziologik va estetik talablarni bajarishda charchatuvchi va toliktiruvchi xolatlarni yukotishda, mashinalarni sozlashda va tuzatishda katta axamiyat kasb etadi. Bu kachonki mashinalarning uzaro joylashishida va binoning qurilish konstruksiyalari bilan, sozlash zonalarini, boshkarish zonalarini, transport yo’llari va yo’laklarini hisobga olgan xolda bulsagina mumkindir. Shuning uchun mashinalarni joylashtirishda kuyidagilarni hisobga olish kerak: - mashinalarning konstruksiyasi va gabarit ulchamlari; - xonalarning ulchamlari va kolonnalar setkasi; - transport yo’laklari; - mashinalarni texnologik boshkarish sozlash va yarim maxsulot va tayyor maxsulotlarni joylashtirish; - ish yo’laklari, mashinalar orasidagi montaj va boshka oraliklar, mashina bilan kolonna va devor oraliklari; - evakuatsiya yo’laklari, markaziy devorlar yonidan o’tgan; - devorga o’rnatilgan asbob va uskunalar va boshka moslamalar. 1. Mashinalarning gabarit ulchamlari ularning texnik pasportlarida beriladi: uzunligi, eni va buyi. 2. Kolonnalar setkasi. Xozirgi paytda bir kavatli va kup kavatli binolar kurish paxta, ipak, to’qimachilik va yengil sanoat koxonalari uchun xosdir. Bir kavatli binolarda eng kulay kolonnalar setkasi 12x18m hisoblanadi. Bunda mashinalarni boshkarish kulay bo’ladi, baxtsiz xodisalar xavfi kamayadi, sexning maydoni iktisod qilinadi. 3. Transport chiziki kengligi kuyidagi formula bo’yicha aniqlanadi: l mp =b+c, m

bu yerda: b - transport vositasining eni yoki yukning gabariti. £´l transporti uchun b=0,7m, uzi yurar transportlar uchun b=1,1m; s - transport vositalarining xarakat xavfsizligi tirkishi; tezlik v  1 m/s bo’lganda s=0,2 m. tezlik v  0,5 m/s bo’lganda s=0,1 m. 4. Mashinalarni texnologik boshkarish zonasi - bunda ish operatsiyalarni xavfsiz bajarishni ta’minlaydigan, yonma-yon turgan mashinalar orasidagi yo’lak nazarda to’tiladi. Bu mashinalarni chiqargan zavod tomonidan belgilanadi. Bu ishchining pozasiga xam boglik. Sozlash zonasi - bunda mashinani montaj va demontaj qilishda, sozlashda sozlovchining xavfsizligi uchun zarur bo’lgan mashina atrofidagi maydon tushuniladi. Sozlash zonasi xam sozlovchining pozasiga boglik. 5. Ish yo’laklari. Ularning eni kuyidagi formuladan topiladi: Â =  a, (m) a - kushni mashinalarning boshkarish zonasining yarim summasi, m;  - mexnatni xar xil tashkil qilishda texnologik zonalarning bir-biriga mos kelishini hisobga oluvchi koeffitsiyent. Tarash mashinasi uchun  =1; plita mashinasi uchun  =1,3; pilik mashinasi uchun  =1,6; yigiruv mashinasi uchun  =2,0. Bush yo’lak eni uning uzunligiga karab 0,5-0,7 m oraligida bo’ladi. Montaj oraligi - 0,3 m. 6. Evakuatsiya yo’laklari. Bular smena va tanaffus paytlarida, zarur xollarda ishchilarni evakuatsiya qilish uchun hamda transport vositalari yurishi uchun mo’ljallangan. Ular joylashishi bo’yicha: markaziy va djevorlarga yondoshgan; vazifasi bo’yicha: asosiy va yordamchi turlariga bulinadi. a) Markaziy yo’laklarning eni kuyidagicha hisoblanadi: V=2a 0 +n 1 â mp +v ev (m) a 0 - ish zonasi kengligi; n 1 - transport chiziklarining soni (bir tomonlama bulsa n 1 =1, ikki tomonlama xarakat bulsa n 1 =2);

â mp - transport yo’lagining eni, m; â ev - evakuatsiya yo’lagining eni, m. â ev =0,6  0,005n, m; n - smena va umumiy tanaffus paytidagi ishchilar soni. b) Devorlarga yondoshgan yo’lakning eni kuyidagi formula bilan aniqlanadi: Â dev =0,2+a 0 nâ mp +â ev (m) Evakuatsiya chiqish eshiklari sexlarda kamida ikkita bo’lishi kerak. Ish joyidan chiqish eshigigacha bo’lgan masofa bir kavatli binolarda 100 m gacha, kup kavatli binolarda 75 m gacha bo’lishi kerak.Zinapoya kataklari yonmaydigan materialdan qo’llanilishi kerak. Zinapoya katagining kamida 50% maydoni tabiiy yorug’lik bilan yoritilishi kerak. Sexlarda chikiladigan barcha eshiklar tashkariga ochilishi kerak. Paxtani dastlabki ishlash zavodlarida. A) Paxtani tayyorlov punktlarida ishlarni xavfsiz olib borish. Oxirgi yillarda garamlar ustida paxtani yoyib tekislash, shibbalash va ustini brezent bilan yopish ishlaridan tashkari barcha ishlar mexanizatsiyalashtirilgandir. Paxta bilan ishlashda mexnat sharoitlarini yaxshilash to’g’risidagi gamxurlik uni paxta punktiga olib keladigan avtotransport vositalarini xavfsiz ishlatishdan boshlanishi kerak. Paxtani avtotransportga ortish va tushirish ishlarida ishlash maxsus natijalardan muvaffaqiyatli o’tgan va zavod ma’muriyati tomonidan berilgan guvoxnomasi bo’lgan ishchilarga ruxsat etiladi. Tayyorlov punkti xududida yo’l xarakatini boshkarish umumiy kabul kilingan koidalar asosida olib boriladi. tayyorlov punkti xududiga avtotransport vositalarini fakat glushitellarga uchkun sundirgich kiygazilgandan keyin ruxsat etiladi. Avtomashina kuzoviga ortilgan paxtaning balandligi uning borti balandligidan oshmasligi kerak. Bunda uning yoki unga ulangan tirkama aravaning kuzovi brezent bilan yopilishi va u arkon bilan boglanishi kerak. Arkon urniga sim yoki pulat tasma qo’llash mumkin emas. Paxta ortilgan avtomobil kuzovida odam bo’lishi kat’iy ta’kiklanadi.

Paxtani garamlash katta javobgarlik talab kiladigan ishdir. Noto’g’ri garamlash paxtani upirilib tushishiga olib keladi. Bu esa uning atrofida ishlayotgan odamlar uchun uchun juda xavflidir. Paxtani garamlashda garam atrofidagi kengligi 5 m bo’lgan xudud xavfli xudud hisoblanadi. Unda odamlarning turishi ta’kiklanadi. Garamning balandligi 1 m ga yetgach, uni shibbalovchi ishchilar uning chetidan kamida 0,7 turib ishlashlari kerak. Tajribalar shuni ko’rsatadiki, garam mustaxkam bo’lishi uchun so’tkasiga unga 60 t dan kup bo’lmagan mikdorda paxta shibbalash mumkin. 58-rasmda paxtaning xom ashyosini garamlar va omborlarda joylashishi ko’rsatilgan. B) Garamdan paxtani olish. Ilgari kiyin va xavfli bo’lgan paxtani garamdan olish va pnevmotransport sistemasiga uzatish xozirgi paytda mexanizatsiyalashtirilgan va RBA turidagi uskunalar bilan amalga oshiriladi. Bu uskunalarni qo’llash fakat balandligi 9 m gacha bo’lgan garamlar uchun ruxsat beriladi. Chunki balandligi undan ortik bo’lgan xollarda garamning tepa qismidan uskuna paxtani ololmaydi va u ololmagan qismida paxta osilib kolib, upirilib tushishi, natijada uskunani agdarib yuborishi, avariya xolatiga olib kelishi, elektr uskunalarida kiska to’tashuv bo’lishi va u yong’inga olib kelishi mumkin. Agar kandaydir sabablar bilan uskuna ishini tuxtatishga va uni boshka joyga ko’chirishga to’g’ri kelsa, paxtasi olinayotgan garam qarshisiga, undan 2 m uzoqlikda “Xavfli xudud” deb yozilgan taxtacha osib kuyiladi. RBA uskunasining ishida kupincha u orqasiga yurganda yerda yotgan ichakli kabelni bosib olishi va uning uzilishiga sabab bo’lishi kuzatiladi. Shuning uchun kabelni tarangrok tortib turuvchi moslama yaratish dolzarb masalalardan biridir. Xozircha, bunday moslama yukligi uchun bu ishni maxsus ishchi bajarishga majbur. RBA mashinasini bir garamdan ikkinchi garamga olib o’tishda ichakli kabel maxsus galtakka uralib, mashinaga maxkamlab kuyilishi kerak. 59-rasmda garam tituvchi RBD va RP keltirilgan.

Garam tituvchi - RBD va tituvchi ta’mirlagich - RP ning xavfli qismlari: 1- freza (aylanma tishli baraban); 2-freza yuritmasining kardan vali; 3-freza yuritmasi; 4-suruvchi transporter yuritmasi; 5-xarakatlanuvchi platforma yuritmasi; 6-xarakatlanuvchi qismlar yuritmasi; 7-suruvchi transporter yuritmasi; 8- xarakatlanuvchi platforma yuritmasi; 9-gorizontal transporter yuritmasi. RBD garam tituvchi, garamdagi paxtani titish uchun va paxta tashish mashinalari kuzoviga paxta xom ashyosini yetkazib berish uchun qo’llaniladi. RP- tituvchi-ta’mirlagich paxta xom ashyosini havo transporti kuvulariga yetkazib berishga mo’ljallangan. RP mashinasi, RBD mashina bazasiga yaratilgan, shuning uchun ikki turdagi mashinalarga xavfsizlikka rioya qilish koidalari bir xil. Ishni xavfsiz bajarish uchun: - nosoz moslama va mashina bilan ish yuritmang; - bulo’tli ob-havo paytida ishlamang; - to’siqlar buzilgan yoki ular umuman yuk bo’lgan xollarda va mashina aylantiruvchi qismlari ochik kolgan xollarda ishlamang; - paxta tituvchi mashinalar tezligi tayyorlov punkt maydonlarida 10 km/soatdan oshmasligi lozim; - ta’mirlovchi kabelni kuvvat oluvchi shkafga ulash fakatgina navbatchi elektrik orqali amalga oshirilishi kerak. Ish boshlashdan avval barcha to’siqlarni ish xolida ekanligini tekshiring. Ish paytida mashinalarning aylanuvchi qismlariga kul tekkizmang, mashina xarakati davomida to’siq va moslamalarni yechmang. Mashina pult orqali, garamdan 10 m masofada turib boshkariladi. Mashinani xar bir ish tushishi yoki boshka yerlarga ko’chirish paytida atrofdagi odamlarni ogoxlantirish, signallar berish lozim. V) Ayrim texnologik uskunalarning xavfli joylari va ularda xavfsiz ishlash usullari. Separatorlar xar doim yerdan 5-6 m balandlikka o’rnatiladilar. Shuning uzi uni boshkarishda kushimcha xavf paydo kiladi. Separator atrofida maydoncha kurilib, uning atrofi balandligi 1 m va pastidap balandligi 100 mm bo’lgan to’siq

bilan uralgan bo’lishi kerak. Maydonchaga mukim o’rnatilgan eni 600 mm dan kam bo’lmagan va kiyaligi 50-60 0 bo’lgan narvon maxkamlab kuyiladi. Bu narvon to’siqlar bilan ta’minlanadi. Separatorning ishida eng xavfli vaziyat uning paxta bilan tiqilib kolishidir. Buni bartaraf qilish uchun unga kelayotgan havo yo’lidagi shiberni berkitish, “stop” tugmasining bosilganligiga yana bir marta ishonch xosil qilish kerak. Bunga to’liq kafolatlanish uchun separator elektr dvigateliga tok berayotgan tizimdagi predoxranitelni olib kuyish va unga “yurgizilmasin - odamlar ishlayapti!” deb yozilgan taxtacha osib kuyish va shundan keyingina uning ichiga kiradigan eshikni ochish kerak. Separatorning joylashish urni uning ishini kuzatib turishini kiyinlashtiradi. Unga paxta tikilganligini chiqarayotgan tovushning uzgarishidan yoki kayishlarning xarakatidangina sezish mumkin. Bu ancha xavfli vaziyatdir. Bu uskunaning buzilishiga, yong’inga va boshka baxtsiz xodisalarga olib kelishi mumkin. Mashinadagi to’siq va moslamalar: A-olinuvchi kopkok, 1-germetik vintli zajim bilan yopilib, bo’tunlay tuxtagich 2 va ishga tushiruvchi apparat bilan boglangan. Vakuum klapanlar yuritmasining ikkita nuqtasi berk tana 5 bilan yopilgan. Valning ochik kolgan qismlari ishchining xavfli qismlariga yakinlashganligi xakida ogoxlantiruvchi V kopkok bilan yopilgan. Kirgichli separator tasmali uzatmasi ochiladigan kopkok bilan yopilgan, bu tana prujinalangan kulfli dastdak 3 bilan ta’minlangan va tuxtagich 4 bilan elektrodvigatelning ishga tushirish apparati bilan bloklangan. D separator kuchmas maydoncha va to’tkichlarga ega narvon bilan ta’mirlangan. Separatorda olingan paxtani seperator kamerasiga ishlab turgan paytida kayta solish man etiladi. G) Paxta kuritgich. Paxta zavodlarida keng qo’llanadigan kuritgichlardan biri 2SB-10 mashinasi bulib, uning aylanma tuzligi (10 ayl/min) kichik bo’lgani bilan diametrining

kattaligi chizikiy tezligini oshirib (5 m/s) yuboradi. Bu esa atrofdagilarga xavf tugdiradi. Paxta kuritgichining atrofi tusib kuyiladi. Kuritish barabanlarining ichki qismini tozalash va kuzdan kechirish juda xavfli ish sanaladi. Bu ishlarni profilaktika kunlarida, kuchlanishni olib tashlagan xolda bajarish kerak. Uning ichiga xarorati 40 0 S sovo’tilgandan keyingina kirishga ruxsat beriladi. Bunda xam mashinani kimdir yurgizib yubormaslik choralari qurilishi kerak. Uni tozalagandan sung ishga tushirish fakat smena ustasiga ruxsat beriladi. U ishga tushirishdan avval ogoxlantiruvchi signal berishi kerak. Uning ichida ishlaganda 12V kuchlanishli kuchma lampalardan foydalaniladi. 61-rasmda SBT markali baraban kuritgichi keltirilgan. SBT paxta tozalagichining xavfli qismlari: 1-baraban, 2-barabanning tasmali uzatmasi, 3-tozalagich seksiyalarining vintli konveyer yuritmasi, 4-baraban kuritgichlarining tayanch doliklari, 5- ventilyator yuritmasining tasmali uzatmasi, 6-kuritgichning ogma ta’mirlagich- shnekining yuritmasi, 7-separator. Mashinadagi to’siq va moslamalar: 1-kuchmas to’siqlar va chiqish narvonchalari, 2-to’tkichlar bilan ta’minlangan maydonchalar, 3-avariya xolatidagi tuxtatish ustuni, 4-baraban joylanishining boshlashi xakida xabar beruvchi kungirok. Tozalagich seksiyasining kurish (lyuklari) eshikchalari himoyalagich (blokirovka) lar bilan ta’mirlangan. D) Paxta tozalagich. CHX-3M, CHX-3M1, CHX-3M2 paxta tozalagichlarning xarakat uzatgichlari ikki yon tomonida joylashgan. Ular elektr dvigateli bilan blokirovka kilingan to’siqlar bilan tusilgan. Uning xavfli kolosnik panjaralari, kozikli va arrali ish a’zolari hisoblanadi. Kolosniklarni paxtadan tozalash ishlarini fakat mashina tuxtagandan keyin va maxsus cho’tkalar bilan bajarish mumkin. Mashina ishlab turgan paytda to’siqlarning eshiklarini ochish ta’kiklanadi. Ularning yukoridagi qismlarida ishlarni olib borish uchun maxsus kuchma narvonlardan foydalaniladi. Bu narvonlarning tepa qismida maydonchasi va yon tomonida ushlagich dastagi bo’lishi kerak. Narvon maxsus ilgaklar yordamida maxkamlab kuyiladi. 62-rasmda CHX-3M2 markali paxta tozalagichning

ko’rinishi keltirilgan. Ikki seksiyali “mexnat” CHX-3M2 markali paxta tozalagich 62a-rasmda yukori joylashgan mexanizmlarga xizmat ko’rsatish uchun riflangan maydoncha kuzda to’tilgan, kushimcha koplamali zinapoyalar va boshka moslamalar mavjud. 62b-rasmda arrali barabanlarni olib tashlash yoki uskunaga o’rnatish uchun tal yoki elektrotelfer qo’llaniladi. 63-rasmda UXK markali kombinatsiyalashgan paxta tozalagich kurilmasi keltirilgan.UXK markali kombinatsiyalangan paxta tozalagich uskunasining xavfli qismlari: 1-ta’mirlovchi valiklar, 2-klokli barabanlar, 3-shyotkali barabanlar, 4-arrali barabanlar, 5-tasmali uzatmalar kompleksi, 6-chikitlar shneki. Ishni xavfsiz bajarish ko’rsatmalari: tiqilib kolishlarning oldini olish, arrali, shyotkali, klokli barabanlar, kolosnikli panjaralar sirtini tozalash uchun ayrilar (kryuchki), shyotkalardan foydalanish lozim. Ko’rsatilgan ishlarni uskuna to’liq ishdan tuxtaganidan sung bajarishga kirishish darkor. Smena boshida to’siqlar va bloklash moslamalarining erkin xolatida (xolostoy) ishlashni tekshirib ko’ring, agar ishga yaroksiz bulsa, darxol masterga murojaat kiling. YE) Arrali jinlar. ZXADta’minlagichning xavfli joylari - kozikli barabanga xarakat uzatish va arrali valdan ta’minlagichga tasmali xarakat uzatish qismlaridir. Kozikli barabanga xarakat uzatish qismi ikki tavakali eshik bilan tusilgan. Arrali valdan ta’minlagichga tasmali xarakat uzatish qismi esa muxim va surma qismlaridan tashkil etilgan to’siqdan iborat. Bu ikkala to’siqlar elektr dvigateli bilan blokirovka kilingan. Ta’minlagichda tiqilib kolgan paxtadan uni tozalashda dastavval jinni va ta’minlagichni tuxtatish kerak. Maxsus maydonchasi bo’lgan kuchma narvon ustida turib tikilgan paxtani olib tashlanadi. Jinning xavfli joylari esa - arrali silindr, arrali valni elektr dvigateli bilan biriktiruvchi mufta va shnekning xarakat uzatish qismlaridir. Kolosnikli panjara ko’tarilgan paytda arrali silindr pastki tomonidan xavfli ravishda ochilib koladi, shuning uchun baxtsiz xodisalarni oldini olish maksadida,

uning bo’tun uzunligi bo’yicha panjara bilan kuyiladi. Va bu natijada jin elektr dvigateli bilan blokirovka qilinadi. Shlak tuskich bilan va arrali silindrning uchi stakan bilan yopilgan bo’ladi. Ayniksa jin ichiga yot narsalar (sim, gayka, bolt va sh.u.) tushganda extiyot bo’lish kerak. Bunday xolatlarda yong’in chikmasligi uchun zudlik kolosnik panjarasini ko’tarish va arrali silindrga xarakat uzatuvchi elektr dvigatelini tuxtatish kerak. Kolosnik panjarasini ko’targanda juda extiyot bo’lish kerak, chunki arrali baraban xali 1-2 min aylanishda davom etishi mumkin. Shunday xolatlarning oldini olish uchun xarakat uzatuvchi elektr dvigateli tezlik bilan tormozlovchi moslama bilan ta’minlanishi kerak. Xozirgi paytda PD-130 markali yangi arrali jin ishlab chikilgan bulib, u yukori texnologik ko’rsatkichlaridan tashkari, to’siqlarning konstruksiyasi xam yaxshilangandir. Unda ishlash birmuncha oson bulib, xavfsizligi oshirilgandir. 64- rasmda 5DP-130 markali arrali jin uskunasi keltirilgan. 5DP-130 marka arrali jin uskunasining xavfli qismlari kuyidagilardan iborat: 1-ta’mirlash valiklari, 2-kozikli baraban, 3-chikitlar shneki, arrali silindr, 5-ulyuchkali shnek, 6-tasmali uzatma, 7- zanjirli uzatma. Ishda xavfsizlikni ta’minlash uchun arrali jin kuyidagi bir kator to’siq va moslamalarga ega, Statsionar (kuchmas) to’siqlar: arrali silindr yuritmasining mo’talari uchun, ishchi kamera yuritmasi uchun, chikitlar shneki va oddiy shnek yo’lduzchalarining zanjirli uzatmasi uchun. Olinadigan to’siqlar: chikitlar shneki yuritmasi, chikitlar shneki reduktori va ta’mirlovchi valiklar yuritmasi uchun, arrali silindr vali uchun, kozikli baraban yuritmasi uchun, ta’mirlagich kopkogi, ishchi kamera fartugi, arrali silindr kamerasi uchun. Olinadigan to’siqlar, to’liq o’chirgichlar yordamida, to’siqlar ochik kolgan paytda arrali jin ishlab ketishi xavfi bo’lmagandagi elektromotorning ishga tushiruvchi apparati bilan birga blokirovkalangan bo’lishi kerak. Arrali silindrni yechish yoki o’rnatish uchun elektotelferdan foydalanish kerak. YE) Tola tozalagichlar.

Tola tozalagichlarning xavfli joylari - tozalovchi silindrlarga xarakat uzatish va silindrlarning uzlaridir. Chunki ular katta tezlikda (OVPA-1420 ayl/min va 3OVP-960 ayl/min) xarakat kiladilar. Tozalovchi silindrlarning xarakat uzatgichlari, elektr dvigatellari muftalari va silindrlarning uzlari to’siqlar bilan ta’minlangan va barcha elektr dvigatellar bilan blokirovka kilingan. Tozalovchi silindrlar, dvigatellar o’chirilgandan keyin darxol tuxtamaydilar. Ayrim xollarda tula tuxtash vaqti 5 min gacha chuzilishi mumkin. Bu esa juda xavflidir. Tozalovchi silindrlar aylanib turar ekan, mashina to’siqlarining birortasini ochib bo’lmaydi. YO) Valikli jinlar. Bu jinlarning xavfli qismi ish a’zolarining xarakat uzatgichlari hisoblanadi. Zamonaviy mashinalarda ular ishonchli ravishda tusilgandir. XDV-1M jinning barcha to’siqlari elektr dvigateli bilan blokirovka kilingan. Birorta blokirovka o’chirgichi nuksonli bulsa jinni ishga tushirib bo’lmaydi. Xozirgi paytda DV-1M markali valikli jin ishlab chikilgan bulib, uning ishlab chiqarish ko’rsatkichlari yaxshilangan va ishlash xavfsizligi oshirilgan. J) Kondensorlar. XKG, KV-3M, KVVA kondensorlarining xavfli joylari barabanlarga zichlashtiruvchi va ajratuvchi valiklarga, hamda vakuum klapanlariga xarakat uzatish uzellaridir. Bu barcha uzatgichlar elektr dvigatellari bilan blokirovka kilingan to’siqlar bilan ta’minlangan. Kondensorlarning xavfsiz ishlashini ta’minlash uchun muntazam ravishda, xar bir smenadan avval blokirovkalarini tekshirib turish kerak. Kondensorlarda tiqilib kolgan paxtani tozalash eng xavfli ish hisoblanadi. Uni bartaraf qilish uchun kondensorni tuxtatish, unga paxta kelish yo’lidagi shiberni berkitib kuyish, elektr dvigateliga tok kelayotgan zanjirdagi predoxranitelni olib kuyish va “yurgizmang - odamlar ishlayapti!” deb yozilgan taxtacha osib kuyish kerak. Fakat shundan keyingina uning eshigini ochish kerak. Z) Presslovchi uskunalar.

Ilgari presslarda ishlash katta xavf bilan boglik edi. Xozir paxta zavodlarining bu sexi to’liq ta’mirlangan va xavf kamaytirilgan. 2m balandlikda joylashgan zichlagich mexanizmining xavfliligi fakat uni sozlash va nuksonlarini bartaraf qilish vaqtidagina mavjud bo’lishi mumkin. Bu ishlar zichlash jarayoni tuxtagandan keyin, ko’tilmaganda yurgizib yuborish xavfining oldini olish tadbirlari kurilganda keyin amalga oshirilishi kerak. Zichlashtirish mexanizmi yukorida joylashganligi uchun, uni sozlash ishlari, maxsus maydoncha bilan ta’minlangan kuchma narvonlar ustida turib bajariladi. Xozirgi paytda presslovchi uskunalarning xavfli joylari - aylanuvchi doira (xarakat paytida), toyni pressdan itarib chiqarish davrida uning oldidagi maydoncha, u to’liq tikib bulingandan keyin uni dumalatish va toylarni pressdan toroziga olib berish yo’lidir. Press yashiklarini burishdan avval presslovchi ishchi aylanuvchi doirada odam yukligiga ishonch xosil qilishi, keyin ogoxlantiruvchi tovush signali berishi va shundan keyingina aylanuvchi doirani yurgizishi kerak. Toyni press yashigidan itarib chiqarish mexanizmini ishga tushirishdan avval, toy tushadigan maydonchada odam yukligiga ishonch xosil qilishi, ogoxlantiruvchi signal berishi va 3-5 s dan keyin tugmani bosishi kerak. Gidronasos bulimida xavfli zona bulib aylanma yashiklar hisoblanadi. Yashiklar aylanadigan maydon atrofi ishonchli to’siqlar bilan ta’minlangan bo’lishi kerak. Odatda bu to’siqlarning balandligi 1 m bo’ladi. Lekin gidronasos bulimida xavfsizlikni ta’minlash uchun metall tur bilan xonaning bo’tun balandligi bo’yicha tusgan ma’kulrokdir. Ipakni dastlabki ishlash fabrikalarida. A) Saralash va pilla tortish sexlarining uskunalari. Pilla tortish fabrikalarining saralash sexlarida pillalar chuvatishga tayyorlanadi. Pillalarni aralashtirish chogida ustaning yordamchisi kungilsiz xodisalar bo’lmasligi uchun to’siqlar, zinalar, supachalarning borligi hamda sozlangani, ventilyatorning ishlashini kuzatib turishi va ular buzilib kolganda shoshilinch choralar kurishi zarur. Yo’lish-kalibrlash agregati ishlayotganida

aylanayotgan yo’lish valiklari, yuritmalar, tasmali va chervyakli uzatmalar, barabanlar orasidagi tirkishlar, konveyoyerlar tasmalari katta xavf tugdiradi. Pillalar saralash stollarida yoki MKK-1 markali pilla saralash konveyerlarida kobigining zichligi va tashki nuksonlari bo’yicha kulda saralanadi. Mexanizatsiyalashtirilgan pilla saralash konveyerlarida xavfsiz ishlash uchun mexaniq yuklagichning sozligini kuzatib turish va tuxtatuvchi uskunalar, saralash konveyeri, tasmali transporterdan foydalanishga doir xavfsizlik yo’llarining xamma talablariga hamda elektr xavfsizligi koidalariga amal qilish lozim. Pillalar saralab bulingandan keyin pilla chuvatish sexidagi omborxonaga keltiriladi, bu yerda tarozida tortib kurilgandan sung chuvatish sexiga keltiriladi. Pillalarni pilla tortish uskunalarining markazlashtirilgan KE-150-SHL, KE-2, “Chibo”, “Masuzova” mashinalarida buglanadi, asosan pilla iplarining uchlarini topish va pillalarni silkitib yoyish (RK-750-SHL-2, RK-3, RK-ZM mashinalarida) ishlaridan iborat. Yukorida aytib o’tilgan xamma ishlarni bajarishda kaynok suv, bug o’tkazgichlarning izolyatsiyalanmagan sirtlari va xarakatlanuvchi mexanizmlar ishlovchilar uchun xavf tugdiradi. Pilla tortish sexidagi uskunada ishlayotganda uning uziga xos xususiyatlarini aks ettiradigan va xavfsizlik yo’llariga doir tegishli yuriknomalarda bayon etilgan koidalarga amal qilish kerak. Ana shu dastgoxlarda xizmat kilayotgan ishchilar kasbining zaruriy qismi hisoblangan xavfsiz ishlash usullarini urgangan bo’lishlari lozim. Masalan, KMS-10 pilla tortish dastgoxi ishlayotganida to’tkichga uralayotgan yo’luklarni kesish, cho’tkani kul bilan aylantirish, aylanayotgan motovilolar orasiga kulni kirgizish, osilib tushgan soch, boglangan kul bilan ishlash, navbatchi slesar bo’lmasa, mustakil ravishda tuzatish ishlarini bajarish man etiladi. Buglash kozonchasiga o’tkir bug yuborayotganda ayniksa extiyot bo’lish zarur. Bu ishni pillalar yuklab bulinib, buglash cho’tkasi pastga tushganda va gorizontal vaziyatni egallaganidan keyingina amalga oshiriladi (66-rasm).

Pillalarni yuklash va olish ishlari cho’tkali mexanizm tuxtatilib, pilla tortish dastgoxiga bug kelmay kuyilganidan keyingina bajariladi. KE-150-SHL, KE-2 buglash mashinalarida ishlay boshlashdan oldin ishchi bosim ostida ishlaydigan idishlardan foydalanishda rioya qilinadigan xavfsizlik yo’llari talablariga muvofik tuzilgan maxsus dastur bo’yicha kayta tayyorgarlikdan o’tishi kerak. Pilla iplarining uchlarini topish va silkitib yoyish uchun RK-750-SHL-2 hamda RK-3 markali silkitish mashinalaridan foydalaniladi. Ular avtomatik ishlaydigan oltita SKE-4-VU yoki SK-5 pilla tortish dastgoxlaridan tuzilgan. Pilla buglovchilar to’g’ri, moxirona va xavfsiz ishlash usullarini urganib olganlaridan keyingina silkitish mashinalarida ishlashga kuyiladilar. Pilla ipining yugon-ingichkaligini, berilgan chizikli zichligini nazorat kiladigan xamma to’tkichlarga avtomatik tarzda pillalar tashlab turish yo’li bilan bu ko’rsatkichni rostlaydigan pilla tortish avtomatlarida (SKE-4VU, SK-5 va SK- 4-KM) ishlaganda yukoridagi xavfsizlik yo’llari talablariga amal qilish kerak. Xizmat ko’rsatuvchilarning kasbiy tayyorgarligi yetarli saviyada, shuningdek, saklovchi to’siqlar, zanjirli va tishli uzatmalar, tezliklar ko’tisi shkivi, to’tkichlar, taksimlagich va to’tkichlarning mushtli vali soz xolatda hamda ishonchli maxkamlangan bulsagina ushbu avtomatlarda xavfsiz ishlash mumkin. Avtomat mexanizmining xarakatlanuvchi qismlari: aylanuvchi taranglash valigi, taranglash panjarasining mexanizmi, aylanuvchi motovilolar va boshkalar, shuningdek, kuritish javonining bu o’tkazgichlari o’ta xavflidir. Pilla tortish korxonalarining uziga xos xususiyatlaridan biri shundaki, ularda kup mikdorda issiklik va chang chiqadi, chunki pillalarni buglash, silkiish hamda silkitib yoish ishlari kaynok va ilik suvda amalga oshiriladi Bunday xolatlar tez-tez shamollash, kul kasalliklari va boshka kasalliklarga olib keladi. Shu sababli kuz va kishda pilla tortish sexidan tashkariga ustki kiyimsiz chiqish man etiladi. Pilla buglovchilar va pilla tortuvchilar ishni boshlashdan oldin xamma tanaffusdan keyin qo’llariga albatta himoya mazi surtishlari kerak.

Yaponiyadagi “Gunza va “Keynan” firmalarida yaratilgan pilla tortish uskunalarining uziga xos xususiyati shundaki, zarur sifatli suv “Ogano” stansiyasida kimyoviy usulda tayyorlanadi. Mazkur uskunalardan foydalanilganda kushimcha xavf yuzaga keladi, chunki “Organo” stansiyasida suvni yumshatish uchun kimyoviy moddalar - kislota, tuz va boshkalar ishlatiladi. Qo’llaniladigan xlorid kislota odatda temir yo’l orqali avtotransport bilan sisterna yoki konteynerlarda keltiriladi. Uni omborxonalardagi idishlarga kuyish mexanizatsiyalashtirilgan bo’lishi, bu ish “Organo” stansiyasi boshligi nazoratida olib borilishi va ventilyatsiya ishlab turish kerak. Kimyoviy usulda tozalash ishlari PO-2 turidagi himoya kuzoynagi takib, KSHS kulkopi, dagal jundan tikilgan korjoma, rezina fartuk, rezina etik kiyib bajarilishi zarur, chunki kislota va ishkorlar kuz hamda teriga sachrasa, ularni kuydirishi mumkin. Xom ipaklarni ivitishga mo’ljallangan vakuum apparatda ishlaydiganlar uchun trubalarning, kuchli bug burama naychasi (zmeyevik) ning kaynok sirtlari katta xavf tugdiradi. Shu bois ishni boshlashdan avval ulardagi jumraklarning benuksonligini, barkaning va emulsiya bakining bo’tunligini tekshirish kerak. Nasosni o’chirgandan keyingina xom ipakli motoviloni elektr telfer yordamida yuklash va olishga ruxsat etiladi. Vakuum-apparatlar o’rnatilgan xonalarning poli suyukliklar pol ostidagi arikchalarga okib ketishi uchun kiya bo’lishi, arikchalar vaqti-vaqtida tozalab va yuvib turilishi darkor. Kuyib kolmaslik uchun namlash kamerasi ishlab turganida uning ichiga kirish ta’kiklanadi. “Gunze” va “Keynan” firmalarining boshka pilla tortish uskunalari, avtomatlari ishlayotganda shunga uxshash uskunalar uchun yukorida bayon etilgan xavfsizlik yo’llari talablariga amal qilish hamda ko’tarish-tashish uskunalari va mexanizmlaridan foydalanganda, xarakatlanuvchi mexanizm hamda detallar bilan ishlaganda, kaynok suv va bugdan foydalanganda xavfsizlikning umumiy koidalarini bajarish zarur.

Aralashtirish-saralash agregatlarida ishlaganda yuvish valiklari, chivikli konveyer va uning yuritmasi, aralashtirish, saralash hamda kiya konveyerlarning xarakatlanayotgan tasmalari, yuk ko’tarish uskunalari eng xavfli joylar hisoblanadi. Agregatlar ishlab turganida ularning tasmalarini kiydirish va olish, yo’lish mexanizmlarining valiklarini yo’luklardan tozalash, agregatlarning xarakatlanayotgan qismlarini tozalash, bunker ostidan pillalarni olish va ularni konveyerga yunaltirish man etiladi. B) Pilla tortish sexlarining chiqindilarini kayta ishlash. Pillalar kayta ishlangandan sung (kazna) pilla yo’luklari va chala chuvalgan pillalar kabi chiqindilar koladi, chiqindilarni kayta ishlash sexiga keltiriladi. Bu yerda xar xil uskunalar: sentrifugalar, presslar, kuritkichlar, buglash kameralari va boshkala qo’llaniladi. Bu jarayonlar davomida xonaga va atmosferaga zirarli gazlarning chiqishi hamda changishi natijasida mexnat sharoiti ogirlashadi. Mexanizmlarning xarakatlanuvchi qismlari, kuritkichlar va buglash kameralarining kaynok sirtlari ishlovchilar uchun katta xavf tugdiradi. Chiqindilarni kayta ishlash sexi aloxida xonalarda joylashtirilishi, bu xonalarga texnologik uskunaning yong’inasiga eski havoni chiqarib, urniga yangi havo kiritadigan shamollatish dastgoxlari o’rnatilishi kerak. Sentrifugadan foydalanishda friksion disklar, shviklar yuritish tasmalari va sentrifuganing kopkogi jiddiy xavf tugdiradi. Yuklash va olish ishlari sentrifuga tuxtatilgandan keyingina bajariladi. Kopkogi yopiq bo’lmasa, sentrifugani ishga tushirish agregati ishlab turganida kushimcha pillalar solish, xarakatlanayotgan qismlarga kul tekkizish ta’kiklanadi, agregatni maxsus tormoz bilan tuxtatish lozim. Ikki yilda bir marta sentrifugani sinovdan o’tkazish, kopkogini ishga tushirish va tuxtatish tuzilmalarining sozligini tekshirish lozim. Kaynatish va xom matoni yuvish mashinalaridan tashkil topgan “Bisu” agregatida ishlayotganda kattik kaynayotgan eritma katta xavf tugdiradi. Shu

sababli eritma mikdorini uzgartirib turuvchi rostlagichning benuksonligini kuzatuib turish kerak. Xom mato kaynatish kozonidan yuvish mashinasiga keladi, bu yerda u issik va sovuk suv bilan yuviladi 65-70 0 S va 18-20 0 S. “Bisu” agregatida ish rezina etik va rezina kulkop kiyib bajarilishi, oyok ostiga taxta tushamalar kuyilishi lozim. Buglash kamerasida ishlovchilar uchun bug o’tkazgichlar, bug ventillari, ko’tilarning kaynok sirtlari, buglash kamerasining kaynok eshiklari xavfli joylar hisoblanadi. Kaynatish va yuvish jarayonlarining texnologik tartiboti va suv hamda bug o’tkazgichlarining axvoli muntazam ravishda nazorat qilib turilishi hamda shamollatish kurilmalarining sozligi tekshirib turilishi kerak. Baraban tuxtagandan keyingina xom matoni kesish va olish mumkin. Mashina ishlab turgan paytda barabanning tishlama va olinadigan kopkoklari yopiq bo’lishi va barabanga boshka narsalar tushib kolmasligi kerak. Ishga kirishishdan oldin qo’llarga maxsus himoya pastasi surib olish lozim. Yuvish mashinasining xususiyati shundan iboratki, unda deyarli xamma ishlar kulda bajariladi. Shu bois xavfsiz mexnat usullarini qo’llash kerak. Ishchilar rezina etik, fartuk va kulkopda ishlashlari, yuvish eritmasini tayyorlayotganda himoya kuzoynagidan foydalanishlari lozim. KS-2 kuritish kamerasidan foydalanayotganda juda extiyot bo’lish lozim, chunki unda xarorati 85-95 0 S bo’lgan havo ishlatiladi. Xom mato mexaniq presslarda toylanadi. Presslar, ishga tushirish va saqlash dastgoxlariga bemalol yakinlashadigan bo’lishi kerak. Texnologik uskunalarni tuzatish va ishlatish chogida mexnat xavfsizligini ta’minlash uchun ish urnini xozirlashga katta e’tibor berib, uni zarur uskuna, asbob hamda himoya moslamalari bilan jixozlash lozim. Texnologik uskunalarni tuzatish paytida xavfsiz ishlashni ta’minlash uchun ish o’rinlari himoyalovchi va saklovchi dastgoxlar bilan jixozlanishi kerak. Tuzatishdan oldin mashinani elektr tarmog’idan uzib kuyish va tuzatilgandan keyin uni tarmokka ulash ishini montyor amalga oshiradi. Tuzatilgan uskunani sinov tarikasida ishlatib kurishdan avval mashinaning uzida va uning

xarakatlanuvchi qismlari yakinida chet narsalar hamda kishilar yukligiga ishonch xosil qilish zarur. V) Xom ipakni kayta urashga tayyorlash. Ipakni kayta urash uchun turli tuzilishdagi xar xil mashinalar qo’llaniladi. Ipak yigirish korxonalarida asosane urchukli MSH-3 va MMSH-1 hamda urchuksiz PM-216-SHL urash mashinalaridan foydalaniladi. MSH-3 urash mashinasi xom ipakni kalavadan ikki gardishli galtakka kayta urash uchn ishlatiladi. Xom ipak kalavalari mashinaning yukorigi va pastki kavatlaridagi motovilolarga kiydiriladi. Bu motovilolarni kronshteynlar to’tib turadi. Ipning uchi tozalash moslamasi, ip chiqargichning kuzchasidan o’tkazilib, urchukka kiydirilgan galtakka uraladi. Urchukning roligi gildirakka tegib turadi va undan aylanma xarakat oladi. MSH-3 mashinasining xavfli joylariga uning bosh qismidagi urchuk, tasmali uzatma, sfera xosil kiluvchi mexanizm, taksimlovchi dastgoxlar, tozalash asboblari, nazorat-taranglash asboblarining chinni qismlari kiradi. Xom ipakni kayta urashda kalavalovchi ishchi urchukka bush konusni o’rnatadi, ipni tugagan galtak yoki bobinalarni olib ko’tilarga joylaydi. Bundan tashkari, u ipning tanda kuyish galtaklariga to’g’ri uralayotganini kuzatib turadi, uzilgan iplarni ulaydi, kalavalar uchlarini motoviloga boglab kuyadi. Bu ishlarni kalavalovchi ishchi fakat tik turgan xolda bajaradi va urash mashinalarini kupincha ikkala tomondan aylanib o’tishga majbur bo’ladi. Elektr dvigatellaridan uchkun yoki guvullagan tovush chiqqanda mashinani tuxtatish va navbatchi montyorni chakirish zarur. Urchuksiz urash mashinalariga PMSHB-2 va PM-216-SHL mashinalari kiradi. PMSHB-2 mashinasi ikki tomonlama, bir kavatli bulib, kirish pakovkalari yukorida joylashadi. Ularda kalavalardagi bobinalar hamda kulichlardagi sun’iy iplar ikki gardishli galtaklarga kayta uraladi. Kalavalardagi iplarni kayta urashda motovilolar kronshteynlarning podshipniklariga o’rnatiladi. Kronshteynlar (podshipniklar) ni ungga va chapga hamda vertikaliga siljitish mumkin. Vint va

gaykadan iborat bo’lgan tuxtatish dastgoxi yordamida iplarning kayta urash chogidagi tezligi rostlab turiladi. Galtakning tormozlanish kattaligini uzgartirish uchun gaykani vintda burash lozim, shunda ip uzilganda galtak tezda tuxtaydigan bo’ladi. Kimyoviy iplarni urash uchun aloxida podstavkalar ishlatiladi, ularni nastilga o’rnatiladi. Bunda kronshteynlar olib yoki tushirib kuyiladi. Kushni bobinalar iplarni ustma-ust tushib kolmasligi uchun ip ajratkichlar va ip taranglagichlar o’rnatiladi. Shu maksadda sterjenga kronshteyn maxkamlanadi. Kronshteynga chivik payvandlangan (zugatali) sterjen kiritiladi. Chivikka ip to’tgich va ballon cheklagichning ilgagi o’rnatiladi. Zarur bo’lganda ip maxsus moslama yordamida moylanadi va buyaladi. Ushbu moslama chinni moslamalar maxkamlangan valdan iborat. Valning ostiga o’rnatilgan zanglamas pulatdan yasalgan togoraga emulsiya kuyiladi. Chinni moslamalar vali aylanganda emulsiya ipni yupka qilib buyaydi.Ipdagi emulsiya midorini moylovchi dastgoxlar sonini almashma shesternyalar yordamida uzgartirish orqali rostlash mumkin.Mashinaning xar bir tomoni uzgartkich (variator) yordamida aloxda elektr dvigatelidan mustakil xarakat olishi mumkin. PMSHB-2 urash mashinalarining xavfli qismlariga uz-uzidan tuxtatuvchi mexanizm, sfera xosil qilish mexanizmi, ipni taksimlash mexanizmi, mashina yuritmasi, ponasimon tasmali, tishli va zanjirli uzatmalar kiradi. Mashina ishlab turganida kulicha va ekssentrik joylashgan mintaqada uz-uzidan tuxtatuvchi mexanizmni tozalash ayniksa xavflidir. PMSHB2-mashinasining tuzilishi unga xizmat ko’rsatishni kiyinlashtiradigan ayrim kamchiliklarga ega. PM-216-SHP urash mashinasiga PMSHB-2 mashinasiga nisbatan kuyidagi uzgartishlar kiritlgan: mashina yukori tezliklarda turgunrok ishlaydi; mashinaning yuritmasi va ipni taksimlash mexanizmi uzgartirilgan; iplarning kayta uralash tezligini pasaytiruvchi mexanizm qo’llanilgani tufayli mashina ishga tushirilganda va tuxtatilganda iplar kam uziladi; urchuksiz uzel kronshteynini oyokda chetlashtirish uchun maxsus mexanizm o’rnatilgan; bushagan pakovkalarni yigishtirib olish uchun transporter, paykovkalarni ulchamlari bo’yicha saralash uchun esa maxsus mexanizm kuyilgan;

viskoza iplarni ta’minlovchi ramkadagi kulichlardan chuvatish maksadida kushimcha o’rnatilgan. Iplar hamda kimyoviy tolalarni kayta urashda PM-20-SHL va BMP-260 tortish-urash mashinalaridan foydalaniladi. Xavfsiz ishlash uchun urash mashinalari yuritmasi to’siqlarining sozligini muntazam tekshirib turish va mashina ishlayotganda ularni ochmaslik kerak. Korxonalarimizda TK-8-12, TK-2, TK-3, TK-34, TKI-160 va TK-145 markali kushish-yigiruv mashinalari ishlayapti. Bu mashinalarda tabiiy ipakdan xam, kimyoviy tolalardan xam olinadigan, kushishlar soni 2 dan 12 tagacha bo’lgan iplar kushiladi va yigiriladi. TK-2-kushish-yigiruv mashinasi bir kavatli, ikki kavatli bulib, 20 tadan urchugi bo’lgan bulinmalardan tuzilgan. Mashina kuzgalmas kirish pakovkalaridan xam, aylanadigan pakovkalardan xam ishlaydi. Kuzgalmas pakovkalardan ishlaganda xar bir chiqish pakovkasidan chikayotganda ip, ip taranglagich orqali o’tadi-da, kirgizish chivigini aylanib o’tadi va mashinani uz-uzidan avtomatik tuxtatuvchi mexanizm ilagining teshigi orqali o’tadi, yunaltiruvchi chivikni aylanib o’tadi hamda ilgagining tegishida baxolanayotgan boshka iplar bilan kushiladi. Baxolangan ip chiqarish silindrlarini bir necha marta aylanib o’tadi, yunaltiruvchi ilgak, yugurdak orqali o’tadi-da, xalka buylab aylanib galtakga uraladi. Val va ekssentrikalar, tasmani taranglovchi dastgox, urash vali hamda barabanchalari, urchuk, ta’minlovchi silindr, yo’lduzchalar va ularga keluvchi zanjirli uzatma, kaytaruvchi mushtchalar vallari tishli uzatma, uzatmalar ko’tisi konussimon shesternyalar, yigirish-urash mexanizmlari, urchuklarni uz-uzidan tuxtatuvchi mexanizm, chiqarish silindlari, kushish-yigiruv mashinalarining eng xavfli qismlari hisoblanadi. TK-2 mashinasining jiddiy kamchiligi shundan iboratki, unda katta hajmli (150 kg dan ogir) kirish pakovkalaridan foydalanib bo’lmaydi, chunki ipning tarangligi ancha oshadi, bu esa yigirilgan ipning sifatiga yomon ta’sir ko’rsatishi, ya’ni ipning xarakat tezligi katta bo’lganda u kuprok uzilishi mumkin.

Maxsus TK-34 kushish-yigiruv mashinasida bu kamchiliklar yuk. U tarelkali ip tarangichlar bilan jixozlangan bulib, ular birlashtirilayotgan iplarning bir xilda to’tib turadi. Bu xol uchruklar sonnini ancha oshiradi va ipning uzilishlar sonini kamaytiradi. Xavfsiz ishlash usullari va ish vaqtida quriladigan xavfsizlik tadbirlari kuyidagi iborat: -ipi tugangan bobinani va galtakni almashtirish chogida uchrukni uzimidan nariga burib kuyish kerak; -kaytaruvchi mushtchalar kulga urilmasligi uchun uz-uzidan tuxtatuvchi mexanizmning pastki ramkasini kul bilan bosgan xolda bobinani fakat yurgizish dastasi yordamida ishga tushirish lozim; -bobinalarga mo’ljalangan tokchalarga bush galtaklarni kuymaslik lozim; -bobinalarni polga fakat bir kator qilib kuyish kerak; -bobinalarni ko’tarish dastasi bilan ko’tarish va tushirish kerak; -yugurdaklarni maxsus ilgaklar yordamida almashtirish zarur; -mashinani tuxtatgandan va elektr dvigatelini o’chirgandan sung xarakatlanuvchi qismlarini tozalash hamda moylash kerak; -elektr dvigateli kontaklarining axvolini tekshirib turish kerak; -elektr dvigatelining kopoklari ochik bo’lganida mashinada ishlash taqiqlanadi. G) Ipak yigirish mashinalari. Iigiruv mashinalarida tabiiy ipakdan yoki kimyoviy tolalardan bitta yoki oldindan kushilgan bir nechta ip yigiriladi. Respublikamizda kuyidagi markali yigiruv mashinalari ishlab turibdi: chiyratmasi nisbatan kam 300-650 chiy/m bo’lgan nisbatan yugon iplar yigirish uchun xalkali oddiy K-136-I yigiruv mashinasi; chiyratmasi chap yoki ung tomonga 340 dan 3250 chiy/m bo’lgan iplar ishlab chiqaradigan ikki kavatli (bir kavatli) KE2-145-SHL yigiruv mashinasi; chiyratmasi 400 dan 3100 chiy/m gacha bo’lgan iplar ishlab chiqaradigan ikki kavatli, ikki tomonlama, bulinmali KE-175- SHL yigiruv mashinasi.

Yigiruv mashinasining xavfli qismlariga (yigirsh-chuvatish mexanizmi, yunaltiruvchi mexanizm, urchuklar yuritmasi) tasmali uzatma va yassi tasma, rogulka, tishli, tasmali va zanjirli uzatmalar. Ramkaga osilgan maxsus shtirlarda kirish pakovkalaridan ip chuvalib chikib, disk gardishini aylanib o’tadi va silindrlar hamda valiklarni tez yeyilishdan asrash uchun tebranma xarakat kiluvchi ip chiqargichning tegishlida o’tadi. Ikkita ta’minlovchi silindr, rezina koplagan valik ogirligi bilan ipni yigirish mintaqasiga uzatib turadi. Sirtiga baxmal koplagan tozalash valigidan silindrni momikdan tozalash va iplarning uzilgan uchlarini to’tib kolish uchun foydalaniladi. Ta’minlovchi asbobdan sung ip o’tkazgichdan o’tib, yugurdakni aylanib o’tadi va patronga uraladi. Plastmassadan yasalgan rolikli dastgox mashinadagi tasmaning tarangligini rostlash uchun xizmat kiladi. K-136-I mashinasi 96 dan 206 tagacha urchukli qilib tayyorlanadi. Chayratish doirasi 100 dan 500 chiy/m gacha, urchuklarning aylanish chastotasi mino’tiga 4500 dan 6500 gacha. KE2-145-SHL yigiruv mashinasining urchuklari rolikli podshipniklarda o’rnatiladi. Urchuk shpindel, rolikli vtulka, uya va blokchalardan tashkil topgan. Mashinada titrash bo’lmasligi uchun urchuklar kat’iy vertikal xolatda o’rnatilishi kerak. Taranglovchi uskunalar tasmani talab etilgan taranglikda to’tib turadi. Voloknit galtaklar qo’llanilishi tufayli yigiruv mashinasida ishlash sharoiti yaxshilanadi, pakovkalarning titrashi kamayadi. Bunday galtaklar yogoch galtaklarga nisbatan uzoqrok xizmat kiladi. Ikki kavatli yigiruv mashinalari bir kavatlilarga karaganda ikki baravar kichik maydonni egallaydi. KE1-175-SHL yigiruv mashinasiga urchukning shpindelga kirish pakovkasi o’tkaziladi: kirish pakovkasidan chuvalib chikayotgan ip billon cheklagich ilgagidan, taksimlagich chivigiga maxkamlangan chinni yunaltirgichdan o’tadi va chinni yunaltirgichdagi teshik orqali chiqish pakovkasining silindrsimon patroniga keladi. Chiqish pakovkasi friksion silindrdan aylanma xarakat oladi. Patronga ip yukoridan, muayyan uzgarmas tezlik bilan uraladi. Konussimon reduktor yordamida ipning mashinada chiyratilishi uzgartiriladi.

Ilgari ishlab chiqarilgan kavatli yigiruv mashinalaridan farkli ularok, KE1- 175-SHL mashinasi kator afzalliklarga ega: kirish va chiqish pakovkalarining sigimi kattarok, ularni almashtirishga kamrok vaqt ketadi, xizmat ko’rsatish kulami katta, yigiruvchilarning mexnat unumdorligi yukori, kupgina uzatmalar uzellari aloxida korpusda joylashtirilgan, bu esa tuzatish chogida ularni yigishni osonlashtiradi. Shu bilan birga, mazkur mashina kamchiliklardan xam xoli emas: ayrim uzel va mexanizmlariga xizmat ko’rsatish murakkab taksimlash mexanizmi yetarlicha mukammal emas. Xozirgi vaqtda kavatli yigiruv mashinalari zamon talablariga moslashtirilmokda: chiqish pakovkasining sigimi 350 g gacha oshirildi, uralishning oldini olish uchun yoyuvchi mexanizmli taksimlagich o’rnatildi, belbog tasmaning tarangliligi uz-uzidan rostlanadi, asosiy vallar kattarok bulaklardan yigilmokda, bu esa mashinaga xizmat ko’rsatishni osonlashtiradi, shovqinni pasaytirish uchun metall shesternyalar kapron yoki tekstolit shersternyalar bilan almashtiriladi. Ipak yigirish korxonalarida ipak ip yigiruvchilar muxim rol uynaydi. Yigiruvchi xamma ishlarni tik turgan xolda bajaradi. Unga kup yurishga, ikkala kuli bilan panjalarni uzluksiz xarakatlantirishga, kuzini zuriktirib ishlashga to’g’ri keladi. Asosiy ish vaqtining 50-60% qismini yigirilgan ipning galtakka to’g’ri uralayotganini kuzatishga, 9-10% ini yigirishdagi nuksonlarni yukotishga, 11-12% ini galtak va bobinalarni kuyishga va mashinani ishga tushirishga, 8-9% ini galtaklarni almashtirishga, 6-7% ini mashinani tozalashga sarflaydi. Xalkasiz yigiruv mashinalarida xavfsiz ishlash yo’llari kuyidagilardan iborat: - kulni rogulkalar jaroxatlamasligi uchun urchuklar tuxtaganidan keyingina pakovkalar almashtiriladi va uzilgan iplar ulanadi; - urchukni tuxtatish uchun u belbog tasmadan shtir orqali o’tkazilib, berkituvchi tishcha bilan maxkamlab kuyiladi; - moylash vaqtida kulni tasma tagiga kirgizish man etiladi; - iplarni uraydigan friksion val mashina tuxtagandan keyingina tozalanadi, uralgan iplar maxsus ilgak bilan tozalanadi;

- qo’llarni mashina ustunlariga va boshka joylariga tegib shikastlanmasligi uchun ularni aravachaning ustingi devoriga kuyish lozim. Xalkali mashinalarda xavfsiz ishlash yo’llari: - uzilgan ipni ulash maksadida urchukni tuxtatish uchun ung oyok tizzasi bilan tormoz plastinasi bosiladi; - ta’minlovchi yuritmaga ipni keltirish vaqtida yuk valigi extiyotlik bilan ko’tarib tushiriladi, bunda ta’minlovchi silindrlarga barmoklar tekkizilmaydi; - yuk valigiga yoki ta’minlovchi silindrlarga uralayotgan ip kulni kesmaligi uchun u pichok bilan emas, balk maxsus ilgak bilan kirkiladi; - uralgan iplarni silindr buyinlaridan olish uchun mashina tuxtatiladi. T arash uskunalari. Xozirgi kupgina yigiruv korxonalarida CHMM-450 M4, CHMM-14 tarash mashinalari o’rnatilgan Bu mashinalarning xavfli joylarni katta to’liqda aylanuvchi kabul kiluvchi, bosh va ajratuvchi barabanlar, ularga xarakat uzatuvchi mexanizmlar, paxtani tolarga joylashtirish moslamalaridir. Ishchi xolstni kabul kiluvchi barabanning ta’minlovchi valigi tagiga kistirish paytida extiyot bo’lishi, uni maxsus tayokcha bilan yoki bukilgan barmoklar bilan bajarishlari tavsiya qilinadi. Shunday kilinmasa barmoklar uchinchi valik qilib olishi va jaroxatlashi mumkin. Ayrim xollarda mashinadan chikayotgan tarandi ajratuvchi tarok tishlariga ishlab, yigilib koladi. U juda katta tezlikda (mino’tiga 1000-1200 marta) xarakatlanayotgani sababli va ajratuvchi baraban sababli bu xolat xavflidir. Shunday xolda darxol mashinani tuxtatish zarur bo’ladi. Yigilib kolgan paxtani (ozgina bulsa xam) tarok va ajratuvchi baraban xarakatlanib turganda olib tashlash taqiqlanadi. Titish - savash agregatlari. Bu agregatda paxta tolalarini titish, aloxida-aloxida tolalarga ajratish va ularni xos-chup va ifloslikdan tozalash ishlari bajariladi. Bunda xavfli joylari katok bilan xarakatlanuvchi pichokli, plankali va ipakli savagichlar bulib, ularni mashina

ishlab turganda ochish kat’iyan man qilinadi, shuning uchun ular tuxtamalariga ochib bo’lmaydigan moslamalar bilan ta’minlaganlar. Yana bir xavfli joyi savash mashinasining old tomonidagi xolatini urash va uni avtomatik chiqarib olish mexanizmidir. Bu jarayon avtomatlashtirilgan, lekin xolatini kattik qilib urash mexanizmini tula berkitish imkoni bo’lmaganligi uchun ayniksa paxtani uklok tagiga kistirish vaqtida juda extiyot bo’lish kerak bo’ladi. Kolosniklar panjarasini tagidan chiqindilarni yigishtirib olish ishlarini mashina to’liq tuxtagandan keyin bajarish mumkin. Xozirgi zamonaviy mashinalarda bu jarayonga umuman extiyoj kolmagan, chunki titilgan paxta tarash mashinalariga havo okimi bilan uzatiladi. Mazkur mashinalarning xarakat uzatish mexanizmlari ikki yon tomonga joylashgan bulib, ular metall to’siqlar bilan tusib kuyiilgan. Ularni ish paytida ochish ta’kiklanadi. Piltani tolalarga joylashtirish mexanizmi kopkogi ko’tarilganda avtomatik ravishda tuxtatuvchi blokirovka bilan ta’minlangan. Uning valiklariga pilta uralib kolgan yoki tozalash zarur bo’lgan xollarda kopkokin ochgandan sung xam biroz (inersiya sungirgicha) ko’tish kerak. Yangi ishga tushirilayotgan yigiruv fabrikalari Germaniyaning Tryuchler firmasining DK-760 tarash mashinalari bilan ta’minlanayapti. Ushbu mashinalrning xarakat uzatish mexanizmlarida zanjiri uzatmalar xam xovligigi jixatdan ancha yukorigi bilan xarakatlanadi. (67-rasm). P oyafzal va tikuvchilik korxonalari asosiy sexlaridagi xavfli zonalar. Poyafzal va tikuv fabrikalari odam xayotini yengillashtiruvchi, uni muxofaza kiluvchi xilma-xil, kupincha ancha murakkab uskuna va moslamalar bilan ta’minlangan. Bu uskunalarning ishi turli xil energiyalari (gaz, bug, elektr va x.k) qo’llash, o’tkir, agressiv, portlash xavfi mavjud materiallarni qo’llash bilan bajariladi. Kupgina mexanizmlar murakkab xarakatlarni bajaradilar, shuning uchun ular bilan ishlaganda ish joylarida xavfli xudud paydo bo’ladi. Xavfli xuxud uskunalarning ayrim qismlaridan ishlov berilayotgan materialning mayda bulaklari (kirindilar), buglar, gazlar, chang va sh.u. zararliklar ajralib chiqish bilan xam

xarakatalandi. Bu xududlarda doimiy ravishda yoki vaqt-vaqti bilan ishlovchilarning xayoti va sogligiga xavf tugdiruvchi omillar paydo bulib turadi. Uskunalarning xar kanday xarakatlanuvchi qismlari unda ishlovchi ishchi uchun ma’lum ma’noda xavf tugdiradi. To’g’ri loyihalangan uskuna uning xavfli joylariga ishchining biror a’zosi (kuchi, oyogi va x.k.) kirib ketishini ogoxlantiruvchilar o’rnatilgan. Uskunalarning xarakatlanuvchi chikib turuvchi qismlari qancha kam bulsa, unda ishlovchi ishchini jiddiy jaroxatlarga olib keluvchi, kiymini, sochlarini va boshka a’zolarini olib ketish xodisalari shuncha kamayadi. Ishchi uskunaning xavfli xududiga kirib kolishini oldini olish, uni elektr toki ta’’siridan himoyalash, yukori bosimdan, katta tezliklardan, yuklari yukoridan tushirib ketishdan, pastga kulab tushish, kuyib kolish va x.k. lardan saqlash maxsus maksadlar uchun loyihalashgan asbob, moslama va mexanizmlar bilan bajariladi. Uskuna va agregatlarining ishida xavfli vaziyat paydo bo’lganligi sababli maxsus asboblar va moslamalar (suv satxini ulchovchi, bosimlarini ulchovchi manometrlar, yorug’lik va tovush signallari va x.k.) qo’llaniladi. Xavfsizlikini ta’minlashda xavfli joylarini ishonchi to’siqlar bilan tusish, blokirovkalar qo’llash, zararli moddalar chikmasligi uchun zichlashtirish (germetezatsiya), apparatlarni kapsullash tadbirlari zamonaviy, progressiv texnik vositalar, usullar hisoblanadi va ular ishlab chiqarishda jaroxat va kasbiy kasalliklarga qarshi kurashishada samarali usullardan sanaladi.

Adabiyotlar 1. А. Қ . Қ удратов Меҳнат муҳофазаси. Тошкент- 1995. 2. А. К . К удратов. Охрана окружаюшей среди на предприятиях хлопкоочистительной и шелковой промишленности. «Укитувчи» Тошкент - 1995. 3. И. Каримов. Ўзбекистоннинг ўз исти қ лол ва тара ққ иёт йўли - Т. Ўзбекистон Т.1. 1996 й. 4. И. Каримов. Ўзбекистон - бозор муносабатларига ўтишнинг ўзига хос йўли. Т. Ўзбекистон. Т 2.1996 й. 5. И. Каримов. Ўзбекистон и қ тисодий исло ҳ отларни чу?урлаштириш йўлида. Т.Ўзбекистон. Т З. 1996 й. 6. И. Каримов. Ўзбекистон ХХI аср бўса ғ асида: хавфсизликка та ҳ дид, бар қ арорлик шартлари ва тара ққ иёт кафолатлари. Т. 1997 й. 7. И. А. Каримов. Ўзбекистон ХХI асрга интилмокда. Т. Ўзбекистон. 1999 й. 8. А. Қ. Қ удратов. Саноат э кологияси.Тошкент- 1999. 9. Ўзбекистон Республикаси Конституцияси. Тошкент. 8 декабр 1992 й. 10. Меҳнатни му ҳ оф а за қ илиш тў ғ исида Ўзбекистон Республикаси қ онуни. Тошкент, 6 май 1993 й. 11. Меҳнат кодекси. Тошкент, 26 май 1996 й. 12. Қ удратов О. Ипакчилик саноатида меҳнат муҳофазаси. Тошкент «Ўзбекистон» 1995 й. 300 б.

O'xshashlar

Sanoat korxonalarida mеhnat gigiеnasi va ishlab chiqarish sanitariyasi

To’qimachilik va yengil sanoat korxonalarida sexlar binolarini loyihalash va ishlatishda xavfsizlik talablari

Bosim ostida ishlovchi idish, apparatlarni va gaz uskunalarini xavfsizlik talablari

To’qimachilik va yengil sanoat korxonalari sex va bo’limlarida texnologik jarayonlarida xavflar klassifikatsiyasi

Dastlabki o’t o’chirish vositalari