O‘zbekistonda kuzatiladigan tabiiy ofatlar va ularning oqibatlari - Xayot faoliyati xavfsizligi - Referatlar

O‘zbekistonda kuzatiladigan tabiiy ofatlar va ularning oqibatlari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

165 KB

Ko'chirib olish

O‘zbekistonda kuzatiladigan tabiiy ofatlar va ularning oqibatlari Reja: 1. Tabiiy ofatlar haqida ma’lumot 2. Er silkinishi va uning oqibatlari 3. Suv toshqini va uning talofatlari 4. Er surilishi, uning sabablari va talofotlari 5. Kuchli shamol, qurg‘oqchilik va uning oqibatlari 6. Sel, uning xususiyatlari va talofotlari

1. Tabiiy ofatlar haqida ma’lumot Tabiiy ofat - bu tabiatda yuz beradigan favquloddagi o‘zgarish bo‘lib, u birdan, tezlikda insonlarning mu’tadil yashash, ishlash sharoitlarini buzilishi, odamlarning o‘limi hamda qishloq xo‘jalik hayvonlarining, moddiy boyliklarning buzilishi va yo‘q bo‘lib ketishi bilan tugaydigan hodisalardir. Tabiiy ofatlarning turlari xilma-xil: er silkinishi, suv toshqini, kuchli shamol, yong‘in, qurg‘oqchilik, er surilishi va boshqalar. Bu xildagi tabiiy ofatlar bir-biriga bog‘liq holda, hamda bog‘liq bo‘lmagan holda, alohida yuzaga kelishi mumkin. Ya’ni bir tabiiy ofat boshqa ofat oqibatida yuzaga kelishidir. Masalan, o‘rmonda yong‘inlarning kelib chiqishi, tog‘li joylardagi ishlab chiqarish portlashlari, karerlarni ishga solishda, platinalar qurishda, erni surilishiga, qorlarni ko‘chishi va boshqa ofatlarni kelib chiqishiga sabab bo‘ladi. Hech narsaga bog‘liq bo‘lmagan tabiiy ofatlar juda katta miqyosda va turli vaqtlargacha bir necha soniya, daqiqadan (er surilishi, er silkinishi, qor ko‘chishi) bir necha soatlargacha (kuchli qor va yomg‘ir yog‘ishi), xatto kun va oygacha (suv toshqini va yong‘in bo‘lishi) cho‘zilishi mumkin. Lekin bu xildagi tabiiy ofatlar hamma joylarda ham yuzaga kelavermaydi. Jumladan, er silkinishi, er surilishi ofatlari ko‘proq tog‘li xududlarda kuzatiladiki, buni oqibatida nafaqat insonlar, balki xalk xo‘jaligi tarmoqlari, hatto atrof-muhit qattiq shikastlanadi. Yana kuchli yog‘ingarchilik, qor yog‘ishi natijasida suv toshqini kuzatiladiki, oqibatda, fuqarolarning yashash joylari, sanoat korxonalari, temir va magistral yo‘llar, gidrotexnik inshoatlar izdan chiqadi. Xuddi shunga o‘xshash ta’sirlar er surilishi, qor ko‘chishi, qurg‘oqchilik, kuchli shamollar ta’sirida ham kuzatilib, oxir oqibatda insonlar katta, ham ma’naviy, ham moddiy zarar ko‘radilar. Ammo, barcha tabiiy ofatning turlari ham hamma joyda kuzatilavermaydi. Tabiiy ofatning har qaysi shakllari o‘zlarining fizik ma’nosiga, kelib chiqish sabablariga, o‘zlarining tavsifiga, kuchiga va tashqi atrofga ta’sir ko‘rsatish xususiyatlariga ega. Bu tabiiy ofatlar bir-biridan farq qilishidan qat’iy nazar, ular

bir umumiy xususiyatga ega. Ya’ni ularning ta’siri juda keng miqyosda bo‘lib, o‘zini o‘rab turgan atrof-muhitga juda katta ta’sir kuchini ko‘rsatadi hamda insonlar ruhiyatiga jiddiy zarba beradi. Shuning uchun, bu tabiiy ofatlarni o‘z vaqtida bilib, uning tavsiflari va sabablari aniq o‘rganilsa, bu ofatlarni oldini olish yoki ularning zarar keltirish xususiyatlari bir muncha kamaytirilgan bo‘lardi. Shu tariqa tabiiy ofatlardan keyingi qilinadigan hatti-harakatlarni va ofat oqibatlarini tezroq hal qilish imkoniyatlariga ega bo‘linadi. Tabiiy ofatlarga qarshi kurash choralaridan biri bu xalqni o‘z vaqtida voqif etish hisoblanadi. Bu esa tabiiy ofatdan keladigan zararlarni bir muncha kamaytirish imkoniyatini vujudga keltiradi. Yana tabiiy ofatlar yuz berganda xalqqa ma’naviy yordam berish chora-tadbirlari va qilinadigan birlamchi ishlarni to‘g‘ri tashkil etish shakllari eng asosiy vazifalardan hisoblanadi. Bu ishlarning bosh-qoshida fuqarolar muhofazasi organlari turib, ular ofat yuz bergan joyda (urush davrimi, tinchlik davrimi baribir), xalqni bu ofatlardan muhofaza etish va falokat yuz bergan joydan hammani behatar joyga ko‘chirish omillarini amalga oshiradi. Qaysi erda yuqori intizom, aniq belgilangan chora-tadbirlar bo‘lsa, o‘sha erda har qanday ekstremal sharoitlarda xarakat qilish ishlari va ularning natijalari yuqori bo‘ladi (ma’naviy talofat va moddiy yo‘qotish). Yuqorida aytilgan fikrlar tabiiy ofatlar yuz bergan joylarda o‘z natijasini bergan. Masalan: Ashxabad, Toshkent, Gazli, Armaniston va boshqa davlatlardagi er silkinishlari, Jigariston (O‘zbekiston), Sharoradagi (Tojikiston) er surilishi; Qoraqalpogistondagi, Piskentdagi hamda Bqstonliq tumanlaridagi suv toshqini va boshqalar. 2. Er silkinishi va uning oqibatlari Tabiiy ofatlar ichida eng xavflisi va daxshatlisi bu - er silkinishidir. Er silkinishi - er osti zarbasi va er ustki qatlamining tebranishi bo‘lib, tabiiy ofatlar, texnologik jarayonlar tufayli yuzaga keladi. Er ostki zarbasining paydo bo‘lishi o‘chog‘i, erning ostki qatlamidagi uzoq vaqt yig‘ilib qolgan energiyaning ozod bo‘lish jarayoni tufayli yuzaga keladi. O‘choqning ichki qismi markazi gipotsentr deyiladi, erni ustki qismidagi markaz epitsentr deyiladi.

Er silkinishi yuzaga kelish sabablariga ko‘ra quyidagi guruhlarga bo‘linadi:  tektonik zilzilalar;  vulqon zilzilalari;  ag‘darilish, o‘pirilish zilzilalari;  texnogen (insonning muxandislik faoliyati bilan bog‘liq) zilzilalar. Yuqorida qayd etilgan er silkinish turlari ichida katta maydonga tarqaladigani va eng ko‘p talofat keltiradigani tektonik er silkinishidir. Bunday er silkinishlar haqida gap ketganda litosfera o‘ramlarida bo‘ladigan harakat (tektonik kuchlar) tushuniladi. Qiya sathlarida tog‘ jinslarining katta bo‘laklarini ag‘darilishi, yoki tog‘larning o‘pirilishi natijasida yuzaga keluvchi er silkinishlar ag‘darilish zilzilalari deyiladi. Bu er silkinishining tarqalish maydoni kichik, ko‘p hollarda talofotsiz bo‘ladi. Vulqon jarayoni, ya’ni er ostidagi magmani vulqon kanali orqali er yuzasiga chiqishi bilan bog‘liq bo‘lgan er silkinishiga vulqoniy er silkinishi deb ataladi. Bunday er silkinish vulqonning faollashishi bilan bog‘liq bo‘lganligi sababli aksariyat ko‘p hollarda ular aniq bashorat qilinadi. Shuning uchun uning keltiradigan talofoti deyarli kuchli bo‘lmaydi. Insonning muxandislik faoliyati bilan bog‘liq bo‘lgan er silkinishlar asosan oxirgi yillarda hisobga olinmoqda. Bunday er silkinish yirik suv omborlari vujudga kelgan xududlarda, gaz, neft mahsulotlarining er ostidan so‘rib olinishi, jarayoni amalga oshgan maydonlarda yuz bermoqda. Inson o‘zining muxandislik faoliyati bilan er osti komponentlariga muayyan ta’sir etishi, u yoki bu darajada o‘zgartirishi er silkinishining vujudga kelishiga sabab bo‘lmoqda. Daryo vodiylariga to‘g‘onlarning qurilishi natijasida maydoni bir necha ming km 2 , xajmi bir necha yuz km 3 dan katta bo‘lgan (masalan, Chorvoq suv omborining umumiy xajmi 2,1 mld m 3 , suv sathi maydoni 3640 ga teng) suv omborlari vujudga kelmoqda. Er qa’rida 4000-5000 m chuqurlikda yotgan gaz, neft er sathiga so‘rib chiqarilmoqda, er ostida uzoq geologik davrlar mobaynida yotgan ko‘mir ana shu er qa’rida yondirilib gazga aylantirib olinmoqda. Vaqtincha saqlash maqsadida ba’zan er osti g‘orlprigp, handaqlarga va tog‘ jinslari

g‘ovaklariga gaz, neft mahsulotlari yuqori bosim ostida kiritilmoqda, juda katta miqdordagi mineral suvlar er ostidan chiqarib olinmoqda. Er qa’rining odamlar ta’sir etish joylarida yig‘ilayotgan energiya miqdorining u yoki bu darajada oshishi yoki kamayishi oqibatida sodir bo‘lgan er silkinishlar Xindiston, AQSH, O‘zbekistonda kuzatilganligi fandan ma’lum. Jumladan, Chorvoq suv ombori qurilib bo‘lingandan keyin bu xududda bir necha marta er silkinishlar bo‘lib o‘tgan. Tekshirishlarning ko‘rsatishicha, bu er silkinishlar o‘zlarining tayyorlanish, sodir bo‘lish mexanizmlari bilan Chorvoq suv omboriga yig‘ilgan suvning miqdori va yig‘ilgan suvni suv omboridan chiqarilish tezligi bilan bog‘liq holda yuz berishi kuzatilgan. Bunga birinchidan, suv omborining 2,1 mld m 3 dan ortiq suv bilan to‘latilishi jarayonida, ombor tubida yotuvchi tog‘ jinslarining siqilishi va taranglashishi oqibatida yuz beradigan mikrosiniqlar, darz ketishlar va ularning nisbiy harakati sabab bo‘lsa, ikkinchidan, suvni suv omboridan bir me’yorida chiqarilmasligi va tog‘ jinslariga ta’sir qiluvchi kuchlarning nomutanosib holatda bo‘shatilishi, o‘zgarishi sabab bo‘lgan. Respublikamizning g‘arbiy xududida 1976, 1984 yillarda yuz bergan 8-10 balli Gazlidagi er silkinishlarini ba’zi olimlar ana shu hududdagi mavjud gaz konlari va ulardan gazni so‘rib olish jarayoni bilan bog‘lashadi. 1976 yildagi Gazli er silkinishining gipotsentri (zilzila o‘chog‘i, litosferaning ma’lum chuqurlikdagi tog‘ jinslari qatlamlarining uzilishi, surilish joyi) er qobig‘ining 5-25 km chuqur oralig‘ida, 1984 yilgi er silkinishida esa 50-200 km oralig‘ida joylashgan. Er silkinish hodisasini vujudga keltiruvchi energiyaning yig‘ilishi, sarflanish darajasi, silkinish hududlaridan so‘rib olingan gazning miqdori, er qa’ri tog‘ jinsi qatlamlariga tushayotgan tabiiy bosimning mutanosibligini ma’lum darajada buzilganligini oqibati zilzilaning sodir bo‘lish vaqtini tezlashtiradi. Zilzila turlaridan eng xavflisi (talofotlisi) tektonik zilzila hisoblanadi. Ma’lumki, har yili planetamizda 100000 dan ortiq er silkinishlarni seysmik asboblar (seysmograflar) qayd etadi. Bulardan 100 tasi vayron qiluvchi fojiali bo‘lib, imorat va inshoatlarning buzilishiga, er yuzasida yoriqlarning paydo bo‘lishiga, ming- minglab insonlar yostig‘ining qurishiga olib keladi.

Er silkinish o‘chog‘i gipotsentrning joylashgan chuqurligi bo‘yicha: yuza - 70 km gacha, o‘rta - 70-300 km va chuqur - 300 km dan pastda «mantiya» qatlamida vujudga keladigan xillarini ajratish mumkin. Respublikamizda kuzatiladigan zilzilalarning o‘chog‘i asosan 70 km gacha chuqurliklarda joylashganligi qayd etilgan. Mantiyadagi katta bosim yoki portlashlar tufayli zilzila o‘chog‘i vujudga keladi, natijada katta kuchlanishlar paydo bo‘ladi, bular o‘z navbatida erning ustki qatlamining tebranishiga olib keladi. Gipotsentrdan hamma tarafga, qaytar seysmik to‘lqinlar tarqaladi, ular asosan uzunasiga va ko‘ndalang turlariga bo‘linadi. Er ostidan uzunasiga tarqalayotgan (vertikal tarzda) to‘lqinlar o‘z yo‘nalishi bo‘yicha navbatma-navbat er po‘stlog‘ini siqib, er yuzasiga chiqqanda tovush chiqaradi. Bu esa er silkinish oldidan chiqadigan tovushning o‘zginasidir. Ko‘ndalang to‘lqinlar (gorizontal) er yuzasiga chiqib zilzila to‘lqinlarini vujudga keltiradi va epitsentrdan barcha taraflarga tarqaladilar. Kuchli er silkinishi oqibatida erning yaxlitligi, butunligi o‘zgaradi, inshoatlar, jixozlar buziladi, kommunal-energetik qismlar ishdan chiqishi, insonlar o‘limi yuz beradi. Er silkinishi ko‘pchilik hollarda ma’lum intensivlikda chiqadigan tovush bilan yuz beradi va uning past-balandligi er qimirlashning kuchiga bog‘liq. Er qimirlashning asosiy ko‘rsatkichlari quyidagilardan iborat: er silkinish o‘chog‘ining chuqurligi, silkinish amplitudasi va er silkinishining intensiv energiyasi. Epits entr Gipotsentr

Uzoq tarixiy saboq, ya’ni er silkinishi kishilarni ruhiy holatiga bo‘lgan ta’siri, imorat va inshoatlarning buzilishi, vayron qilinishi, er yuzasida vujudga kelgan o‘zgarishlar (er sathida yoriqlar va buloqlarning paydo bo‘lishi) yuz bergan hodisalarning kuchini baholashga o‘rgatgan. Natijada nisbiy baholash shkalasi paydo bo‘lgan. Zilzila kuchi ikki xil o‘lchov birligida o‘lchanadi. 1. Ballarda; 2. Magnitudada. Dunyoni juda ko‘p davlatlarida er silkinish kuchi 12 balli Halqaro o‘lchov birligida o‘lchanadi. Ball - er yuzasining tebranma harakat darajasini ko‘rsatadi. Silkinish kuchini ballarda o‘lchashda «seysmograf»lardan foydalanib, tog‘ jinsi zarrachalarining tebranma xarakat tezligi topiladi. Ya’ni yozib olingan «seysmogrammalar» orqali zarrachalarning tebranish amplitudasi aniqlanadi va shu asosida seysmik to‘lqin tezlanishi quyidagi formula orqali hisoblab chiqarish mumkin. 4 π 2 α = A T 2 ; Bundan: α - seysmik to‘lqin tezlanishi, m/s 2 ; A - tog‘ jinsi zarrachasi tezlanish amplitudasi, mm; T - seysmik tebranish davri, s; π = 3,14 . Epitsentrda tog‘ jinsi zarrachalarining seysmik tezlanishini, u erda sodir bo‘lgan o‘zgarishlarga (buzilish, yorilish, vayron bo‘lish va x.k.) taqqoslangan holda Rossiya Fanlar Akademiyasi olimlari tomonidan er silkinishining kuchini «ballarda» baholash shkalasi ishlab chiqilib, hozirda bu uslub hamma MDX ga kiruvchi davlatlarda jumladan, O‘zbekistonda MSK (Medved’ev, Shponxoer va Karnik) nomi bilan qo‘llaniladi. Tuproq zarralarining tebranma harakat intensivligi, silkinish o‘chog‘i chuqurligiga, magnitudaga, epitsentrdan uzoq yaqinligiga, tuproqning geologik tuzilishiga va boshqa faktorlarga bog‘liq.

Ikkinchi o‘lchov birligi bu Rixter shkalasi bo‘yicha Magnituda (M) hisoblanadi. Magnituda shkalasi 1935 yilda Amerika seysmologi Ch. Rixter tomonidan taklif qilingan. Magnituda er silkinishining umumiy energiyasini ko‘rsatib, u erning maksimal surilish amplitudasining logarifmini belgilaydi va mikronlarda aniqlanadi. Magnituda-gipotsentrdan ajralib chiqqan energiyaga proportsional kattalik hisoblanib, uning maksimal qiymati 9 M gacha bo‘ladi. Er silkinishining umumiy energiya miqdori quyidagi formula bilan topiladi: E = π ς 2 • • V • ⎛ ⎜ A ⎞ ⎟ 2 ⎝ T ⎠ Bu erda : ς - er silkinish gipotsentridagi mavjud tog‘ jins-larining zichligi, g/sm 2 ; V - tog‘ jinslarida seysmik to‘lqinlarining tarqa-lish tezligi, m/soniya; A - tog‘ jinsi zarrachasi tezlanish amplitudasi, mm; T- seysmik tebranish davri, soniya; π = 3,14 Bu energiyaning (E) miqdori ba’zan shunchalik katta bo‘ladiki, hatto, yuz mingta vodorod bombasini portlatish oqibatida ajraladigan energiya quvvatiga teng kelishi mumkin. Er silkinishida magnitudaning har birlikka ortishi, 10 barobar er tebranish amplitudasining ortishiga (tuproqning surilishi), hamda 30 barobar er silkinish energiyasining ortishiga olib keladi. Masalan, Mq5 dan Mq7 gacha o‘zgarganda, tuproqning surilishi 100 barobarga, er silkinish energiyasi esa 900 barobarga ortadi. MSK - 64 (bal) va Rixter (M) shkalalari orasidagi farq taxminan 2,5 ni tashkil etadi. Yuqorida aytilganidek, er silkinishida katta moddiy yuqotish hamda minglab odamlar o‘limi yuz beradi. Masalan, 1990 yilda Erondagi 8 balli er qimirlashi oqibatida 50 ming odam o‘lib, 1 mln ga yaqin odamlar esa, qon yo‘qotib, jarohat olganlar. Xuddi shunday holat 1988 yil 7 dekabrda Armanistondagi er qimirlashida ham kuzatildi. U erda juda katta kuch bilan (10,5 ball) er silkingan va oqibatda 25

ming odam o‘lgan. Bunda 8 mln kv.m uy joy yo‘q bo‘lib ketdi, 514 ming kishi boshpanasiz qolgan. Er ostida qolganlardan 15250 kishi qutqarilgan. Er silkinish 4 ta katta shaharlarni Leninakan, Kirovokan, Spitak va Stepanavan hamda 58 ta yashash punktlarini o‘z ichiga olgan. Shulardan 1500 ta qishloq vayron bo‘lgan, 12 ta shahar shikastlandi, shulardan 3 tasi batamom vayron bo‘lib ketgan. Bulardan tashqari sanoat va qishloq xo‘jalik korxonalari deyarli izdan chiqqan, avtomobil va temir yo‘llarning ko‘p qismi, aloqa, ko‘priklar yaroqsiz holga kelgan. Bu tabiiy ofat munosabati bilan dunyoning turli burchaklaridan, jumladan O‘zbekistondan ham yordam kuchlari kelib, u erdagi jabrlangan xalqqa moddiy va ma’naviy yordam ko‘rsatilgan. Shuningdek, fuqarolar mudofaasi organlari (sobiq itfoq mudofaa vazirligiga qarashli) tomonidan 23000 ko‘p kishilar safarbar etilib, ular xizmatida 3000 dan ortiq turli hildagi texnikalar ishtirok etgan. Juda katta miqyosdagi tabobat xizmati armiyasi ham yordam ko‘rsatdi. Xattoki er ostida, inshoatlar tagida qolgan odamlarni qutqarish uchun chet ellar - Angliya, Frantsiya, Shveytsariya va boshqa davlatlardan mutaxassislar kelib yordam berganlar. Xuddi shunga o‘xshash holat 1966 yildagi Toshkent zilzilasida ham kuzatilgan. Unda 8 balli silkinish sodir bo‘lib, imoratlarga, katta qurilishlarga ziyon etgan. Silkinishlar bir necha kungacha vaqti-vaqti bilan takrorlknib turgan. Buning oqibatida 78 ming oila boshpanasiz qolgan, 2 mln. kvadrat metr erdagi turar joylar, 7600 o‘rinli maktablar, 2400 o‘rinli maktabgacha tarbiya muassalari ishdan chiqqan, 690 savdo va 84 turli korxona idoralari ziyon ko‘rgan. O‘sha vaqtda moddiy zarar miqdori xech qaerda yozilmagan edi. Fuqaro mudofaalari va xorijiy tashkilotlarning ko‘rilgan zararni bartaraf etish borasida ko‘rsatgan sa’y-harakatlarini xalqimiz hech qachon unutmaydi. Er silkinishi keltiradigan talofot inshoatning turiga, konstruktsiyasiga bog‘liq bo‘lishi bilan bir qatorda, qurilish maydonlarining muxandis-geologik sharoitiga, ya’ni tog‘ jinslari turlarining mustahkamligi darajasiga, xossa va xususiyatlariga bog‘liq. Masalan, 1966 yili Toshkent shahrida bo‘lgan silkinish natijasida shaharning er osti suvlari sathi er yuzasiga yaqin bo‘lgan pastqam joylarga joylashgan imoratlar kuchli talofot ko‘rdi. Shundan keyin 1966 yili shahar

hududida qayta muxandis-geologik xaritalash ishlari o‘tkazilib, shahar markazi tuproq sharoiti nuqtai nazaridan 9 ballik mintaqaga o‘tkazildi. Bu degan so‘z, 9 ballik mintaqada quriladigan inshoatlar konstruktsiyasiga va usuliga ma’lum talablar qo‘yish va ularni bajarishni talab qiladi. Seysmoaktiv xududlarda qurilish ishlarini olib borishda davlat tomonidan tasdiqlangan qonun - qoidalarga, talablarga rioya qilinmog‘i zarur. Ya’ni shahar qurilishida imoratlarning balandligiga va shakliga katta talablar qo‘yiladi, ular quyidagilardan iborat:  shahar xududida katta-katta ochiq maydonlarning bo‘lishi, ya’ni silkinish sodir bo‘lgan taqdirda va undan keyin odamlarning yashashi uchun engil qurilmalar qurish uchun xavfsiz joy zarur;  suv havzalarining bo‘lishi, ya’ni zilzila vaqtida chiqishi mumkin bo‘lgan yong‘inlarni o‘chirish maqsadida foydalanish uchun suv zahirasiga ega bo‘lish;  inshoatlar orasidagi masofa, inshoat balandligidan 1,5 martda katta bo‘lishi, chunki imorat talofot ko‘rganda bir-biriga ta’sir qilmasligi kerak. Inshoatlarni er silkinishiga bardosh berish xususiyatiga ko‘ra 3 guruhga bo‘linadi: • A - 7 balgacha chidaydigan kuchsiz seysmochidamli uylar. Bunga tuproqdan, g‘ishtdan qurilgan uylar kiradi. • B - 8 balgacha chidaydigan uylar. Bu xildagi uylar har xil yog‘och karkaslardan tayyorlanadi (sinchi uylar). • V - 9 balgacha chidaydigan seysmochidamli uylar. Bu xildagi uylarga katta metall karkaslardan tayyorlanadigan, temir-beton konstruktsiyalardan qurilgan inshoatlar kiradi. Er silkinishining oqibatlarini tugatishda ishga yaroqli har bir kishi ishtirok etishi zarur va quyidagi ishlar birlamchi ishlar hisoblanadi: • er tagida qolgan, buzilgan va yong‘inli uyda qolgan odamlarni qutqarish; • ishlab chiqarish, kommunal-energetik tizimlarda sodir bo‘ladigan avariyalarni to‘sish va to‘g‘rilash (chunki bular inson hayotiga xavf soladi); • buzilgan uylarni, inshoatlarni tiklash;

• talofat ko‘rganlarga tabobat yordami ko‘rsatish punktlarini tayyorlash; • er silkinish o‘chog‘ida suv ta’minotini tiklash; Albatta, mana shu ishlarni bajarishda ishtirok etayotgan har bir odam ehtiyot choralarini ko‘rgan holda, kerakli joylarda shaxsiy himoya vositalardan foydalanishlari zarur. Hech qanday o‘zboshimchalik, belgilanmagan choratadbirlar va hatti-harakatlarni amalga oshirish man etiladi. Er silkinishi boshqa turdagi tabiiy ofatlarni, falokatlarni: masalan, er surilishi, suv toshqini, qor ko‘chkisi, yong‘in chiqishi hamda avariyalarni: kommunal- energetik tizimlarni izdan chiqishi, kimyo sanoati korxonalarida avariya natijasida KTZMlarning tashqariga to‘kilishi, AESlarda radioaktiv moddalarni atmosferaga chiqishi va boshqa xavfli ofatlarni yuzaga kelishiga sabab bo‘lishi mumkin. Ammo, hozirgacha er silkinishini aniq vaqtini va joyini ayta oladigan uslub yo‘q. Lekin erning tavsifli xususiyatlari, tirik mavjudodlarning hatti-harakatlari o‘zgarishiga qarab olimlar er silkinishi xaqida mayyam ma’lumotlarni beradilar. Er silkinishini belgilaydigan ayrim ko‘rsatkichlar quyidagilardan iborat: kuchsiz tebranish chastotasini keskin o‘sishi, er deformatsiyalanishi, tog‘ jinslarining elektr qarshiligi o‘zgarishi, er osti suvlar sathining ko‘tarilishi, er osti suvlarida radon miqdorining ortishi va boshqa o‘zgarishlar. Bulardan tashqari er silkinishi oldidan uy hayvonlarining hatti-harakatlari ham o‘zgaradi. Masalan, mushuklar tashqariga chiqib ketadilar, qushlar o‘z uyalaridan uchib chiqadilar, chorva mollar juda bezovta bo‘lib qoladilar va boshqalar. Fan va texnikaning rivojlanishi so‘zsiz er silkinishini oldindan bashorat qilish imkoniyatini beradi. Jumladan, yuqorida ta’kidlanganidek er osti suvlarida er silkinishidan oldin radon gazi miqdorini oshish qonunini birinchi bo‘lib o‘zbek olimi §.Mavlonov tomonidan aniqlangan va bu qonuniyat Toshkent zilzilasi oqibatlarini o‘rganishda o‘z tasdig‘ini topdi. Hozirgi kunda bu usul bilan Respublikamizda va Markaziy Osiyo davlatlarida ro‘y bergan bir necha zilzilalar bashorat qilindi va ular tasdiqlandi. O‘zbekiston olimlarining bunday kashfiyoti bilan qiziqib Amerika olimi O. Jems shunday degan edi: «Yaqin kunlarda o‘zbek mutaxassislari zilzila haqidagi

bashoratni xuddi iqlim sharoitini bashorat qilgandek radio orqali e’lon qilish darajasiga etib boradilar». Lekin bu erda shuni aytib o‘tish kerakki, er silkinishni oldindan bashorat qilish muammosi hali butunlay hal etilmagan. Bunga birdan-bir sabab bu masalaning murakkabligi, ya’ni zaminida er silkinish jarayonini vujudga keltiradigan gipotsentr-o‘choqning nihoyatda yashirinligi hamda shu «o‘choqda» yig‘ilgan va er silkinishiga olib keladigan energiyaning hamda uning sodir bo‘lish qonuniyatlarini hali etarlicha bilmasligimizdadir. Er silkinish ofatidan muhofaza qilishning bir usuli bu oldindan seysmoaktiv mintaqalarni belgilash hisoblanadi. Bunda insonlar uchun, xalq xo‘jaligi tarmoqlari uchun xavfli bo‘lgan 7-8 balli yuqori er silkinishi mumkin bo‘lgan joylarni belgilab xarita tuziladi. Mana shunday seysmoaktiv mintaqalarda oldindan turli muhofaza omillari ko‘rilib, inshoatlarni qurish, ta’minlash va ba’zi xavfli ishlab chiqarish tarmoqlarini (kimyo zavodlari, AESlar va shunga o‘xshash korxonalarni) hatto to‘xtatish ishlari amalga oshiriladi. Shunday ishlar, ya’ni O‘zbekistonning seysmoaktiv xududlari xaritasi 1977 yilgacha amal qilib keldi va hozirgi kunda O‘zbekiston Fanlar Akademiyasining seysmologiya instituti tomonidan 1997 yilda O‘zbekistonning yangi seysmoktiv xaritasi tuzilib, bunda har bir xududning seysmologik xususiyatlari hisobga olingan. Yangi xaritada ko‘rsatilishicha O‘zbekistonning mintaqalarida bo‘lishi mumkin bo‘lgan er silkinishlari belgilangan. Jumladan: Qoraqalpogiston Respublikasi - 6 ballgacha; Xorazm va Samarqand viloyatlarida - 7 ballgacha; Toshkent, Qarshi, Buxoro, Termez, Namangan, Farg‘ona shaharlarida - 8 ballgacha; Andijon viloyatida - 9 ballgacha Shuningdek seysmoaktiv xaritada Toshkent shahri uchun ham 6-9 ballgacha bo‘ladigan mikroseysmoaktiv xududlar ham belgilab qo‘yilganki, hozirgi kunda mana shu ma’lumotlar asosida Toshkent shahrida maqsadli qurilishlar amalga oshirilmoqda. Shu erda ta’kidlab o‘tish kerakki, Respublikamizda 136 ta shahar mavjud bo‘lib, ulardan 13 tasi yirik shaharlar hisoblanadi. Shaharlarda qurilishlar 5 ta kategoriya bo‘yicha amalga oshirilib, ular katta kichikligidan qat’iy nazar halqa yo‘li bilan

belgilanishi zarur. Chunki FVda fuqarolarni faqat tranzit yo‘llari orqali (jumladan xalqa yo‘llari orqali) harakat qilishga yo‘naltirilishi lozim. Shuning uchun har bir korxona rahbari er silkinishi oqibatlarini kamaytirishning asosiy tadbirlarini bilishi zarur. Bular quyidagilardan iborat: • hududning seysmik kartasi, unda zilzila bo‘lish ehtimoli bor joylar va uning kuchi ko‘rsatiladi ; • zilzilaga bardosh beradigan uylar va sanoat inshoatlarini qurish; • zilzila sodir bo‘lib qolgan holda axoli o‘zini qanday tutishi va hatti- harakatlar haqida tushuntirish; • seysmik stantsiyalarda uzluksiz navbatchilikni tashkil qilish va olib borish; • zilzilalar haqida aniq xabar va aloqa sistemasini tashkil qilish; • qutqaruv, kuch va vositalarni tayyor holga keltirib qo‘yish; • aholini xavfsiz, o‘z vaqtida evakuatsiya qilish tadbirlarini ishlab chiqish; • moddiy - texnik ta’minoti (plakatlar, oziq-ovqat, dori-darmon) zahiralarini tashkil qilish; • zilzila haqida xabar beruvchi belgilarni aholiga tushuntirish va o‘z vaqtida qo‘llash. Er silkinishini tavsiflaydigan belgilar quyidagilardan iborat: • er ostki suvlarining fizik-kimyoviy tarkibini o‘zgarishi (labaratoriyada aniqlanadi); • qushlar va uy hayvonlarining bezovtalanishi, gaz hidining kelishi, havoda chaqmoq chaqishi va yorug‘lik paydo bo‘lishi; • bir-biriga yaqin, lekin tegmayotgan elektr simlaridan uchqun chiqishi, uylarning ichki devorlarida zangori shu’lalar paydo bo‘lishi va lyuminitsent lampalarining o‘z-o‘zidan yonishi. Mana shu belgilarni bilgan har bir fuqaro yoki zilzila haqida habar eshitganda, sarosimasiz va ishonchli harakat qilishi kerak. Zilzila haqida oldindan xabar berilsa, uyni tashlab chiqishdan avval, gaz va boshqa isitgich asboblarini o‘chirish, bolalar va qariyalarga yordam berish, zarur buyumlarni, oziq-ovqat, dori- darmonlarni va hujjatlarni olib ko‘chaga chiqishlari kerak. Agar zilzila

kutilmaganda boshlanib qolsa, u holda deraza va eshik oraliqlariga yoki ko‘taruvchi ustunlar tagiga turib olish kerak. Dastlabki silkinish zarbasi tinishi bilan zudlik bilan tashqariga chiqish kerak. Shuni esdan chiqarmaslik kerakki, ko‘p qavatli binolarning eng nozik, ishonchsiz joylari zinapoya va lift shaxtalaridir. Shuning uchun zilzila boshlangan paytda zinapoyalardan yugurish tavsiya etilmaydi va liftlardan foydalanish taqiqlanadi. Korxona va muassasalarda zilzila paytida ish to‘xtatiladi. Elektr toki suv, gaz va bug‘lar to‘xtatilib, fuqarolar muhofazasi qismlaridagi ishchi va xizmatchilar oldindan belgilab qo‘yilgan joyga to‘planadilar, boshqalar esa xavfsiz joylarda bo‘ladilar. Zilzila vaqtida uyda bo‘lmagan fuqarolar uyga shoshmasligi, balki o‘sha joy rahbarlarining ko‘rsatmalarini diqqat bilan kutib unga rioya qilgan holda harakat qilishlari kerak. Zilzila vaqtida jamoat transportini to‘la to‘xtatilishini kutib, oldin bolalarni, nogiron va qariyalarni tushirish kerak. Yurib ketayotganda sakrab tushib qolish yaramaydi, zilzila vaqtida jabrlanganlarga asosan yordamni fuqarolar muhofazasi qismlari beradi, lekin zarur bo‘lgan xollarda aholining ham yordam berishi maqsadga muvofiqdir. 3. Suv toshqini va uning talofatlari Suv toshqini ham tabiiy ofatlar ichida eng xavflisi hisoblanadi. Suv toshqini deb daryo, ko‘l, hovuzlardagi suv sathining keskin ko‘tarilishi natijasida ma’lum maydonlardagi erlarni suv tagida qolishiga aytiladi. Suv toshqiniga turli omillar sababchi bo‘ladi: • kuchli yomg‘ir yog‘ish oqibatida (jala, sel quyishi); • qorlarni surunkali erishi natijasida; • kuchli shamol esishi natijasida; • oqar daryolardagi muzliklarni yig‘ilib, sun’iy to‘g‘on hosil qilishi; • tog‘ jinslarining nurashi, surilishi yoki boshqa sabablar bilan suv saqlash omborlarining buzilishi oqibatida. Kuchli yomg‘ir yog‘ishi natijasida suvlarni sathi keskin ko‘tarilib, daryo, ko‘llarga sig‘maydi va natijada ekin maydonlarni, turar-joy massivlarini, yo‘llarni

suv bosadi va ularni izdan chiqaradi. Bulardan tashqari elektr energiya, aloqa uzatgichlar, melliorativ tizimlar ishdan chiqadi, chorva mollari, qishloq xo‘jalik ekinlari yo‘q bo‘lib ketadi, xom ashyolar, yoqilg‘i, oziq-ovqatlar, mineral o‘g‘itlar va boshqalar yaroqsiz holga keladi, yoki yo‘q bo‘lib ketadi. Shular natijasida juda katta moddiy zarar ko‘rilib, insonlar o‘limi bo‘ladi. Suv toshqini ofati turli joylarida, jumladan, O‘zbekistonda ham tez-tez bo‘lib turadi. Masalan, 1992-1995 yillarda ko‘pgina viloyatlarida Xorazm, Buxoro, Surxondaryo, Qashqadaryo, Jizzax, Sirdaryo va boshqa joylarda juda katta ekin maydonlari suv ostida qolib, oqibatda katta miqdorda moddiy zarar ko‘rildi. Kuchli yomg‘ir yog‘ishi oqibatida suv toshqini 1993, 1994, 1995, 2000, 2001 yillarda Evropa davlatlarida ham kuzatilib, bunda nafaqat moddiy zarar, balki hisoblab bo‘lmaydigan ma’naviy zarar-insonlar o‘limi yuz berdi. Masalan, 1987 yilda Gruziyada 31 dekabrdan 1 yanvarga o‘tar kechasi uzoq vaqt yoqqan yomg‘ir va qor natijasida (qor qalinligi 4-5 m tashkil etgan) suv toshqini bo‘lib, bunda ko‘p odamlar halok bo‘ldilar va turli darajada jarohat oldilar. Suv toshqinini oqibatida 200 kv km maydon suv ostida qoldi: shulardan 4400 turar joylar, 16 km temir yo‘l, 1800 km avtomobil yo‘li, 200 km elektr tarmoqlari tamoman izdan chiqdi. Falokatdan ko‘rilgan moddiy zarar o‘sha davrda 300 mln rublni tashkil etdi. Shunga o‘xshash noxushliklar keyingi yillarda ham dunyoning turli burchaklarida sodir bo‘lmoqda. Daryolardagi suvning oqimiga teskari yo‘nalishda esadigan kuchli shamol ham uni sathini ko‘tarib yuboradi va natijada suv toshqini yuz beradi. Bu xildagi toshqin Leningradda Neva daryosida kuzatilgan. 1997 yil noyabrda Vetnamda ham juda kuchli shamol oqibatida suv toshqini bo‘lib, katta miqyosdagi uy joylar, moddiy resurslar suv tagida qolib, ko‘pdan-ko‘p odamlar halok bo‘lishgan. Oqar daryolarda suvlarning sathida muzliklar hosil bo‘lishi va bu muzliklar yig‘ilib suvning oqimiga qarshi to‘siqlar (to‘g‘on) hosil qilishi natijasida ham suv toshqini ro‘y beradi. Bu hildagi toshqin 1992 yilda Qoraqalpog‘iston Respublikasida Amudaryo oqib o‘tadigan uchta rayonda kuzatildi. Bu ofatning

oldini olish uchun hamma omillar bajarila bordi va oxir-oqibatda harbiy samolyotlar yordamida to‘siq bo‘lib turgan muz to‘g‘onlari portlatish yo‘li bilan yo‘q qilindi. Bunday holatlardagi suv toshqinlari dunyo miqyosida juda tez-tez bo‘lib turadi. Suv toshqini kanallar va suv saqlaydigan omborlarning turli sabablarga ko‘ra ishdan chiqishi oqibatida ham kuzatilishi mumkin. Umuman kanallar, suv omborxonalari - suv energiyasi, suv yo‘llari hamda suvning o‘zidan foydalanish maqsadida quriladi. Hozirgi kunda MDX davlatlarida suv sig‘imi 1 mln m 3 dan ortiq bo‘lgan suv omborlari 1 mingga yaqin bo‘lib, ularning suv sathi 116000 km 2 ga teng. Xuddi shunga o‘xshash O‘zbekistonda ham 53 ta suv saqlaydigan omborxonalar qurilgan, ulardan 10 tasi qo‘shni Respublikalari chegarasida joylashgan. Jumladan, Qayroqum, Rogun, (Tojikiston), Tuya-Mo‘yin (Turkmaniston), Taxtagul (Qirg‘iziston), Chordar’ya (Qozoqiston) va boshqalarni misol qilib keltirish mumkin. Respublikamizga tegishli bo‘lgan suv omborxonalarida 55,5 mld m 3 dan ortiq suv saqlanib, ular orqali asosan qishloq xo‘jaligini suv bilan ta’minlab katta iqtisodiy samara olinadi. Lekin shu bilan birga bunday gidrotexnik inshoatlar biror sabablarga ko‘ra buzilsa, saqlanayotgan suvning ta’siri insonlarga, uy hayvonlariga, atrof-muhitga juda katta jiddiy zarar keltiradi. Jumladan, Chorvoq suv omborida 2,1 km 3 suv saqlanib, agar u buzilguday bo‘lsa undagi suv 8 m qalinlikda 46 km/soat tezlik bilan harakatlanib, Toshkent shahrining 3 ta: Bektemir, Xamza, Sergeli tumanlari batamom, boshqa 3 ta - Mirobod, Mirzo Ulug‘bek va Yakkasaroy tumanlari esa qisman suv ostida qolib, u erlarda yashayotgan fuqarolar hayoti uchun xavf tug‘iladi. Shunga o‘xshash katta hajmdagi suv Tuya-Muyin suv omborida 5 km 3 dan ortiq, Qayroqum suv omborida esa 4 km 3 dan ortiq suv saqlanib, mabodo biror sababga ko‘ra ombor qismlari talofot ko‘rsa, Jizzax, Sirdaryo, Samarqand, Buxoro viloyatlarini suv bosadi. Agar Taxtagul suv ombori talofot ko‘rsa (unda 19 km 3 suv saqlanadi) butun Farg‘ona vodiysi viloyatlarini suv bosishi extimoli bor. Boshqa suv saqlash omborxonalari uchun ham shunga o‘xshash fikrlarni aytish mumkin.

Shuning uchun suv saqlaydigan omborxonalarni har xil falokatlardan asrash uchun hamma turdagi omillar, ehtiyot choralari ko‘rib qo‘yilgan bo‘lishi zarur. Jumladan, birlamchi va ikkilamchi saqlovchi platina qurish, har bir platinalar temir betonli qorishmalardan tayyorlanishi va boshqa saqlovchi omillar belgilanishi zarur. Gidrotexnik inshoatlar quyidagi sabablarga ko‘ra buzilishi mumkin: • kuchli tabiiy hodisalar oqibatida: a) er silkinishi; b) er surilishi; v) kuchli sel kelishi; g) kuchli yomg‘ir suvida yuvilib ketishi. • gidrotexnik inshoat-jihozlarining eskirishi va tabiiy parchalanish oqibatida; • gidrotexnik inshoatlarni loyihalashda va qurishda yo‘l qo‘yiladigan xatoliklar oqibatida; • gidrotexnik inshoatlardan noto‘g‘ri foydalanish va qoidalarining buzilishi oqibatida. Umuman, suv toshqiniga qarshi qo‘llaniladigan omillar quyidagilardan iborat: daryolardagi suvni sarflanish darajasini oshirish, ya’ni uni taqsimlash (daraxtzorlarga quyib yuborish, suv oqimiga qarshi erlarni ko‘ndalang qilib chuqur haydash va boshqalar) hamda daryo qirg‘oqlarini ko‘tarish hisoblanadi. Suv toshqini ofatidan halqni o‘z vaqtida ogoh etish, fuqarolarni, moddiy resurslarni va qishloq xo‘jalik hayvonlarini xavfsiz joyga evakuatsiya qilish ham eng muhim ishlardan hisoblanadi. Evakuatsiyadan oldin har bir fuqaro o‘zi yashayotgan uylarni xavfsiz holatda qoldirishi (gaz, suv, elektr tarmoqlarini o‘chirish, kerakli ish qurollarni uylarning yuqori qavatlariga qo‘yishlari, deraza va eshiklarni mahkamlab berkitishlari zarur) va o‘zi bilan kerakli hujjatlarni, pullarni, hamda egulik ovqat va ichadigan suvlarni olishlari zarur. Suv toshqinida qolgan odamlar turli xavfsirashlarga berilmasliklari va suv oqimi bo‘yicha past sathli qirg‘oq tomon suzishlari kerak. Suv toshqini paytida ma’lum qism odamlar (qutqaruvchilar) shu falokat xududida qolib, imkoni boricha qilinadigan ishlarni bajarishlari zarur. Ammo ular suv ostida qolgan ovqatlarni emasliklari, suv ichmasliklari kerak.

Yashash joylarida elektr jihozlardan foydalanmasliklari lozim, chunki elektr ta’minot simlari qo‘llanganda kichik qarshilik bo‘lishi natijasida yong‘inlar chiqishiga olib keladi. Suv toshqini o‘tib bo‘lgandan keyin fuqarolar o‘zlarining doimiy yashash joylariga qaytib kelib, toshqin oqibatlarini bartaraf etish choratadbirlarini boshlab yuboradilar. Ular quyidagilardan iborat: • suv bosgan joylardagi suvni chiqarib tashlash va quritish; • uylarning erto‘lalaridagi suvlarni chiqarib tashlash; • toshqin natijasida buzilgan joylarni: maishiy-energetik tarmoqlarni, yo‘llarni, ko‘priklarni va boshqalarni qayta tiklash; • qayta tiklab bo‘lmaydigan inshoatlarni, uylarni yiqitish va ularni tozalash; • ekinzorlarni suvdan tozalash. Yuqoridagi tadbirlar fuqarolar muhofazasi shtabi va uning tizimlari boshchiligida halq ommasi ishtirokida amalga oshiriladi. 4. Er surilishi, uning sabablari va talofotlari Tog‘ jinslari qatlamlarini qiya sath bo‘ylab o‘z og‘irligi, gidrodinamik, gidrostatik, seysmik kuchlar ta’sirida surilishiga er surilishi deyiladi. Er surilishining vujudga kelish qonuniyatlarini, ularning dinamikasini o‘rganish katta ahamiyatga ega. Bu – qurilish ishlarini olib borish sharoitini aniqlashda, xalq xo‘jalik inshoatlarini va inson hayotini saqlashda muhim omil hisoblanadi. Er surilishi oqibatida xalq xo‘jaligi katta zarar ko‘radi, ba’zi yirik inshoatlar, yo‘llar bir necha yuz metrga surilib tashlanadi, katta-katta ekin maydonlari foydalanishga butunlay yaroqsiz bo‘lib qoladi, butun-butun qishloqlar, shaharlar vayron bo‘ladi, minglab kishilar boshpanasiz qoladi, halokatga uchraydi. Er surilishi - tog‘ jinsining surilish tezligi, hamda suriluvchi tog‘ jinsini miqyos darajasiga ko‘ra turli xilda bo‘lishi mumkin. Jumladan, tog‘ jinsining surilish tezligi sekin, o‘rtacha va kuchli xillari bo‘lib, birinchisida surilish bir necha santimetrga, o‘rtacha surilishda bir necha metrga, kuchli bo‘lganda esa tog‘ jinslari soatiga bir necha kilometrga suriladi. Ayni kuchli er surilishi halokatli bo‘lib, ko‘plab odamlarning o‘limi kuzatiladi. Er surilishida suriluvchi tog‘ jinsi massasi bir necha million, ba’zan milliard kub metrga etadi.

Amerika mutaxassisi F. Jensning ma’lumotiga ko‘ra, AQShda tog‘ jinslari surilishlari va cho‘kish hodisasi natijasida 1925-1971 yillar mobayinida 75 mld. dollar zarar ko‘rilgan, bu esa yiliga 1,63 mld. dollar mablag‘ni yo‘qotish demakdir. Markaziy Osiyo Respublikalari hududlarida ham hozirgi kungacha ko‘pdan ko‘p er surilishlari kuzatilgan. Jumladan, 1911 yil 18 fevral kuni Pomirning Muzko‘l tog‘ tizmasida 9 ballik er silkinishi natijasida Usoy er surilishi sodir bo‘lgan. Bu er silkinish ta’sirida 2,5 km 3 g‘ovak tog‘ jinsi Murg‘ab daryosiga surilib tushgan. Bunda surilish 2,5 km masofani bosib o‘tib daryo o‘zanini to‘sib qo‘ygan. Er surilishi bo‘lgan joyga qalinligi 450-500 m, uzunligi 2 km, kengligi 1 km qumtosh, ohaktosh, gips va boshqa tog‘ jinslaridan iborat massa surilgan. Talofot natijasida Usoy qishlog‘i er surilmasi oqibatida qolib, 54 kishi nobud bo‘lgan. Er surilishi natijasida daryo o‘zanini to‘sib, balandligi 703-788 m, eni 4,3- 5,3 km bo‘lgan tabiiy to‘g‘on vujudga kelgan. Hozirgi payitda bu erda dunyoga mashhur Sorez ko‘li mavjud va yig‘ilgan suv miqdori taxminan Norak suv ombori suvi hajmiga to‘g‘ri keladi. 1973 yili Respublikamizning, Ohangaron vodiysida kuzatilgan tog‘ jinslarining surilishi XX asrning eng kuchli er surilishi hisoblanib, uni adabiyotlarda «ATCHI» surilishi deb nomlanadi. Bu surilishda tuproqning hajmi 700 mln m 3 .ni tashkil etadi. Bu fojiani ro‘y berishiga asosiy sabab, Ohangaron daryosining chap qirg‘og‘idagi 100-130 m chuqurlikdagi ko‘mir qatlamlarini er qa’rida yondirilishidir. Yondirilgan ko‘mir qatlamlarining qalinligi 5-15 metr bo‘lib, umumiy hajmi 3,700000 m 3 . ni tashkil etgan. 1987 yil 7 dekabrda Tojikistonning Sharora qishlog‘ida ro‘y bergan er surilishi natijasida, taxminan, kengligi 900 m, qalinligi 70 m.ga yaqin bo‘lgan tog‘ jinsi harakatga kelib, 540 dan ortiq insonning yostig‘ini quritgan. Bu surilishning yuzagi kelishiga asosiy sabab er qa’rida tarqalgan g‘ovak tog‘ jinslarining suv bilan to‘yinishi, er sathi suvlarining ko‘tarilishi, hamda 7 ballik er silkinishidir. 1991 yil Ohangaron vodiysida yana kuchli «Jigariston» er surilishi ro‘y berdi. Ma’lumotlarga qarganda, bu er surilishida hajmi 30 mln m 3 g‘ovak tuproq 7 sek davomida surilib, 50 dan ortiq inson hayotini olib ketdi. Bu er surilishining asosiy

sababi katta qalinlikdagi serg‘ovak jinslarning mavjudligi va bu tog‘ jinslarini uzoq yillar davomida olib borilgan portlatish ishlari natijasida silkitib turishi, hamda yog‘ingarchilikning ko‘p bo‘lganligidadir. 1994 yil 16 aprelda Ohangaron tumanining Qoraqishloq hududida ham kuzatilib, bu falokatda ham insonlar aziyat chekdilar. Yuqorida keltirilgan er surilishlari yuzaga kelishining asosiy sababi tabiiy omillar bo‘lib, bunday hodisalar insonning muhandislik faoliyati natijasida ham yuzaga kelishi mumkin. Er surilishini yuzaga kelishiga quyidagi omillar sabab bo‘ladi: • tog‘ yon bag‘ri etaklarining tabiiy holatini oqar suvlar, suv omborlari ta’sirida buzilishi hamda rejasiz olib borilgan qurilish ishlari; • qiya sathlarda tarqalgan tog‘ jismlarining xossa va xususiyatlari, mustahkamlik darajasining o‘zgarishi, sug‘orish ishlari, qor-yomg‘ir suvlari ta’sirida namligining oshishi; • tog‘ jismlariga er osti suvlari (gidrodinamik) va er ustki suvlari (gidrostatik) bosimining ta’siri; • tog‘ jinsining zichligini va mustahkamligining, burg‘ulash hamda tog‘kovlash ishlari natijasida buzilishi; • tektonik va seysmik kuchlar ta’siri. Surilishlarni yuzaga kelishida hududning iqlim hamda, gidrogeologik sharoitlari va boshqalar. Tog‘ jinslarining qiya sath bo‘ylab surilishida iqlim sharoiti eng muhim omillaridan biri bo‘lib u sekin, davomli yog‘ingarchiliklar kuzatiladigan erlarda keng tarqalgan bo‘ladi. Bunga sabab yomg‘ir suvlari tog‘ jinslari qa’riga singib (shimilib) ularning zarrachalari orasidagi bog‘lanishni, ishqalanishga qarshiligini kamaytiradi, og‘irligini oshiradi. Qiya sathlardagi tog‘ jinsining og‘irligi, mustahkamligi o‘zgarishi bilan ularning muvozanat holati buziladi va past tomonga surilish yuzaga keladi. Shuning uchun surilishlar asosan qorlar erib, yog‘ingarchilik ko‘paygan mart oylarida boshlanib, may, iyunda to‘xtaydi. Yog‘ingarchilik, qorlar va muzliklarning erishi natijasida daryo va suv havzalarida suv sathining ko‘tarilishi qirg‘oqlarning yuvilishiga, ya’ni qiya

sathlardagi muvozanat holatlarining buzilishiga sabab bo‘ladi. Misol sifatida, Amudaryo, Zarafshon daryosi qirg‘oqlarida, Chorvoq suv ombori atrofida kuzatilgan surilmalarni sanab o‘tish mumkin. Respublikamizda surilish hodisalari asosan dengiz sathidan 800-1800 m balandlikda, lyoss jismlari tarqalgan, qiyaligi 15 -35 0 bo‘lgan tog‘ yon bag‘rilarida kuzatiladi. Ma’lum shart-sharoitlar mavjud bo‘lgan hollarda (ketmaket er silkinishi, gillik va bo‘shoq lyoss tog‘ jinslari suv bilan to‘yinishi) bundan ham baland sathlarda kuzatilishi mumkin. Er surilishida uchda bosqich kuzatiladi: 1-bosqich. Surilishning tayyorlanish bosqichi. Bu bosqichda qiya sathlardagi tog‘ jinsi turg‘unligi susayadi, er sathida turli kenglikdagi yoriqlar paydo bo‘ladi; 2-bosqich. Tog‘ jinslarining katta tezlik bilan yoki sekin-asta surilishi kuzatiladi. Surilish tezligi yuqorida qayd etilgan omillarning ta’sir darajasiga bog‘liq bo‘ladi; 3-bosqich. Surilishning so‘nish bosqichi. Bunda tog‘ jinslari surilishdan to‘xtaydi. Er surilishlarni chuqur o‘rganish - ularni oldidan bashorat qilish imkonini beradi. Buning uchun kompleks muhandis-geologik qidiruv ishlari o‘tkaziladi. Surilishi kuzatiladigan maydonlarning tabiiy sharoiti va geologik muhiti fizik andozalarida o‘rganiladi, hisoblash ishlari bajariladi. Er surilishi ofatig oldidan kuzatiladigan belgilar quyidagilardan iborat: Er yuzasida yoriqlarni paydo bo‘lishi, yo‘llarda uzilishlarning yuzaga kelishi, daraxtlarning to‘g‘ri o‘smasligi (qiyshayib o‘sishi), uylarning devorlari yorilishi, binolar, inshoatlar tuzilishida muvozanatining buzilishi va boshqa belgilar paydo bo‘ladi. Mabodo, hududlarda er surilishi xavfi bo‘lsa yoki harakatdagi surilish kuzatilsa, ularni bartaraf qilish, oldini olish ishlari bajariladi, chora-tadbirlar belgilanadi.

5. Kuchli shamol, qurg‘oqchilik va uning oqibatlari Kuchli shamol va insonlar hayotiga va xalq xo‘jaligiga jiddiy zarar etkazadigan ofatdir. Bu ofat uzoq davom etuvchi va buzish kuchiga ega. Bu ofatning tezligi 30- 90 m/s ga etadi. O‘rta Osiyo mintaqalarida shamolning kuchi 40-60 m/s ga, O‘zbekistonning Xovos, Bekobod tumanlarida esa 50-60 m/s tashkil etadi. Kuchli shamolni paydo bo‘lishi, ya’ni atmosferada muvozanatning buzilishi natijasida havo oqimi juda katta tezlikda harakatlanib, ba’zi joylarda, u aylanma (voronka) harakatga aylanib ketadi. Bunday ofat oqibatida odamlarning halok bo‘lishi, inshoatlarning buzilishi, ekinzorlarning payhon etishi, elektr-telefon tarmoqlarining izdan chiqishi va boshqa oqibatlarga olib keladi. Shuningdek, kuchli shamol esganda odamlar, uy hayvonlari yuradigan yo‘llardan adashadilar, simyog‘ochlar, daraxtlar ag‘anaydi, uylarning tomlari buzilishi natijasida odamlar turli darajada jarohat oladilar. Shuning uchun bunday favqulodda holatda odamlar engil, baland qurilgan imoratlardan, elektr tarmoqlari osilgan simyog‘ochlardan, ko‘priklardan uzoqrok joylarda saqlanishlari lozim. Bu ofatdan eng ishonchli saqlovchi omil - bu himoya inshoatlari (metro, er osti yo‘lkalari, uylarning erto‘lalari va boshqalar) hisoblanadi. Bu ofatdan saqlanishning yana bir omili - ofat haqida odamlarni o‘z vaqtida ogoh qilishdir. Albatta, hozirgi paytda ob-havoni bir necha kun oldindan ayta oladigan zamonaviy uslublar yaratilganki, bularning bergan ma’lumotlari asosida nafaqat odamlarni, balki uy hayvonlarini, moddiy boyliklarni falokatda asrash, buzilishini yoki yaroqsiz holga kelishini oldini olish mumkin. Hulosa qilib aytadigan bo‘lsak, kuchli shamol ofati yuz berganda fuqaro muhofazasi tizimlari davlat organlari xodimlari boshchiligida qutqaruv va buzilgan joylarda tiklash ishlarini bajaradi, jabr ko‘rganlarga birlamchi tibbiy yordam ko‘rsatadi. Qurg‘okchilik ofati ham O‘zbekistonga xos bo‘lib, ilgari bunga deyarli e’tibor berilmagan. Lekin keyingi yillarda ekologiyaning haddan tashqari buzilishi, suv

resurslaridan noto‘g‘ri foydalanish va boshqa sabablar oqibatida bizning mintaqada ham bunday ofat aynan hozirgi paytda kuzatilmoqda. Qurg‘oqchilikda odamlarni o‘limi, daraxtlarning, ekinzorlarning qurishi, kuchli yong‘inlarning chiqishi va turli xil kasalliklarning tarqalishiga imkoniyat yaratiladi. Takidlash joizki O‘zbekistonda qurg‘oqchilik muammosi Orol dengizi bilan bog‘liqdir. Respublikamiz Prizidenti Islom Karimov «O‘zbekiston XX asr bo‘sag‘astda: xavfsizlikka taxlid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari» kitobida takidlaganidek: «Yaqin-yaqinlargacha cho‘lu sahrolardan tortib olingan va sug‘orilgan yangi erlar haqida dabdaba bilan so‘zlanardi. Ayni chog‘da ana shu suv Orlda tortib olinganligi, «jonsizlantirib qo‘yilganligi» xayolga kelmasdi, endilikda Orol bo‘yi ekologik kulfat xududiga aylandi». Darhaqiqat, sayyoramizda eng katta falokatlardan biri bu Orol dengizko‘lini qurib, o‘rnida ulkan Orol ko‘li tarkib topmoqda. Orol dengizi va unga yondosh xududlarida 35 mln.dan ortiq, aholi yashaydi. Orol dengiziga Amudaryo va Sirdaryo suv etkazib beradi. 1960 yillargacha Orol dengizi nisbatan barqaror edi. Amudaryo va Sirdaryoning unga tushuvchi suvlari (yiliga 55,0 kub.km.) va yong‘in sochin suvlari (9 kub.km.) dengiz yuzasidan bug‘lanadigan suv hajmi (yiliga 65 kub.km.) tashkil etar edi. Sobiq sovet hukumati yillarida, jadal sug‘orishga asoslangan ko‘p tarmoqli qishloq xo‘jalik ishlab chiqarish o‘lkasiga aylangan edi. Paxta va boshqa ekin maydonlarini sug‘orish uchun suvdan betartib foydalanish oqibatida Orol dengiziga Amudaryo va Sirdaryo suvlari kelib qo‘shilishining keskin kamayishiga olib keldi. Dengiz sathi deyarli 20 metrga pasaydi. Suv maydoni 1960 yillarga nisbatan uch barobarga qisqarib, suv hajmi 60% kamaydi. 1960 yillarida Orolga har yili o‘rtacha 52 kub.km. suv quyilib kelgan va uning sathi muntazam ravishda 53 m mutlaq balandlikda bo‘lib kelgan. Orol suvining sathi 1961 yildan boshlab pasaya boshlandi va hozirga kelib suvni balandligi deyarli 20 metr pastga tushib ketgan.

Hozirda (2003 yil Orol suvining sho‘rlik darajasi har litr suvda 47-49 g ni tashkil qilayapti. Chunki suvning faqat bug‘lanishiga sarf bo‘lishi, daryolar orqali kelayotgan suv miqdorining nihoyatda kamligi Orol suvida tuz miqdorining muntazam ko‘payishiga sabab bo‘lmoqda. Orol dengizi suv sathining kamayib borishiga, tabiatdan foydalanishning regeonallik hamda tabiat komponentlarining bir butunlik qonuniyatlarini qo‘pol ravishda buzilishi oqibatidir. Birinchidan bu Orol dengiziga borib quyiluvchi suvlar miqdorini kamayib ketishi bo‘lsa, ikkinchidan qishloq xo‘jalik mahsulotlari etkazib beruvchi o‘lka sifatida qaralib, Yangi-yangi qo‘riq erlar o‘zlashtirilib, ularga behisob suvlarning sarf qilinishi natijasidir. Masalan, 1965 yilda Sirdaryo Chordara suv omborini (suv xajmi – 5,9 kub.=km), 1966 yilda qayroqul kanali, 1974 yilda To‘xtagul suv omborini (19 kub.km.) qurilishi oqibatida dengizga quyiladigan suv miqdori sezilarli darajada kamaydi. 1974 yilda g‘azalii (qozog‘iston) shahridan sal yuqoriroqda daryo to‘g‘oni qurildi. Amudaryo etaklarida ham suv rejimi o‘zgardi: 1974 yilda Taxiatosh gidrouzilish ishga tushirilishi, 1986 yilda suv sig‘imi 8,6 kub. km. Bo‘lgan Tuyamo‘yin suv omborini qurilishi ham Orolga keladigan suvning miqdorini keskin kamaytirib yubordi. Ma’lumotlarga qaraganda hozirgi kunga qkrkganda Amudaryo suvining bor yo‘g‘i 10 foiz miqdori Orol dengiziga quyilmoqda. Orol suvining qurishi oqibatida tuz miqdori ham yildan yilga ortib bormoqda. Ma’lumotlarga ko‘ra 1961-1970 yillar ichida o‘rtacha yillik tuz tuylanishi 1,80 mln.t., 1971-1980 yillarda 2,95 mln.t., 1981-1985 yillar ichida 4,85 mln.t., hozirgi kunda esa bundan ham ko‘p miqdordagi tuzlarni tuylanishiga olib kelmoqda. Davlat gidrometerologiya Bosh boshqarmasi ma’lumotlariga qaraganda, Orol dengizi turli tomonga yiliga 15-75 mln.t. chang va tuzlarni tarqatuvchi manbaaga aylanib bormoqda. Orol tubidan ko‘tarilgan tuz va qum zarrachalari Ustyurt yassi tog‘laridan o‘tib, janub va g‘arbga tarqalib Kaspiygacha borib etadi.

Orol dengizining qurishi mintaqaning iqlim vaziyatini o‘zgartirib yubordi. Ilgari Orol bo‘yida harorat va havo namligini o‘ziga xos tartibga solib turuvchi tabiiy to‘siq bo‘lib hisoblanardi. Dengiz sathidan ko‘tariluvchi bug‘ ustuni Amudaryo quyi oqimi xududiga shimol shamollari kirib keladigan yo‘lda bamisoli qalqon bo‘lib turgan dengizning mayinlashtiruvchi nafasi iqlim quruqligini kamaytirar, saraton issig‘ini va qahraton sovug‘ini mo‘’tadillashtirar edi. Endilikda Orol dengizining bunday ahamiyati deyarli sezilmay qoldi. Natijada keyingi vaqtda iqlim sharoiti keskin o‘zgardi. g‘z isib ketdi, qish esa sovuq bo‘la boshladi, changli to‘zonlar ko‘payib bahorgi va yozgi, kuzgi sovuq urushlar tezlashdi, o‘simliklarni o‘sish davri 20-25 kunga qisqardi va yuz minglab gektar erlar jizg‘anak bo‘lib sho‘rlashib yotibdi. Buning oqibatida Orol dengizi atrofidagi o‘lkalarda mudhish vaziyat vujudga keldi: kata-katta maydonlardagi ekinzorlar quriy boshladi: daraxtlar, o‘t-o‘lanlar, tuproq, suv va havo zaharlandi. Ayniqsa, odamlarning sihat-salomatligiga, hayvonot olamiga kata ziyon etdi. Bularning oqibatida Orol dengizi atrofida, Ayniqsa qoraqalpog‘iston Respublikasida, qizilo‘rda va Doshxovuz viloyatlarida aholi salomatligi uchun xavfli og‘ir ijtimoiy-iqtisodiy, ekologik va sanitariyaepidemologik vaziyat vujudga keldi. Shu tariqa Orol muammosi, xalqaro muammoga aylandi. Orol muammosi ikki qismdan iborat: 1) dengiz sathini ma’lum darajada saqlab qolish va 2) Orol bo‘yida ekologik holatni optimillashtirish. Orol sathini ma’lum balandlikda saqlab qolish uchun hozirgi suv tanqis bo‘lib turgan sharoitda eng maksimal miqdorda asoslanish maqsadga muvofiqdir. hisob- kitoblarga qaraganda, dengizga muntazam ravishda yiliga kamida 20 kub.km. dan suv quyilib tursa, uning sathini 33 m mutlaq balandlikda saqlab qolish mumkin bo‘ladi. Umuman Orolni dengiz sifatida saqlab qolish mumkin bo‘ladi. Umuman Orolni dengiz sifatida saqlab qolish uchun unga kamida 20 kub.km suv quyilib turishi kerak. Orol bo‘yi, xususan Amudaryo va Sirdaryo deltalaridagi ekologik vaziyatni sog‘lomlashtirish uchun eng avvalo aholini toza ichimlik suvi bilan to‘la

ta’minlash, qurib qolgan o‘zanlar, ko‘llari muntazam ravishda suv yuborish, dengizni qurigan qismida shamol harakatini to‘sish uchun daraxtlar ekish, sug‘oriladigan zonada suvni ko‘p is’temol qiluvchi ekinzorlar maydonini kamaytirish va boshqa doimiy poliz va mevali ekinlar maydonini kengaytirish, em- xashak ekinlari ekiladigan dalalarni ko‘paytirish va boshqa tadbirlar amalga oshirilishi kerak. Orol bo‘yida, xususan Qoraqalpog‘iston, Xorazm, Doshxovuz vohalarida, Tuyamo‘yin suv omboridan suv quvurlari orqali barcha tumanlarga, qishloq joylariga suv etkazib berilmoqda. Ba’zi aholi punktlarida chet eldan keltirilgan suvni chuchuklashtirib beruvchi qurilmalar, kasallarga sog‘lomlashtirish markalarida yordam berilmoqda. Orol bo‘yida qurg‘oqchilik bo‘lishiga qarshi kurashish uchun muxandislik loyihalarini amalga oshirilishi lozim. O‘nlab yillardan beri ko‘ndalang turgan asosiy muammoni hal etish uchun ko‘pdan-ko‘p loyihalar taklif qilindi. Ammo hozircha ularni birortasi ham hayotga joriy etilmadi. Bunday loyihalarnihammasini ikki guruhga birlashtirish mumkin: • Orol dengizi havzasida ekologik vaziyatni ichki suv resurslarini burib yuborish hisobiga yaxshilashni taklif etayotgan loyihalar; • zarur miqdordagi suvni chetdan, ya’ni dengiz tashqarisidan keltirishni taklif etayotgan loyihalar; • Orol dengizi sathini mahalliy resurslar hisobiga barqarorlashtirishni ko‘zda tutuvchi loyihalar quyidagi manbalar suvini dengizga oqizishni taklif etadilar; • kollektor-drenaj tizimlari suvini; • Sariqamish, Dengiko‘l, Sultontog‘, Arnasoy,Aydarko‘l suvlarini dengizga burib yuborish. Gidrometiratsiya tizimining samaradorligini oshirish, sug‘orish texnologiyasini yaxshilash, suv resurslarini xududiy qayta taqsimlash va boshqa tadbirlar hisobiga istiqbolda tejab qolinadigan suvlar.

Mazkur loyihalar va takliflarning barchasi Orol dengizini barqarorlashtirishga, uning atrofidagi aholi salomatligini yaxshilashga, uning turmush darajasini ko‘tarishga yo‘naltirilgandir. 6. Sel, uning xususiyatlari va talofotlari Tog‘ hududlarida kuchli yomg‘irlarning yog‘ishi, muzlik va qorlarning tez erishi natijasida hosil bo‘lgan daryo toshqinlarini, tog‘ yon-bag‘rilarida nuragan tog‘ jinsi bo‘laklarini suv oqimi bilan tekislikka tomon oqizib tushirilishi sel hodisasi deb yuritiladi. Sel oqimi massasining taxminan 50-60 foizi turli kattalikdagi tog‘ jinsi bo‘laklaridan, o‘simlik va daraxt bo‘laklaridan iborat bo‘ladi. Sel oqimining davomiyligi 0,5-2 soatdan 12 soatgacha, tezligi 5-8 m/s dan 12 m/s.gacha etishi mumkin, sel massasining zichligi esa 1,2-1,9 t/m 3 .ni tashkil etadi. Bunday fizik ko‘rsatkichlarga ega oqim juda katta kuch bo‘lib, xalq xo‘jaligiga sezirarli zarar keltiradi, oqim yo‘lida uchragan suv inshoatlarini, yo‘llarni, qishloq va shaharlarni, bog‘larni, ko‘priklarni vayron qilib ketadi, ulkan maydonlarni loy, qum, tosh qatlamlari bilan ko‘mib tashlaydi. Sel - arabcha so‘z bo‘lib, tog‘lik xududlardagi suv toshqini ma’nosini anglatadi. Sel oqimlari o‘zi bilan olib keladigan qattiq zarrachalarning o‘lchamiga qarab uch guruhga bo‘linadi: • suv-toshli sellar; • loyqa sellar; • aralash sellar. Er yuzasida yuz bergan ofatli sellarga misol qilib, 1934 yilining yangi yil kechasi AQShning Los-Anjelos shahri atrofida kuzatilgan sel oqimini ko‘rsatish mumkin. Shu kuni shaharga yaqin Kordelera tog‘ida kuchli yomg‘ir yog‘ib, uning miqdori 538 mm.ni tashkil etdi. Yomg‘ir tinishidan sal oldinroq tog‘dan katta tezlikda suv toshqini pastga harakat qilgan. Bu suv toshqini 100 m masofagacha yoyilib unga yaqin bo‘lgan ikki shahar - Lya Kreket va Montero shaharlariga katta talofot etkazdi. Suv oqimi to‘lqinining balandligi 6 m.gacha etgach, o‘z yo‘lida 500 ta ko‘prikni, bir qancha imoratlar va inshoatlarni vayron qilgan, qanchadanqancha odamlarni boshpanasiz qoldirgan.

Markaziy Osiyoda eng kuchli sel oqimlari Qozog‘iston Respublikasining Olma- Ota shahridan o‘tuvchi, shahar nomi, bilan ataluvchi daryo vodiysida kuzatilgan. Masalan, 1921 yil 8 iyun kuni kechqurun yuz bergan sel oqimi natijasida shaharga olib kelingan tog‘ jinslari 100 mingta vagonga jo bo‘lgan. Bu ofat natijasida 400 dan ortiq kishi halok bo‘ldi. Sel oqimining vujudga kelishiga tog‘lik hududlardagi qorlar va muzliklarning erishi, kuchli yomg‘ir yog‘ganligi sabab bo‘lgan. Olma-Ota shahri va uning atrofida juda ko‘p talofotli sel oqimlari kuzatilgan. Ulardan yana biri Medeo sel to‘g‘oni qurilgandan keyin, 1973 yil 15 iyul kuni ro‘y berdi. Shu kuni kuchli yomg‘ir ta’sirida baland tog‘likdagi tabiiy ko‘l to‘g‘onlarining buzilishi natijasida kuchli sel oqimi hosil bo‘ldi. Bu oqim taxminan 2 soat davom etib, uning sarfi 2000-3000 m 3 /s.ga etgan va Medeo to‘g‘oniga 400000000 m 3 sel massasi olib kelib tashlangan. Ertasi kuni sel qayta takrorlanganda Medeo seli to‘g‘ondan oshib ketishiga atigi 6 m masofa qolgandi. Agar sel to‘g‘ondan oshib harakatlansa, Olma-Ota shahriga juda katta xavf tug‘dirishi mumkin edi. Shuning uchun buni oldini olish maqsadida to‘g‘ondagi suv asta sekin chiqarilib yuborildi hamda to‘g‘onning balandligini 150 m.gacha ko‘tarildi. Oxirgi 100 yil ichida O‘zbekiston Respublikasi xududida 2500 dan ortiq sel oqimlari kuzatilgan. Bulardan 1400 dan ortig‘i loyqa, 350 dan ortig‘i suv-toshlik, 650 dan ortig‘i aralash sellardir. Respublikamizning Farg‘ona vodiysida, Toshkent oldi xududlarida ham sel oqimlari kuzatilib turadi. Sel oqimlari Respublikamiz hududida bahor mavsumida va yozning birinchi oyida yuz beradi. Bunga sabab hududimiz joylashgan mintaqaning tabiiy sharoiti bo‘lib, bahor oylaridagi kuchli jala, yomg‘irlar, haroratning issiq kelishi, tog‘larda muzlik va qorlarning tez erishi, daryo o‘zani qiyaligining 3-5 0 dan kattaligi, suv yig‘ish maydonida zarrachalari bog‘lanmagan bo‘shoq tog‘ jinslarining mavjudligi asosiy omillardan bo‘lib hisoblanadi. Sel oqimlarining oldini olish, ularga qarshi kurashish, sel bo‘lishi mumkin bo‘lgan maydonlarni aniqlash, ularni vujudga kelish sabablarini chuqur o‘rganish,

atrof-muhitni muhofaza qilishning asosini tashkil etishda katta xalq xo‘jalik ahamiyatiga ega. Shuning uchun sel hodisasini bartaraf qilish maqsadida olib boriladigan ishlar ilmiy, amaliy xulosalarga, chora-tadbirlarga asoslangan bo‘lmog‘i kerak. Bular quyidagilardan iborat: 1. Sel bo‘lishi mumkin bo‘lgan daryolarning suv yig‘ish maydonlarida doimiy kuzatish ishlarini olib borish. Bunda suv yig‘ish maydonida bo‘shoq tog‘ jinslari yig‘ilishining oldini olish, oqar suvlar oqimiga to‘sqinlik qiluvchi tabiiy va su’niy to‘siqlardan tozalash ishlari; 2. Sel oqimi yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan daryolarning suv yig‘ish maydonlarini muhofaza qilish, ya’ni bu maydonlarda o‘simlik dunyosini saqlash, daraxtlar va butalarni kesish, maydonlarda shudgorlash va sug‘orish ishlarini olib borishni chegaralash; 3. O‘rmon xo‘jaliklarini rivojlantirish, ya’ni tog‘ yon-bag‘rilarida butalar va daraxtlarning ekilishini yo‘lga qo‘yish talab etiladi, chunki bu o‘simliklar tog‘ jinslari qatlamlarini mustahkam ushlab turadi, qor erishini sekinlashtiradi, er yuzasini yuvilishidan saqlaydi; 4. Tog‘li hududlardagi daryolarning o‘zanida suv oqimini boshqaruvchi inshoatlar qurish, tabiiy, sun’iy to‘g‘onlarni tartibga solish, temir yo‘l, avtomobil yo‘llari ostiga sel o‘tkazuvchi katta diametrli quvurlar yotqizish ishlari. Sel oqimiga qarshi kurashish uslubini tanlash maqsadida maxsus muhandisgeologik qidiruv ishlari olib boriladi. Olingan natijalardan (har tomonlama taxlil qilish asosida) o‘rganilayotgan xudud uchun xarita tuziladi. Bu xaritada: • sel kuzatiladigan; • sel kuzatilishi mumkin bo‘lgan; • sel kuzatilmaydigan maydonlar ajratiladi. Sel kuzatiladigan va kuzatilishi mumkin bo‘lgan joylarning iqlim sharoitiga, geologik o‘zgarishlarga, vujudga kelishi mumkin bo‘lgan sel oqimi kuchiga qarab kurashish usullari tanlanadi, tadbir choralari belgilanadi.

Tog‘lik hududlarda shaxsiy imoratlarni qurish ishlari sel xavfi xaritasi bilan tanishgan holda, maxsus tashkilotlar ruxsati asosida olib borilishi kerak. Hulosa qilib takidlash mumkinki, yuqorida aytilgan hamma ofat turlari O‘zbekistonga xos xarakterlidir. Shuning uchun shu o‘lkada yashovchi har bir fuqaro yuqoridagi aytilgan tabiiy ofatlardan qo‘rqmasdan, esankiramasdan, yuqori tashkilotlar, fuqarolar muhofazasi organlari tomonidan beriladigan har bir ko‘rsatma, yo‘riqnomalarga qat’iyan rioya etib, harakat qilish zarur. Bunda hech qanday o‘zboshimchalik, odamlarni bezovtalantirish, havfsirash, faqat o‘z manfaatini ko‘zlaydigan harakatlarni qilish ta’qiqlanadi. Qaerda yuqori intizom, chuqur ishlangan omillar bo‘lsagina, o‘sha erda ofat oqibatlari tugatilib, xayot tezda o‘z izga tushib ketadi.

ADABIYOTLAR 1. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi, T., O‘zbekiston, 1992. 2. Karimov I.A. “O‘zbekiston XXI asr bo‘sag‘asida: Xavfsizlikka taxdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari”, T., O‘zbekiston, 1997. 3. Karimov I.A. “O‘zbekiston XXI asrga intilmoqda, T., O‘zbekiston, 1999. 4. O‘zbekiston Respublikasi Qonuni: “Aholini va xududlarni tabiiy va texnogen xususiyatli favqulodda vaziyatlardan muhofaza qilish to‘g‘risida”, 20.08.1999. 5. O‘zbekiston Respublikasi Qonuni: “Fuqaro muhofazasi to‘g‘risida”, 6. O‘zbekiston Respublikasi Qonuni: “Radiatsiyaviy xavfsizlik to‘g‘risida”, 31.08.2000. 7. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining farmoni: “O‘zbekiston Respublikasi favqulodda vaziyatlar vazirligini tashkil etish to‘g‘risida”, 4.03.1996. 8. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining Qarori: “O‘zbekiston Respublikasi favqulodda vaziyatlarda ularni oldini olish va harakat qilish davlat tizimi to‘g‘risida”, 23.12.1997, № 558. 9. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining Qarori: “O‘zbekiston Respublikasi aholini favqulodda vaziyatlardan muhofaza qilishga tayyorlash tartibi to‘g‘risida”, 7.10.1998. № 427. 10. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining Qarori: “Texnogen – tabiiy va ekologik tusdagi favqulodda vaziyatlarning tasnifi to‘g‘risida”, 27.10.1998, № 455. 11. M.Tojiev, I.Ne’matov, M.Ilxomov “Favqulodda vaziyatlar va fuqaro muhofazasi” darsligi, T., 2002. 12. O‘zbekiston Respublikasining Qonuni: “Mehnat muhofazasi to‘g‘risida”, 6.05.1993. 13. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining Qarori: “Ishlab chiqa- rishdagi baxtsiz hodisalarni va xodimlar salomatligini boshqa xil zararlanishini tekshirish va hisobga olish to‘g‘risidagi” nizom 6.06.1997, № 286.

O'xshashlar

Ekologik tusdagi favqulodda vaziyatlar va ularning oqibatlari

Tabiiy tusdagi fvlar, ularning tasnifi va tavsifi

Markaziy Osiyoda tabiiy tusdagi fvlar va ularning tavsifi

Texnogen tusdagi favqulodda vaziyatlar va ularni keltirib chiqarish sabablari

Aholi va hududlarni favqulodda vaziyatlardan himoya qilish