Фавкулодда вазиятларда ахолини мухофаза қилиш

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

244.5 KB

Ko'chirib olish

Фавқулодда вазиятларда аҳолини муҳофаза қилиш Режа: 1. Фавқулодда вазиятларда аҳолини ҳимоя қилишнинг асосий усуллари. 2. Аҳолини кўчиришни ташкил этиш ва ўтказиш.

1 Фавқулодда вазиятларда аҳолини ҳимоя қилишнинг асосий усуллари. Тинчлик ва уруш вақтларида фавқулотдаги вазиятларда аҳолини муҳофаза қилиш фуқаро муҳофазасининг асосий вазифаларидан биридир. Тинчлик вақтида фавқулотдаги вазиятларда аҳолини муҳофаза қилишнинг асосий йуналишлари қуйидагича: 1. Аҳолини фавқулотдаги вазият бошланиши ёки бошланганлиги ҳақида хабардор қилиш. 2. Аҳолини фавқулотда вазият содир бўлган жойлардан бошқа хавфсиз жойларга эвакуация қилиш. 3. Аҳолини фуқаро муҳофазасини муҳофаза қилиш жойларига кўчириш (беркитиш). Уруш вақтида аҳолини фавқулотда вазиятлардан муҳофаза қилишнинг асосий йуналишлари қуйидагича: 1. Аҳолини фуқаро муҳофазасининг муҳофаза қилиш жойларига беркитиш. 2. Аҳолини эвакуация қилиш, ишчи ва хизматчиларни ва уларнинг оилаларини биринчи категория обьектларидан, шаҳардан ташқарида жойлашган, хавфсиз зоналарга ва шаҳар ташқарисидаги ҳудудларга кўчириш. 3. Аҳоли томонидан шахсий индивидуал ҳимоя воситаларини нафас олиш ва терини ҳимоя қилиш учун ишлатладиган анжомлардан, медик воситалардан фойдаланиш. Радиоактив зарарланиш ва кимёвий заҳарланиш пайтидаги чора тадбирлар. 1. Шахсий ҳимоя воситаларидан фойдаланиш. 2.Фуқаро муҳофазасининг муҳофаза қурилмаларида беркиниш ва энг оддий жойларда беркиниш. 3. Заҳарланган жойларда бўлганда белгиланган режимларга риоя қилиш. 4. Заҳарланган жойлардан заҳарланмаган жойларга эвакуация қилиш. 5. Тиббиёт воситаларни ишлатишни қўллаш.

6. Тўла ва қисман санитар тадбирларини олиб бориш. Сув босган жойларда аҳолини муҳофаза қилиш. 1. Аҳолини асосан хавфсиз ҳудудларга эвакуация қилиш; 2. Сув босиши мумкин бўлган ҳудудларда яшовчи аҳолини олдиндан огоҳлантириш, содир бўлган тақдирда қандай чораларни кўришни олдиндан тушинтириш; 3. Тезкор эвакуация зарур бўлмаган вақтда баландроқ жойларга чиқиб олиш, кейинчалик эса хавфсиз жойларга эвакуация қилиш. Аҳолини муҳофаза қилишда фуқаро муҳофазаси муҳандислик хизмати, ишчилар, корхона ишчилари қуйидага ишларни ўтказишлари керак: 1. Фуқаро муҳофазаси муҳофаза қилиш жойларини қуриш, шунингдеқ ер ости қурилмаларини таъмирлаш (ер тўлаларни, ер ости ўтиш жойларини). 2. Қутқариш ишларида иштирок этиш ва бошқа ишларни бажариш, иморатларни тиклаш, фуқаро муҳофазаси қурилмаларини ва муҳандислик қурилмаларини тиклаш. Ёнғинлар билан курашиш . Ёнғин, бу- кучли иссиқлик натижасида моддий ва маънавий бойликларни бир неча дақиқада йўқ қилувчи, атроф-муҳитни издан чиқарувчи фавқулодда вазиятдир. Ёнғин уй шароитида назорат қилиниши мумкин бўлган дастлабки дақиқадан уч дақиқагача бўлган вақт оралиғида назорат қилиб бўлмайдиган даражада кучаяди. Ёнгинларга қарши кураш асосан ёнғинга қарши курашадиган хизматчиларга зиммасига юклатилган, улар замонавий техника билан таъминлангандирлар. Ёнғинларга қарши курашишни такомиллаштириш учун ёнғинга қарши муҳофазани режалаштириб бориш ва амалий машғулотларни ўтказиб туриш зарур. Фуқаро муҳофазасида бутун аҳолини ёнғинга қарши курашишги ўргатиш керак, керакли мосламаларни сақлаш лозим. Электр асбоб-ускуналар, аппаратлар, иситгичлар ва иситиш анжомларини ёнғинга қарши мосланганлиги мақсадга мувофиқдир.

3.2.Аҳолини кўчиришни ташкил этиш ва ўтказиш. Аҳолини кўчириш - бу табиий ва техноген тусдаги фавқулодда вазиятлар зоналарида ва улар юзага келиш эҳтимоли бор зоналардан аҳолини транспортда (пиёда) ташкилий олиб чиқиш ҳамда уни олдиндан (ФВ манбаларининг шикастловчи омилларининг таъсир зоналаридан ташқарида) тайёрлаб қуйилган хавфсиз жойларга қисқа муддатли жойлаштириш тадбирлари мажмуидир. Кўчириш тадбирларини ўтказиш хусусиятлари қуйидагиларга қараб белгиланади: - Фавқулодда вазиятлар манбаининг тавсифи (туси); - Фавқулодда вазиятлар манбаи таъсир кўрсатишининг макон-вақт (тавсифлари); - Транспортда (пиёда) олиб чиқиладиган аҳолининг сони ва қамраб олиниши; - Аҳолини кўчириш тадбирларининг ўтказилиш вақти ва қанчалиқ шошилинчлиги. Қачонки кўчирилиши керак бўлган аҳолининг ҳаммаси фавқулодда вазиятлар манбаининг шикастловчи омиллари таъсир зонаси чегарасидан ташқарига транспортда (пиёда) олиб чиқиб бўлинса, шундагина аҳолини кўчириш тугалланган ҳисобланади. Ўтказилиш вақти ва муддатига қараб, аҳолини кўчиришнинг 2 тури (варианти) мавжуд: 1. Олдиндан ўтказиладиган кўчиришлар. 2. Шошилинч (кечиктириб бўлмайдиган) кўчиришлар. Олдиндан ўтказиладиган кўчиришлар фавқулодда вазиятлар (потенциал хавфли объекглардаги фалокатлар ёки табиий офатлар) юзага келиш эҳтимоли юқори даражада эканлиги ҳақида ишончли маълумот олинганда ўтказилади. Бунга бир неча ўн дақиқадан бир неча суткагача давр ичида фавқулодда вазият содир бўлиши мумкинлиги ҳақидаги қисқа

муддатли ишончли олдиндан тахминлаш асос ҳисобланади. Бу тахминга шу муддат мобайнида аниқлик киритилиши мумкин. Шошилинч (кечиктириб бўлмайдиган) кўчиришлар одамларнинг ҳаёти ва саломатлигига хавф туғиладиган даражада техноген ёки табиий тусдаги фавқулодда вазият юзага келган, аҳолининг рисоладдагидек кун кечириши бузилган тақдирда ўтказилади. Фавқулодда вазият ривожлана бориши ва фавқулодда вазият зонасидан олиб чиқиладиган аҳоли сонига қараб, кўчиришнинг 3 хил (вариант) бўлади: 1. Чекланган кўчиришлар. 2. Маҳаллий кўчиришлар. 3. Минтақавий кўчиришлар. Чекланган кўчиришлар. Фавқулодда вазият манбаи шикаст омилларининг эҳтимол бўлган таъсир зонаси шаҳар, кичик туман ёки қишлоқ аҳоли пункти чегараси ичидан чиқмай, кўчириладиган аҳоли сони бир неча минг кишидан ошмаган тақдирда ўтказилади. Бундай ҳолда кўчирилган аҳоли, одатда, фавқулодда вазият зонасига туташ аҳоли пунктларига ёки шаҳарнинг шикастланмаган туманларига (ФВ манбаининг шикастловчи омиллари таъсир зонасидан ташқарида) жойлаштирилади. Маҳаллий кўчиришлар ўртача катталикдаги шаҳарлар, йирик шаҳарларнинг алоҳида туманлари, қишлоқ туманлари фавқулодда вазият зонасига тушиб қолган ҳолларда ўтказилади. Бунда кўчириладиган аҳолининг сони бир неча мингдан ўнлаб минг кишигача етиши мумкин бўлиб, улар, одатда, фавқулодда вазиятлар зонаси билан ёндош хавфсиз жойларга жойлаштирилади. Минтақавий кўчиришлар шикастловчи омиллар анчагина кенг мойдонга ёйилиб, йирик шаҳарларни ҳам ўз ичига олган, аҳолиси жуда зич жойлашган битта ёки бир неча минтақа ҳудудини қамраб олганда амалга оширилади. Минтақавий эвакуацияда фавқулодда вазият зонасидан транспортда (пиёда) олиб чиқиладиган аҳоли домий яшаб турган жойларидан анчагина узоққа кўчирилиши мумкин.

Фавқулодда вазият зонасига тушиб қолган аҳолининг қанчаси кўчириш тадбирлари билан қамраб олинганига қараб, кўчиришнинг икки тури (варианти) бўлиши мумкин: 1. Ялпи кўчириш. 2. Қисман кўчириш, Ялпи кўчириш фавқулодда вазият зонасидан ҳамма тоифа аҳоли олиб чиқилишини назарда тутади. Қисман кўчириш фавқулодда вазият зонасидан меҳнатга лаёқати бўлмаган аҳоли, мактабгача ёшдага болалар, мактаб, ҳунар-техниқа билим юртлари ўқитувчилари олиб чиқилиши зарур бўлганда ўтказилади. Аҳолини кўчиришнинг кўрсатилган вариантлари хавфнинг ёйилиш кўлами ва тавсифига, унинг амалга ошишининг олдиндан тахмини қанчалик ишончлилигига, шунингдек фавқулодда вазиятлар манбаи шикастловчи омилларининг таъсир зонасидаги ишлаб чиқариш объектларидан хўжалиқда фойдаланиш истиқболига қараб танланади. Одамлар ҳаёти ва саломатлигига хавф борлиги аҳолини кўчириш ҳақида қарорга келиш учун асос ҳисобланади. Аҳолини кўчириш ҳақида қарорга келиш ҳуқуқи Ўзбекистон Республикаси субъектларининг ҳудудида фавқулодда вазиятлар юзага келган ёки фавқулодда вазиятлар хавфи олдиндан тахмин қилинаётган ижроия ҳокимият идораларининг маҳаллий ўзини ўзи бошқариш ташкилотларининг раҳбарларида (фуқаро муҳофазаси бошлиқларида) бўлади. Фавқулодда вазиятларларнинг тарқалиш чегарасига, кўламига ва кўчиришнинг қанчалик шошилинчлиги талабларига қараб маҳаллий ёки минтақавий характерга эга бўлади. Шошилинч (кечиктириб бўлмайдиган) ёки олдиндан ўтказиладиган кўчириш тегишли фуқаро муҳофазаси бошлиқларининг кўрсатмалари (фармойишлари)га биноан амалга оширилади. Кечиктирмай қарорга келиш талаб қилинадиган ҳолларда чекланган характердаги шошилинч кўчириш потенциал хавфли объектнинг навбатчи йуриқчилик хизмати бошлиғининг кўрсатмаси (фармойиши)га

биноан ўтказилиши мумкин. Бошқарувнинг ҳудудий, идоравий, объект идоралари фуқаро муҳофазаси бошлиқлари (фавқулодда вазиятлар ҳайъатлари) кўчиришга умумий раҳбарлиқ қилади. Аҳолини кўчириш тадбирларини бевосита ташкил этиш ва ўтказишга эса вилоят, шаҳар, туманлар маъмурияти ва иқгисодиёт объекти бошқарув органлари ташкил этадиган аҳолини кўчириш ташкилотлари раҳбарлик қилади. Аҳолини кўчириш тадбирларини яхшилаб ўйлаб режалаштиришни ҳамда транспортни, йўлларни, кўчириш ташкилотларининг кўчириладиган аҳоли борадиган хавфсиз жойларни олдиндан тайерлаб қўйишини, шунингдек аҳолининг фуқаро муҳофазаси соҳасида ҳар томонлама тайергарлик кўришини талаб қилади. Бундай тайёргарликни ижроия ҳокимияти идораларининг ва иқтисодиёт объектлари бошқарув ташкилотларининг фуқаро муҳофазаси бошлиғи бўлган раҳбарлари ташкил этади ва ўтказади. Аҳолини эвакуация қилиш ишлаб чиқариш-ҳудудий ва ҳудудий тамойиллари асосида режалаштирилади, ташкил этилади ва амалга оширилади. Ишлаб чиқариш-ҳудудий тамойили фавқулодда вазиятлар зоналаридан ишчилар, хизматчилар, студентлар, ўқувчиларни, корхоналар, ташкилотлар, муассасалар, ўқув юртлари бўйича, ишлаб чиқариш ва хизмат кўрсатиш сохасида ишламайдиган бошқа аҳолини эса турар жойдан фойдаланиш органлари орқали турар жойлари бўйича транспортда (пиёда) олиб чиқишни назарда тутади. Муайян ҳолларда эвакуация ҳудудий тамойилда, яъни аҳолини кўчириш эълон қилинган пайтда бевосита аҳоли яшаб турган жойидан амалга оширилиши мумкин. Аҳолини кўчириш усулларига қараб, 3 тага бўлинади: 1.Транспортда; 2. Пиёда тартибда;

З.Аралаш усул. Аралаш усул энг самарали ва энг мақбул усул ҳисобланади. У мавжуд транспорт ёрдамида иложи борича энг кўп ишловчилар билан бир вақтда аҳолини қолган қисмини бирга қўшиб олиб чиқишга асосланади. Бунда, асосан пиёда тартибда юра олмайдиган аҳолини транспортда олиб чиқиш режалаштирилади. Аралаш усул фавқулодда вазият зоноларидан аҳолини кўчириш тадбирларини энг қисқа муддатда ўтказиш талабларига жуда мос келади. Кўчирилган аҳоли хавфсиз жойларда махсус буйруқ бўлгунча жойлаштириб турилади. Аҳолини кўчириш тадбирларининг ҳажми кунлиги, ташкил этиш ва ўтказишдаги мураккабликлари кўчириш ташкилотларини тузишга ҳамда уларнинг аҳолини кўчиришга сифатли тайёргарлик кўришларига оширилган талаблар қўяди. Аҳолини кўчиришни ташкил қилишни режалаштириш, ташкил этиш ва ўтказиш бевоста шаҳар, туман ва вилоятларнинг кўчириш ташкилотларига, ҳокимият идораларига, фавқулодда вазиятлар фавқулодда вазият бошқармалари ва бўлимларига юклатилади. Қуйидагилар кўчириш ташкилотлари таркибига киради: - аҳолини кўчириш ҳайъатлари (АКҲ); - кўчирилганларни қабул қилиш ҳайъатлари (КҚҚҲ); - кўчириладиганларнинг интилиш пунктлари (КИП); - кўчирилганларни қабул қилиш пунктлари (КҚҚП); - кўчиришнинг оралиқ пунктлари (КОП); - пиёда кўчирилганларнинг йўлларидаги бошқариш гуруҳлари; -кўчириладиган аҳолини транспортда (пиёда) олиб чиқиш тезкор гуруҳлари - аҳолини кўчириш ҳайъатлари (АКҲ) ФВДТнинг ишчилар, хизматчилар ва аҳолини кўчириш режалаштирилаётган ҳамма ҳудудларда кўчириш ҳайъат (КҲ) ташкил этилади. Ҳудудий - кўчириш ҳайъатлари таркибига тегишли маъмурият

раҳбарлари қарори билан ўша маъмурий-ҳудудий бўлинмаларнинг масъул ходимлари тайинланади. Кўчириш ҳайъатининг раиси этиб, одатда, маъмурий - ҳудудий бўлинма раҳбарининг ўринбосари тайинланади. Кўчириш ҳайьати таркибига аъзо этиб, соғлиқни сақлаш, таълим, ижтимоий таъминот идораларининг, транспорт ташкилотларининг, ички ишлар бошқармаларининг (бўлимларининг) раҳбарлари (уларнинг ўринбосарлари), гарнизон ёки ҳарбий комиссарлик бошлиқларининг вакиллари тайинланади. Кўчириш ҳайъатларида иш юритиш ва техник ишларни бажариш учун ҳудудий бошқарув идораларининг маъмурият ходимларидан ишчи аппарат тайинланади. Кўчирув ҳайъатларининг ишчи аппарати иш йуналишлари бўйича бўлинади ҳамда маҳаллий шароитни ҳисобга олиб, бир неча ташкилий гуруҳлардан иборат бўлиши мумкин. Булар, масалан, транспортда ва пиёда олиб чиқиладиган аҳолини ҳисобга олиш гуруҳи, кўчириш транспорти гуруҳи, кўчирилган аҳолини ҳисобга олиш, қабул қилиш ва хавфсиз жойларга жойлаштириш гуруҳи, кўчириш тадбирларини таъминлаш гуруҳи ва ҳ.к. Объект аҳолини кўчириш ҳайтьатига, одатда, корхона, яқинида биттадан ҳисобида суткасига 5-6 та поезд жўнатишни ёки соатига икига (ҳар бири 500 кишидан) пиёдалар колоннасини бутлаш ва тайёрлашни таъминлайдиган қилиб ташкил этилади. КАИП бир вақтда бараварига камида битта поездга (кемага) одамлар чиқишини ёки бараварига бир колонна одам йиғилишини таъминлайдиган бўлиши керак. Ҳар қайси КАИП га тартиб номери берилади. Унга иқтисодиёт объектлари, турар жойдан фойдаланиш ташкилотлари, шунингдек аҳолини транспортда олиб чиқиш ва пиёда кўчириладиганларнинг йўллари, ташкил этиладиган транспортга чиқиш пунктлари биркитиб қўйилади. КАИПнинг шаҳар, туман, объект кўчириш ҳайъатлари билан транспортга чиқиш пунктлари ва транспорт ташкилотлари билан тўғридан-тўғри алоқаси таъминланган бўлиши керак. КАИП ишини таъминлаш учун негизида КАИП йўлга қўйиладиган ҳудудий ижроя

идоралари, ташкилотлари ва муассасалари ходимлари ҳисобидан ишчи аппарат тайинланади. Кўчирилган аҳолини қабул қилиш пунктлари (КАҚҚП). Қўчирилганларни қабул қилиш пунктлари кўчирилган аҳолини транспортдан тушадиган пунктларда йўлга қўйилади ҳамда шу аҳолини кутиб олиш ва кейинги жойлаштириладиган жойларга жўнатишга мўлжалланган бўлади. Одамларни ҳар қандай об-ҳавода вақтинча жойлаштиришни, қиш вақтларида эса иситиш имкониятини таъминлайдиган мактаблар, клублар ва бошқа жамоат ва маъмурий биноларда КАҚҚП йўлга қўйилиши мумкин. КАҚҚП га қанча ва қачон одам келишига қараб, овқат ва ичимлик сув билан таъминлаш назарда тутилади. Бунинг учун умумий овқатланиш пунктларидан-ошхона, кафе ва ҳ.к. лардан, улар бўлмаганда эса овқатланиш кўчма пунктларидан фойдаланиш мумкин. КИП ходимларининг сони кўчирилиб келтириладиган аҳоли сонини ҳамда уни таъминлаш тадбирларининг ҳажмини ҳисобга олиб белгиланади. Аҳолини фавқулодда вазият зоналаридан шошилинч (кечиктириб бўлмайдиган) кўчириш, одатда, КИПни йўлга қўймасдан ўтказилади. Уларнинг вазифалари бундай ҳолларда тегишли маъмурий-ҳудудий бирликлар биркитиб тезкор гуруҳларга юклатилади. Тезкор гуруҳлар қуйидаги вазифаларни ҳал қилади: -одамлар яшаб турган жойида (яшаш жойида ёки иш жойида) аҳолини хабардор қилиш, йиғиш, ҳисобга олиш ва унинг транспортга чиқишини ташкил этиш; -аҳолини транспорт воситаларига тақсимлаш, кўчириш колонналарни тузиш ва уларга кўчиш йўллари бўйлаб ҳамроҳлик қилиш; -аҳолини кўчириш ва кўчириш юқори идораларига хабар бериш қандай ўтаётганини назорат қилиш; -масъулиятидаги зонада жамоат тартибини ташкил қилиш ва сақлаш. Кўчиш оралиқ пунктлари (КОП).

Фавқулодда вазиятлар зонасининг ташқи чегарасида кўчиш оралиқ пунктлари ташкил этилади. КОП қуйидагиларни таъминлаши керак: -аҳолини ҳисобга олиш, қайта руйхатдан ўтказиш, дозиметрик ва кимёвий назорат қилиш, санитария ишловидан ўтказиш ва бориб туриладиган хавфсиз жойларга жўнатиш. Зарурат бўлса, ифлосланган (заҳарланган) кийим-бош ва пойафзални КОП да алмаштирилади ва махсус ишловдан ўтказилади. КОП да аҳолини фавқулодда вазият зонасида ишлаган транспортдаги ифлосланмаган (заҳарланмаган) ҳудудда ишлайдиган "тоза" транспорт воситаларига ўтказилади. КОП темир ва шоссе йўллар, сув йўллари яқинида бўлади. Аҳолини фавқулодда вазият юз берган зонадан кўчириш ҳар бир алоҳида ҳолда шу вазиятнинг юзага келиш шароитига, фавқулодда вазият манбаи, таъсир омилларининг таъсир этиш характери ва макон ва вақт параметрларига қараб белгиланади. Фавқулодда вазият юзага келиши ҳақидаги ишончли тахмин ҳақида маьлумот олинганда одамларни фавқулодда вазият юз берган зонадан транспортда ва пиёда уюшқоқлиқ билан олиб чиқиш учун қулай шароит яратишдан иборат бўлган тайёргарлик тадбирлари ўтказилади. Баъзи ҳолларда аҳолини кўчириш чекланган ёки маҳаллий характерда бўлади. Хабар бериш олдиндан (тахминга биноан) ёки селнинг боши сигнал дарвозасидан ўтганда (шошилинч кўчиришларда) амалга оширилади. Сел хавфи бор жойлардан аҳолини кўчириш: Бундай кўчириш сел оқими юзага келиш хавфи тутилганда, сел оқими юзага келаётган даврда, алоҳида ҳолларда эса сел оқимининг таъсири тугаганда ҳам ўтказилиши мумкин. Аҳолини кўчириш олдиндан ўтказилгани маъқул. Сел оқими юзага келаётганда эса шошилинч (кечиктириб бўлмайдиган) аҳолини кўчириш тадбирлари ўтказилади. Кўчиришнинг шошилинчлиги сел тўлқинининг муҳофаза объектига келиши тахмин қилинаётган вақт, одатда 4 соатгача етадиган вақт билан белгиланадн. Шундан кейин эса реал хавф туғилишига қараб белгиланади. Аҳолини кўчириш чекланган ёки маҳаллий характерда бўлади ва улар 2

босқичда ўтказилади: 1-босқич КИП ни йулга қўймасдан, сел оқими жойининг ўзида. 2-босқичда эса КИП орқали режадаги жойларга етказиб қўйгунча (ташлаб кетилган уйлар ва аҳоли пунктларини сел бузиб кетганда) давом этади. Кўчки хавфи бор жойлардан аҳолини кўчириш: Бундай кўчиришлар қор кўчиш хавфи туғилганда, шунингдек қор кўчкиси тушиб бўлгандан кейин (турмуш кечиришни таъминлаш объеклари бузилганда) ўтказилади. Кўчки ҳудудий тамойилда бир босқичда ўказилиб, чекланган характерда бўлади ҳамда олдиндан ўтказиладиган, бунинг иложи бўлмаганда эса шошилинч ўтказилади. Ҳалокатли сув босиш ва тошқин вақтида: Кўчириш гидротехника иншоатлари бузилиш хавфи туғилган ёки бузилган ҳолларда ёхуд сув ҳавзаларидаги сув сатҳи кўтарилиб кетганда (тошқинда), шунингдек объекгларни ва турмуш кечиришни таъминлаш тизимларини сув бузиб кетганда ўтказилади. Кўчиришлар чекланган ёки маҳаллий характерда бўлади. Олдиндан ўтказиладиган кўчиришларда КИП йўлга қўйилади (ишлаб чиқариш худудий тамойилида). Олдиндан ўтказиш даври қисқа бўлганда аҳолини кўчириш ҳудудий тамойилда 1 ёки 2 босқичда ўтказилади. Кўчириш ишлари бўйича фармойиш олингандан сўнг тадбирлар тўрт соат ичида бажарилиши керак. Фармойиш берилгандан сўнг ФМБ, қароргоҳи, кўчириш комиссияси, кўчириш бошланганлиги ҳақида кўчириш пунктларини, қабул қилиш пунктларини, оралиқ пунктларини огоҳлантиради. Аҳоли транспорт турларида колонна бўлиб кузатув асосида, йўл ҳаракатига риоя қилган ҳолда кўчирилади. - кўчириладиган аҳоли, жумладан пиёда тартибда ва транспортда кўчирилганлар сонини аниқлаш, транспорт воситаларини транспортга чиқиш бекатлари (пунктлари) бўйича тақсимлаш, маршрут колонналари ҳисобланганига аниқлик киритиш на уларни пиёда йуналишларга

бириктириб қўйиш; - кўчириш йўлларини тайёрлаш, йўл белгилари ва кўрсатгичлар қўйиш, қўниб ўтиш жойларини жиҳозлаш; - КИПни, транспортга чиқиш-тутиш пунктларини йўлга қўйишга тайёрлаш; - хабарлаш ва алоқа тизимлари шайлигини текшириш; - мавжуд муҳофаза иншоатларини шай ҳолатга келтириш. Аҳолини кўчиришда қуйидаги тадбирлар амалга оширилади: - кўчириш бошлангани ва тартиби ҳақида кўчириш ташкилотлари, корхоналар ва ташкилотлар раҳбарларига, шунингдеқ аҳолига хабар бериш; - кўчириш ташкилотларини йўлга қўйиш ва шай ҳолатга келтириш; -кўчириладиган аҳолини йиғиш ва хавфсиз жойларга жўнатишга тайёрлаш; - пиёда колонналарни тузиш ва йўналишлардаги бошланғич пунктларга олиб чиқиш; - транспорт воситаларини аҳолининг транспортга чиқиш ва ундан тушиш пунктларига келтириш ҳамда аҳолини транспортга чиқариш. - кўчирилган аҳолини олдиндан тайёрлаб қўйилган, турмуш кечириш мумкин бўлган шароитлар таъминланган хавфсиз жойларга қабул қилиш ва жойлаштириш. Ҳар бир алоҳида фавқулодда вазиятларда аҳолини кўчиришининг ўзига хос хусусиятлари бўлади. Ер қимирлаганда (зилзилада): Аҳолини кўчириш маҳаллий, ёхуд минтақавий тусда бўлиши мумкин. Кўчиришни ўтказиш одатда йул-транспорт имкониятларига қараб белгаланади. Кўчириш шикастланган жойларда КИП йўлга қўйилиб, бир босқичда ишлаб чиқариш ва ҳудудий тамойилларда амалга оширилади. Радиоактив заҳарланишда: Кўчириш маҳаллий, ёхуд минтақавий тусда бўлиб, алоҳида (болалар уйи, тиббиёт муассасалари, интернатлар ва х.қ. дан ташқари) объектларда

ҳудудий тамойилда амалга оширилади. Аҳолини кўчириш 2 босқичда ўтказилади: 1-транспортга чиқариш жойидан КОП гача. 2 - КОПдан режадаги жойлаштириш жойларгача. Кимёвий заҳарланишда: Ҳозирги кунда мутахассислар таҳлил қилиб аниқланган маълумотларга кўра, кимёвий хавфли иншоотларда бўладиган ҳалокатлар туфайли тез таъсир этувчи заҳарли моддаларнинг атроф муҳитга тарқалишига бир қатор сабаблар мавжуд. Асосий сабаблар қуйидагича: -корхонадаги технологик жиҳозларнинг носозлиги; -узоқ муддат ишлатилган ускуна-жиҳозларнинг эскириши; -моддаларнинг ишлаб чиқаришда, сақлашда, ташиб оборишда йўл қўйилган хатоликлар туфайли; -портлаш, ёнғин содир бўлиши, ҳалокатлар туфайли; -моддалар билан ишлашда, уларнинг сақлашдаги техника хавфсизлиги қоидаларига риоя қилмаслик; -четдан олиб келинган технологик жараён хавфсизлик талабларига тўлиқ жавоб бермаслиги; -корхонада меҳнат интизоми паст, мутахассис ва ишчиларнинг малакаси етарли эмаслиги; -маҳсулот ишлаб чиқаришда мураккаб технологик жараёни қўлланиши. Кимёвий ва радиациявий муҳофазанинг асосий вазифалари қуйидагилардан иборат. 1.Фавқулодда вазиятнинг вужудга келишини олдиндан тахмин қилиш ва шароитга баҳо бериш. Бунинг учун шу кимёвий радиациявий хавфли объект жойлашган ҳудуд тўғрисида аниқ маълумотларга, моддаларнинг миқдори, тури, сақлаш шароити, сақлаш жойи аҳоли яшайдиган жойдан қандай оралиқда жойлашганлиги тўғрисидан аниқ маълумотларга эга бўлишлари керак.

2. Кучли таъсир этувчи заҳарли модда (КТЗМ) ва радиоактив моддаларни махсус сақлаш жойларига чиқариб ташлаш, моддаларнинг таъсирини олдини олишга, таъсирини камайтиришга қаратилган тадбирларни ишлаб чиқиш. 3. Фуқароларни керакли миқдорда шахсий ҳимоя воситалари билан таъминлашни ташкил этиш. 4. Кимёвий ва радиациявий назорат ва текшириш ишларини ўз вақтида амалга ошириш. 5. Фавқулодда вазиятларнинг олдини олиш ва унга барҳам бериш учун керакли куч ва воситаларни доимо шай туришини таъминлаш. 6. Кимёвий ва радиациявий хавф вужудга келган фавқулодда вазиятларда фуқароларни қандай вазифаларни бажаришлари лозимлигига тайёрлаб бориш. Кимёвий ва радиациявий вазиятни олдиндан тахминлаш ва баҳолаб бориш. Вазиятни олдиндан тахминлашга қуйидагилар киради : -фавқулодда вазиятнинг аниқ турини билиш; -вазият тафсилоти ва кўламини аниқлашнинг ишончли усулларини, ускуна –жиҳозларини топиш; -фуқаро муҳофазаси кучларини ва аҳолини ўз вақтида огоҳлантириш; -талофатлар ва моддий зарарларнинг олдини олиш ёки уларнинг таъсир кучини мумкин бўлган даражада камайтириш юзасидан керакли чораларни кўриш. Аҳолини эвакуацияси фуқаро муҳофазаси органларининг кўрсатмаси биланамалга оширилади. Кўрсатмаларин олгач одамлар энг керакли нарсаларни йиғишлари лозим, СИЗ 2-3 кунга етадиган озиқ-овқат, ичимлик сувини, аптечкани, пулларни, ҳужжатларни ва боғчага борадиган болаларни эвакуацияга тайёрлаш ва айтилган вақтда КИПда бўлиши керак.КИПда аҳоли регистратурасидан ўтадилар. КИП ишчилари бошчилигида вагонларга тақсимланадилар, автомобилларга, яёв колонналарга ва автомобилларга

тақсимланадиларо ва белгиланган вақтда жўнайдилар ва жўнаш пунктларига олиб чиқадилар. Яёв эвакуация қилинадиган аҳолини калонналарга 500-1000 одам бўлиб бўлинади, колонналар эса 50-100 кишилик группаларга бўлинади. Объект бошлиқлари колонна болиқларини тайёрлашади ҳаракат тезлиги 3-4 км.соат мўлжалланган. Колонналар ўртасида масофа 500 метр деб белгиланади. Ҳар бир 4-1,5 соат юргандан кейин 15 минут дам олинади, сутканинт иккинчи яримида 1-2 соат дам олинади. Эвакуация қилинганларни жойлаштириш ишларини маҳаллий область, район бошлиқлари амалга ошириладилар. 3.3.Фуқора муҳофазаси ҳимоя иншоотларининг турлари ва улардан фойдаланиш. Бошпаналар, уларнинг таснифи, ички жиҳозланиши ва тинчлик даврида улардан фойдаланиш Аҳолини радиациядан муҳофаза қилиш мақсадида турли хилдаги иншоотлар мавжуд. Муҳофаза иншоотлари аҳолини муҳафазаловчи ишончли воситадир. Бу иншоотлар аҳолини турли тусдаги фавқулодда вазиятлардан ҳамда оммавий қирғин қуролларнинг таъсир этиш омилларидан сақлайдиган бошпана ҳисобланади. Муҳафазаловчи иншоотлар муҳофазалаш хусусиятига кўра, пана ва радиацияга қарши пана жойларга бўлинади. Бундай иншоотлар қуйидаги хусусиятлардан келиб чиққан ҳолда: - йўналишга кўра: фуқароларни сақлашга, бошқарув тизимларини жойлаштиришга мўлжалланган; - жойлашган ўрнига кўра : алоҳида жойлашган (метрополитенлар ва тоғ- кон қурилишлари, шахталари); Қурилиш муддатига кўра: бошпана РСБ (радиациядан сақловчи бошпана) ва оддий бошпаналар қурилади.

Фавқулодда вазиятлар содир бўлганда аҳолини фуқаро муҳофазаси ҳимоя иншоатларида яшириш келиб чиқиши мумкин бўлган кўплаб йўқотишларни олидини олувчи энг самарали усулидир. Фавқулодда вазиятлар содир бўлганида фуқаро муҳофазасининг “Ҳаво тревогаси”, “Радиациявий хавф” ва “Кимёвий тревога” командалари берилади. “Кимёвий тревога” командаси берилганида панажойларга яширувчиларга объектнинг фуқаро муҳофазаси ходимлари, фуқаро муҳофазаси штаби ходимлари томонидан шахсий ҳимоя воситаларини тарқатишни ташкил этишлари керак. Панажойларга кириш тўғрисида буйруқни объект раҳбари-фуқаро муҳофазаси бошлиғи бериши керак. Агарда фавқулодда вазият содир бўлган вақтда аҳолининг панажойларга ўз вақтида етиб кела олмаган қисми панажойларга киришдан олдин уларга панажойнинг махсус жойида қисман дезинфекция қилинади. Панажойларда аҳоли жойлашиши учун стрелкалар ўрнатилган бўлади. Фавқулодда вазиятлар содир бўлган ҳудудлардан жабрланганларни ёки жабрланиш эҳтимоли туғилганда аҳолини панажойларга жойлаштириш тадбирларини қониқарли ва самарали олиб бориш мақсадида объект фуқаро муҳофазаси ва фуқаро муҳофазаси штаби ходимларидан иборат бўлган звенолар тузилади. Панажойларга аҳолини тартиб билан, колонналарга ажратган ҳолда олиб кирилади. Колонна бошлиғида ҳудуднинг ва панажойларнинг чизмаси (схема) бўлиши керак. Кўчирилаётганлар таркибида агарда беморлар бўлса, уларга биринчи тиббий ёрдами кўрсатилиб, уларга соғлом кишилар биркитиб қўйилади. Фавқулодда вазият содир бўлган ҳудудда командасиз шахсий ҳимоя воситаларини ечиш, якка ҳолда юриш, осмонда осилиб турган хавфли ускуналар остида туриш, ерда ётган электр симларига яқинлашиш ёки тегиш, тутун чиққан жойларга командасиз бормаслик лозим. Панажойларга яширинган аҳолининг мажбуриятлари : -тез ва чаққонлик билан кўрсатилган жойларни тартибни сақлаган ҳолада эгаллашлари;

-ички тартиб-қоидаларига қатъий риоя этишлари; -ваҳимага тушмаслик, ўзларини эркин ҳис қилишлари; -қарияларга, аёлларга ва ёш болаларга ёрдам кўрсатишлари; -шахсий ҳимоя воситаларини тайёр ҳолатда сақлашлари; -панажойларда бўлган вақтларида техника хавфсизлиги қоидаларига (электр тармоқларидан ўзбошимча фойдаланиш, кислород солинган балонларга ва бошқа асбоб-ускуналарга яқинлашмаслик) қатъиян риоя қилишлари; -хавф тугаганидан кейин фақат фуқаро муҳофазаси ёки фуқаро муҳофазаси штаби ходимларининг командаси билан ташқарига тартибни сақлаган ҳолда чиқишлари. Панажойлардан аҳолини мажбурий чиқишларини тақозо этадиган сабаблар: -панажойлардаги асбоб ускуналар яширинганларнинг ҳаётига хавф туғдирадиган даражада бузилиши; -панажойларни сув босганда; -панажойларда ёнғин чиққанда; -панажойлардаги ҳаво миқдорида хавфли газларнинг тарқалишида, кислород миқдорининг кескин камайиб кетишида. Юқорида кўрсатилган салбий ҳолатлар содир бўлганида, яширинган аҳоли панажойдан узоқ бўлмаган бошқа ҳимоя иншоотларига ўтказилади. Бу тадбирларни амалга ошириш пайтида яширинганлар албатта шахсий ҳимоя воситалари билан тўлиқ таъминланган бўлишлари зарур. Фуқаро муҳофазаси ҳимоя иншоатларида радиактив заҳарловчи моддалар ва бактериал воситалар ҳамда оддий қуроллар таъсиридан ҳимоя қилишга, оммавий зарар етказувчи қуроллар таъсиридан тўлиқ сақлайди. Ҳимоя иншоотлари уч хил турга бўлинади: 1.Бошпаналар. Улар герметик ҳолда қурилган бўлиб, оммавий зарар етказувчи қурол-ядро заряди портлашидан ҳосил бўлган шикастловчи омиллардан ҳамда заҳарловчи моддалар ва бактериал восита аэрозолларидан

тўлиқ ҳимоя қилади. 2.Радацияга қарши пана жойлар радиактив зарарланиш пайдо бўлган жойларда аҳолини радацион зарарланишдан ҳимоя қилади. З. Энг оддий пана жойлар - уруш вақтида жанг майдонларида ушбу иншоатлар ҳамиша йўл остидаги воситалар ёрдамида қурилади. Фуқаро муҳофазаси бошпаналари, яширин жойлар ишлаш ёки яшаш жойлари яқинида жойлашади. Бошпаналар, уларнинг таснифи, ички жиҳозланиши ва тинчлик даврида улардан фойдаланиш: Аҳолини ядро портлашининг ҳамма омилларидан, шунингдек киёвий ва бактериал қуролларидан сақлаш учун мўлжалланган герметик турдаги ҳимояланган бинолар бошпаналар дейилади. Бошпаналар бетондан ёки темир бетондан ер остига қурилади. Бошпаналарнинг ҳимоя қилиш хусусияти 100% гача бўлади. Зарба тўлқини таъсиридан ҳимоя қилиш хусусиятига қараб бошпаналар қуйидаги синфларга бўлинади: 1-синф - 5кг/кв см гача. 2-синф - З кг/кв см гача. 3-синф - 2кг/кв см гача. 4-синф - 1кг/кв см гача. Бошпаналар сиғимига қараб қуйидагиларга бўлинади : а) кичик бошпана-150 нафар кишиларга мўлжалланган ; б) ў ртача бошпана-150-450 нафар кишиларга мўлжалланган; в) катта бошпана-450 ва ундан ортиқ миқдордаги кишиларга мўлжалланган. . Бошпаналар жойлашишига қараб 2 хил кўринишда бўлади: а) қ урилмалар таркибида (ер т ў лада); б) айрим қурилмалар (мустақил қу рилган). Бошпаналар қурилиш муддатига кўра 2 турга бўлади: а) тинчлик даврида қурилган бошпаналар;

б) душман ҳ ужуми хавфи туғилганда қурилган бошпаналар. Жиҳозланиши жиҳатидан бошпаналар: -фильтр-вентиляцион қурилмаси бор бошпаналар; - фильтр-вентиляцион қурилмасиз бошпаналар га бўлинади . Бошпана биноларининг тагида ёки ер остига ало ҳ ида қурилади. Бошпаналарнинг тепаси жуда пишиқ ва мустахкам, деворлари зарб т ў лқинига ва сингувчи радиацияга чидамли б ў лиши керак. Ташқаридан за ҳ арланган ҳ аво кирмаслиги учун герметик равишда ишланган б ў лиши зарур. Бошпанага кириш учун З та эшик қурилади. Биринчи эшик металдан пишиқ ишланади, қолган 2 таси газ ў тказмайдиган материаллардан ишланган б ў лиши керак. Эшиклар зич ёпилиши учун четига резина ёпиштирилади. Бу эшиклар орасида 2 та да ҳл из ҳ осил қилинади. Кириш эшикларидан ташқари, кириш жойлари и моратлар қулаши натижасида бекилиб қ олган ҳоллар да фойдаланиш учун ер тагидан ғишт, темир-бетон тешик қув у р лар қурилиши керак. Бошпанада ҳаво етарли бўлиши учун фильтр-вентиляция қурилма ўрнатилади (ФВА-49, ФВК-1, ФВК-2). Бу қурилмалар икки режимда ишлаши мумкин: соф ва фильтр-вентиляция. 1-режимда ҳаво чангга қарши тўрсимон фильтр билан тозаланади. Тўрлар махсус мой билан мойланади. Ҳаво фильтрдан ўтаётган чанг ва радиактив моддалар тўрининг мой қатламига ёпишиб қолади. Мой фильтрнинг битта ячейкасининг унумдорлиги соатига 1000-1300 м.куб. 2-режимда ҳаво заҳарли моддалар ва бактерологик заҳарли моддалар ўтказмайдиган ниқоблар (противогаз) бўйича ишлайдиган фильтр билан тозаланади. Ҳаво миқдори соф вентиляция режими бўйича бошқарув пунктида ишлаётган бир одам учун 5м Fсоат бўлиши керак. Кучли ёнғин эҳтимоли бўлган ҳудудда жойлашган панажой атмосферасида кислороднинг миқдори пастлиги, СО 2 миқдори юқорилиги ёки кучли таъсир этувчи заҳарли модда (КТЗМ) нинг миқдорининг ошганлиги пана жойларнинг тўла изоляцияси ва улардан ҳавони ренгенерация режимидан фойдаланишни кўзда тутилади. (РП-100 ренгенератив мосламалардан фойдаланиш) РП-100

ренгенератив патроннинг ишлаш тамойили ҳаво патронидан ўтаётган таркибида кальций оксиди бор кимёвий ютгич билан реакцияга кирувчи СО 2 газидан тозаланади. Реакция сув ва иссиқлик ажралиши билан кечади. Ренгенератив патронлардан фойдаланишда кислород етишмаслигини олдини олиш учун пана жойга редуктор орқали узатиладиган кислород балонлардан тўлдирилади. Бошпана хоналари бир нечта га б ў лади. Асосий хона - одамларни жойлаштириш хонаси, ёрдамчи хона - фильтр-вентиляцион камера хонаси . Бундан ташқари озиқ-овқат, сув заҳираси хонаси, кислородли балонлар учун мўлжалланган хона, буфет, дизель элекро-станциялар учун мўлжалланган хоналар киради. Бошпаналарда ичимлик суви қувурлари, канализация, телефон, радио, электр токи, айрим асбоблар ва ёнғинга қарши асбоблар бўлиши шарт. Бундан ташқари ДП-5 туридаги дозиметр асбоби ва кимёвий разветка асбоблари ҳам бўлиши керак. Бошпанага яширинувчилар учун 0,5-1,8 м. ўлчамдаги 2 ёки 3 қаватли сўрилар ва ўтириш учун 45-55 см ўлчамдаги ўриндиқлар ўрнатилиши лозим. Бир нафар яширинувчи учун жой меъёри 0,5м .кв. ни ташкил қилади. Аҳоли бошпанага фуқаро муҳофазаси сигналлари берилганидан сўнг киришлари лозим. Бошпанада чекиш, шовқин кўтариш, ҳамда лампа ёқиш, уй ҳайвонларини, қўпол буюмларни олиб кириш маън этилади. Шахсий ҳимоя воситаларини тайёр ҳолда тутиш керак. Панажойлардан ташқарига радиация даражаси пасайиб, ҳудуд тўла зарарсизлантирилгандан кейин сигнал бўйича чиқишга рухсат этилади. Панажойларда жабрланганларга тиббиёт хонасида тиббий хизмат кўрсатилади. Бошпананинг санитар ҳолатини ана шу пост учун масъул шахслар назорат қилади. Бошпанада қуйидаги санитария гигиена талаблари қ ў йилади: -п анажойлар тоза ва яхши санитария ҳ олатида б ў лиши шарт. -панажойларни ҳ ар куни 1% хлорамин эритмаси билан тозалаш, вақти- вақтида т ў ла дезинфекция қилиш зарур.

Бошпана лар да ҳ аво таркибидаги корбонат ангдирид миқдори 1% (35 гача) -ҳ аво ҳ арорати – 23 градус (максимум 31), нисбий намлик-70% (максимум 80%) бўлиши керак. Сув меъёри: 1 киши учун 1 суткага 10 л . , шундан ичиш учун 6 л . , санузел учун 4л. Панажойларда хизмат к ў рсатиш ҳ имоя қу рилмаларининг масъул ходимлари зиммасига тушади. Ҳ ар бир пана жойга етти кишидан иборат хизмат к ў рсатиш зонаси ажратилади. Звено бошли ғ и пана жой комендант и ҳисобланади . Фавқулодда вазиятнинг оқибатлари барҳам топгандан сўнг, аҳоли панажойларни тарк этишади. Панажой хоналари шамоллатилиб, у ерда йиғиштириш ишлари олиб борилади. Тинчлик даврида панажойларни маданий-маиший иншоатлар (кичик устахоналар, ишчилар аҳоли билан шуғилланадиган синфлар, фуқаро муҳофазаси ўқув пунктлари, ҳар хил тўгараклар ишлаши учун жой, енгил автомашиналар учун гараж, савдо ва овқатланиш пунктлари омборлари) сифатида фойдаланиш мумкин. Тинчлик даврида панажойлардан ишлаб чиқариш ва хўжалик эхтиёжлари учун фойдаланиш, уларни ҳимоя хусусиятлари ва яширинувчиларни қабул қилишга тайёргарлигини бузмаслик керак. Ер ости қурилмаларидан бошпана сифатида фойдаланиш. Фавқулодда вазиятлар содир бўлганда п анажой сифатида метрополитенлардан фойдаланиш мумкин. Бу ало ҳ ида участкаларда жойлашган чуқурлаштирилган темир-бетон герметик қурилмалардир. Метрополитен ҳам ер ости муҳофаза иншоотларига кириши мумкин. Булардан ташқари ер тўлалар, алоҳида турдаги чуқурликлар, биноларнинг пастки ратлари, қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини сақлаш учун мўлжалланган омборлар ва бошқа қурилмаларни ер ости муҳофаза қурилмалари сифатида ишлатиш мумкин. Оддий турдаги бошпана ёки пана жойларга ертўлалар, алоҳида турдаги чуқурликлар, биноларнинг пастки ратлари, қишлоқ хўжалик маҳсулотларини сақлаш учун қурилган омборлар ва бошқа қурилмалар

мослаштирилади. Улар қурилиш конструкциясига кўра, оддий ҳимоя иншоотларига киради. Чунки, уни қуриш учун қисқа вақт сарф этилади. Оддий пана жойлар очиқ ва ёпиқ кўринишда бўлади. Тирқишлар (тешиклар)ни аҳоли қўлда бор воситалар билан маҳаллий материаллардан тайёрлайди. Очиқ тирқиш тўлқин зарбасини 1,5-2 маротаба, ёруғлик нурлари ва оқиб кирувчи радиацияни 1,5-2 марта, радиоактив заҳарланиш ҳудудида нурланиш даражасини 2-3 марта камайтиради. Ёпиқ тирқиш ёруғлик нурларидан тўла, тўлқин зарбасидан 2,5-3 марта, оқиб кирувчи радиация ва радиоактив нурланишдан 200-300 марта муҳофазалайди. У тери ва кийимга радиоактив, заҳарловчи модда ва бактерияли воситалар тушишидан сақлайди. У очиқ жойда устига ҳеч нарса қуламайдиган, ёмғир суви, сув босмайдиган жойга қурилади. Олдин очиқ ҳолда тайёрланади. У илон изи каби тўғри чизиқли 15 метрдан ортиқ бўлмаган бир нечта қисмлардан (бўлак) иборат. Чуқирлиги 1,8-2 метр, юқори қисмининг кенглиги 1,1-1,2 метр, туби 0,8 метр. Тирқиш узунлиги ҳар биродамга 0,5-0,6 метр ҳисобида аниқланади. Тирқишларининг сиғим миқдори 10-15 одамдан кўпи билан 50 одамгача. Тирқишлар очиқ ертўладай қазилади, тахта, ёғоч билан маҳкамланади, остидан узунасига кичик ариқча қазилади. Ўтиришга сўри тайёрланади. Устини ёғоч бўлаклари, тахта ёки бошқа материаллар билан ёпиб, қалинлиги 20 см. Қилиб суваб, устидан яна четларининг қалинлиги 20 см., ўртаси 40 см. қилиб тупроқ тортиб маҳкамланади. Четларига икки тарафдан ариқчалар қазилади. Ёмғир суви оқиб кетиши учун томининг умумий қалинлиги 50-60 см. бўлади. Кичик-кичик эшиклар зич ёпилган даҳлиздан ичкарига кириладиган эшикка қалин матодан парда ёпилади. Панажой таркибига кирувчи жойларни (герметизация), яъни ҳаво ўтмайдигаи қилиш учун синчковлик билан ҳамма тешикларини, тирқишлар, ёриқлар, тепадаги очиқ ойналарни, дераза тешикларини, иситадиган ва сув ўтказадиган қувурларда ҳосил бўлган тешик жойлар ёпиб чиқилади.

Эшикларни рубероид, линолеум ва бошқа қалин материаллар билан, уларнинг четларини эса резина билан ўраб (ёпиштириб) чиқилади. Махсус жойларнинг ҳимоя хусусиятини ошириш учун деворлар, эшикларнинг қалинлигини ошириш, панажойларнинг ҳимоя қилиш хусусиятини ошириш учун ёғоч ёки темир тиргаклар, балонлар ўрнатишни кучайтириш керак. Ернинг устки қатламидан юқорида жойлашган деворларнинг ташқи томонидан чиқиш учун дераза ва қўшимча эшиклар қурилади. Заруриятга қараб, уни пана қилиш кучайтирилади, сўнгра унинг устига 60-70 см қалинликда тупроқ сепилади, ҳаво тортиб олувчи мослама қўйилади, эшикдан гамма нурларининг киришидан ҳимояланиш учун кириш қаршисида 1,5 метр масофада 40-50 см қалинликда ғиштдан девор қурилади. Панажой остидаги биноларнинг биринчи қаватларини махсуслаштиришда ҳимоя хусусиятини ошириш, ҳамма жойларни беркитиш ишлари олиб борилади, очиқ жойларни ғишт, қум солинган, қоп билан беркитиб чегараланади ва ҳ.к. Сабзавот сақланадиган ички курилмаларнинг деворларидаги барча тешик ва ёриқ жойлар синчковлик билан беркитилиб чиқилиши керак. Панажойнинг тупроқ катлами 60-70 см гача ошириб борилади ва деворни ер устидан баланд қилиш учун тупроқ сепилади. Сабзавот сақланадиган панажой ичига фақат битта кирадиган эшик қолдирилади, қолганлари эса кўринмайдига қилиб тупроқ билан ёпиб ташланади. Toғ-кон саноати ва кўмир саноати бор районлардаги аҳоли панажой сифатида шахталардан ҳам фойдаланишлари мумкин, қора ва рангли металлургия заводи ишчилари, қурилиш материаллари ишлаб чиқарадиган заводдагилар ва бошқалар ер ости йулларидаи фойдаланиши мумкин. Кириш жойларнинг қурилиши ва авария ҳолатларида чиқиб кетиш жойлари, авария ҳолатларда одамларни тепага кўтарилиши учун вертикал зинапоялар тайер ҳолатда туриши, панажойларни тоза ҳаво билан таъминлаш, ичимлик суви етказиб берадиган қувурлар тайёр ҳолда туриши ва бошқалар киради. Жиҳозланишнинг асосий шартлари: -кимёвий ва герметик тўсиқларни ўрнатиш;

-кириш йўлларини одамларни тез ўтказиш учун таъминлаш; -одам кўтариш учун механизмларни тайёргарлик ҳолатига келтириш;. -яширинувчиларни ҳаёт фаолияти учун керакли ҳамма нарсалар билан таъминлаш; -яширинувчиларни шахта сувларидан фойдаланган ҳолда сув манбааларини ташкил қилиш; -бошқарув ва санитар пунктларини, озиқ-овқат омборларини, алоқа узатишни ва қабул қилишни таъминлаш; -иложи борича икки қаватли сўрилар ва ўриндиқларни ўрнатиш; -ё н ғ инга қарши воситалар билан керакли миқдорда таъмиллаш керак . Ер ости қурилмаларида ҳаво оқиб келадиган каналнинг ичига чангни ушлаб қоладиган рамка кўринишидаги фильтр, устига дока тортилган тешикли материал ўрнатилади. Турли хил рациация ва бошқа шу каби офатлардан аҳолини ҳимоя қилиш учун ер ости қурилмаларига қуйидаги талаблар қўйилади: -уч суткадан кам бўлмаган муддатда сақлаш; -сув босмайдиган жойларга қуриш; -оқар сувлардан, канализация коммуникациялардан ҳамда қурилиш коммуникациялардан узоқроқ жойларда қуриш; -чиқиш ва кириш эшиклари бўлиши. Ер ости қурилмалари асосий ва ёрдамчи бинолардан иборат бўлади. Асосий бинода яширинувчиларни жойлаштириш жойи икки ёки уч қаватли сўри мавжуд бўлиши мумкин. Иккинчи ёрдамчи бинода санитария тармоғи, ҳавони тозалаб алмаштириб берувчи камера ва сиғими катта иншоотларда тиббиёт хонаси, озиқ-овқат сақланадиган омбор, артезан қудуқ ва дизелли электоростанция учун жой мавжуд бўлади. Сақланиш жойида қоидага мувофиқ камида иккита кириб-чиқиш эшиклари бўлади. Радиоация чанги ва хавфли аэрозоллардан уйларни ҳимоя қилиш. Уруш ва тинчлик пайтидаги фавқулодда вазиятлар ҳаво бўшлиғининг радиоактив чанг ва заҳарловчи модда, кучли таъсир этувчи заҳарли моддалар

ва хавфли аэрозоллар билан заҳарланиши мумкин. Радиациявий авария - ускуна носозлиги, ходимлар (персонал)нинг ҳатти- ҳаракатлари (ҳаракатсизлиги), табиий ва техноген хусусиятли фавқулодда вазиятлар туфайли келиб чиққан, фуқароларнинг белгиланган нормалардан кўпроқ нурланиш олишига ёки атроф муҳитнинг радиоактив ифлосланишига олиб келиши мумкин бўлган ёхуд олиб келган ионлаштирувчи нурланиш манбаи устидан бошқарувнинг издан чиқиши. Уй шароитида радиациядан, кучли таъсир этувчи заҳарли моддалардан ва бошқа заҳарли моддалардан муҳофазаланиш йўл-йўриқларини яхши билиш зарур. Бунинг учун радиациявий ва бошқа заҳарловчи моддаларларнинг хусусиятлари, улар иштирокида авария содир этилган вақтда уларнинг таъсир доираси, заҳарлаш даражаси (ва ҳ.к.)ни ҳамда тахминий оқибатлари ҳақида тушинчага эга бўлиш лозим. Радиация тарқалиши билан боғлик фавқулодда вазиятлар содир бўлган вақтда объект фуқаро муҳофазаси бошлиғи фавқулодда вазиятни олдини олиш, ишчи- хизматчиларнинг ва аҳолининг меъёрдар ортиқ заҳарланишларига йўл қўймаслик учун тегишли тадбирларни Фавқулодда вазиятлар вазирлиги ва ФВДТнинг тизимлари ходимлари билан ҳамкорликда олиб боради. Аҳоли учун рухсат этилган нурланиш даражаси: Т.р Масканлар Даражанинг қуввати, Мр/соат 1 Инсон танаси 50 2 Ички кийим 50 3 Газдан ҳимояланиш ниқобининг юзи 50 4 Кийим-бош, оёқ кийими, шахсий ҳимоя воситалари 50 5 Ҳайвонлар танаси 50 6 Техника воситалари 200 Радиоактив чанг эшик, форточка, тирқишлар орқали яшаш ва ишлаб

чиқариш биноларига, омборхоналарига кириши мумкин. Асосан, бинога турли зарарли газлар, заҳарловчи моддалар ва бактериологик воситалар аэрозолларининг киришидан сақланиш ва уни ҳимоя қилишга тайёрланиш учун биноларни герметиклаштириш керак ҳамда барча тирқишлар беркитиши лозим бўлади. Бундан ташқари уйнинг нурланиш таъсиридан сақлаш учун ҳиомя воситаларини кучайтириш керак. Бунинг учун дераза бўшлиғини тупроқ тўлдирилган қоплар билан ёпилади, бир қаватли бино деворларининг қалинлигини ошириш учун 1,0 дан 1,8 метр баландликда тупроқ билан тўлдирилади. Сепилган тупроқни қаттиқ қилиш учун тахтадан фойдаланиш мумкин. Қишлоқ жойларда уйларни герметизация қилишда ташқаридаги шахта қудуқларининг атрофини 1-1,5 метрга цемент, лой ва шу кабилар билан ёпиш ва герметизация қилиш зарур. Уйларни герметизация қилиш тадбирларини ўтказиш маълум миқдорда нурланиш, заҳарловчи моддалар ва бактериологик воситалар аэрозолларининг киришини ва одамларнинг заҳарланишини камайтиради. Радиоактив моддалар ёки бошқа заҳарли моддалар билан боғлик фавқулодда вазиятлар содир бўлганда аҳолининг ҳар бир ҳаракати фуқаро муҳофазаси ходимларининг назоратлари остида бўлиши лозим. Яшаш жойларда, объектлар ҳудудидаги сувларнинг радиоактив моддалар ва бошқа турдаги заҳарли моддалар билан заҳарланиш даражасини аниқлаш учун сувдан 1,5 ёки 10 (бир челак) ҳажмда наъмуна олинади. Асбоб сув бетига параллел вазиятда 0,5-1,0 см. баландликда қилиб тутилади ва микроамперметрнинг кўрсатишлари ёрдамида аниқланади. Шунинг учун радиациявий моддалар билан заҳарланган ҳудудда фуқаро муҳофазаси органлари ходимлари рухсатисиз ичимлик сувларидан фойдаланиш мақсадга мувофиқ эмас. 3.4.Радиацияга қ арши панажойлар , уларнинг ички жи ҳ озланиши.

Радиацияга қарши панажойлар радиоактив (ифлосланиш) заҳарланишига одамларни ион ҳосил қилувчи нурланишдан муҳофаза қилади. Бундан ташқари тўлқин зарбаси, ёриқлик нурлари, оқиб кирувчи радиация, нейтрон оқими, тери ва кийимга радиоактив моддалар тушиши, заҳарли модда, бактериал воситалардан муҳофаза қилади. Кўп қаватли биноларнинг ертўлаларида радиациядан сақланиш учун махсус жой тайёрлаш мумкин. Муҳофазаловчи пана жойларни тайёрлашда йиғма темир-бетон воситаларидан, ғишт, ёғоч материаллар ҳамда тошдан фойдаланса бўлади. Радиациядан сақлашда деворлари муҳофазалаш хусусиятига эга бўлган ертўлалар, полиз маҳсулотлари сақланадиган омборлар ва ер устидаги бинолардан фойдаланиш мумкин. Барча эшик, деразалар ва бошқа радиация кириши мумкин бўлган тешик (мўри)лар кигиз ёки юмшоқ газлама билан зичлаб ёпилади. Рана жой (30 нафар одамга мўлжалланган бўлса) табиий ҳаво оқими билан шамоллатиш ва сўрувчи қути қўйилади. Сўрувчи қути шамоллатгичдан 1,5-2 м. юқорида қўйилади. Сиртқи ҳаво чиқарувчи қутичага қопқоқ ишланади. Кириш жойига яхшилаб қопқоқча қилинади. Пана жойда сув ва канализация бўлмаса, бир кеча-кундузга ҳар бир одам учун 3-4 литр сув, ҳожатхона, ахлат тўкиладиган ўра, озиқ-овқат учун жавон имкониятлари яратилади. Ёғочдан тикланган уйлар радиация коэффицентини тахминан 100, тошдан ишланган уйлар 800, жиҳозланмаган ертўла 7-12 марта, жиҳозланган ертўлалар 350-400 марта камайтиради. Нурланншга қарши панажойлар, уларнинг ички жихозланиши . Коллектив ҳимоя воситаларига радиоактив заҳарловчи моддалар ва бактериал воситалардан ҳимояловчи махсус жиҳозланган муҳандислик иншоотлари ва объектлари киради. Ушбу иншоотлар одамларни ядро қуроли, заҳарловчи моддалар ва бактериал воситалар ҳамда оддий қуроллар таъсиридан ҳимоя қилишга мўлжалланган. Коллектив ҳимоя қилиш воситалари фуқароларни оммавий зарар

етказувчи қуроллар таъсиридан тўлиқ сақлайди ва уларнинг иккинчи хилига радиацияга қарши панажойлар киради. Ушбу иншоотлар радиоактив зарарланиш пайдо бўлган жойларда одамларни радиацион зарарланишдан ва ёруғлик нурланишдан ҳимоя қилади. Бундан ташқари панажойлар ўтувчи радиациядан (шу жумладан нейтрон оқимларидан), қисман ядро портлашининг зарб тўлқинидан, заҳарловчи моддаларнинг суюқ томчисидан ва бактериал воситалар аэрозолларнинг бевосита одамлар терисига ва кийим-кечакларига тушишидан сақлайди. Радиацияга қарши панажойларнинг радиоактив нурланишларидан ҳимоя қилиш хусусиятлари, унинг ҳимоя коэффициенти билан баҳоланади. Ҳимоя коэффициенти радиацияга қарши панажойнинг радиация таъсирини неча марта камайтиришини, фуқароларнинг нурланиш дозасини қанча кам олишини кўрсатади. Радиацияга қарши панажойларнинг ҳимоя коэффициенти жуда юқори бўладиган қилиб қурилади. Масалан, ёғоч уйларидаги ертўлалар радиация нурланишини 7-12 марта камайтиради, ғиштли бинолар эса 200-300 марта камайтиради. Нурланишга қарши панажойлар маҳаллий ускуналардан қурилади. Панажойлар қурилиши учун авваламбор ўра (котлован) қазилади ва унга устунлар ўрнатилади. Устунларни ўрнатиш учун турли конструкциядаги: ялпи ром, ром-блок, синч девор, темир бетон ва бошқа материаллардан фойдаланилади. Ўралар ва устунлар орасидаги барча тешик ва ёриқлар тупроқ билан тўлдирилади. Панажойларнинг қарама-қарши томонларига қалин эшик қуйилади ва бу ердан тамбур учун жой ажратилади. Кириш жойларнинг ўлчами 80-180 см. бўлиши керак. Панажой ичининг баландлиги 2 метрдан кам бўлмаслиги керак, полнинг юзи бир одамга 0,5 метр, сиғими 5 тадан 50 та одамгача ва ундан кўпроқ бўлиши мумкин. Панажой ичига сув йиғиладиган канал қазилади, чиқиш томонига қиялаб тўғрилаб қўйилади. Панажой атрофида ҳам канал қазилади. Одамлар дам олиши учун икки қаватли сўри ва курсилар ўрнатилади. Панажойда ҳаво берадиган қурилма бўиши зарур. Ҳаво ҳайдайдиган йўллар ердан 3 метр баландликка жойлашган

бўлиши керак, шунинг билан бирга панажойни тўсатдан юз берадиган портлашдан ҳимоя қилишга мослаб қуриш керак. Ҳаво бериш меъёри панажойда ўтирган бир кишига соатига 2-3 куб метр бўлиши керак. Панажойда ишлаётган бир кишига учун ҳаво бериш меъёри эса соатига 5 куб метрни ташкил этиш керак. Панажойга умумий иситиш тизими тармоғи ўтказилади. Сув билан таъминлаш водопровод орқали амалга оширилади ва албатта сув заҳираси тайёрланиб қўйилади. Ҳар бир киши учун сув заҳираси бир кунга 6 литрни ташкил қилиши керак. Чироқ электр тармоғидан олинади, авария ҳолатларида эса аккумулятордан ва кичкина электрофонарлардан фойдаланиш мумкин. Техноген турдаги фавқулодда вазиятлар (кучли таъсир этувчи моддаларнинг оқиши, тарқалиши) содир бўлганда панажойларда ишчи ва хизматчилар ҳамда аҳолини ҳаёт фаолиятини таъминлашни ташкил этиш ва ўз вақтида бу борада керакли тадбирларни олиб бориш усуллари қонунда кўрсатилганидан объект раҳбари- фуқаро муҳофазаси бошлиғининг зиммасига юклатилади. 3.5.Ер ости қурилмаларидан бошпана сифатида фойдаланиш. Фавқулодда вазиятлар содир бўлганда п анажой сифатида метрополитенлардан фойдаланиш мумкин. Бу ало ҳ ида участкаларда жойлашган чуқурлаштирилган темир-бетон герметик қурилмалардир. Метрополитен ҳам ер ости муҳофаза иншоотларига кириши мумкин. Булардан ташқари ер тўлалар, алоҳида турдаги чуқурликлар, биноларнинг пастки ратлари, қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини сақлаш учун мўлжалланган омборлар ва бошқа қурилмаларни ер ости муҳофаза қурилмалари сифатида ишлатиш мумкин. Оддий турдаги бошпана ёки пана жойларга ертўлалар, алоҳида турдаги чуқурликлар, биноларнинг пастки ратлари, қишлоқ хўжалик

маҳсулотларини сақлаш учун қурилган омборлар ва бошқа қурилмалар мослаштирилади. Улар қурилиш конструкциясига кўра, оддий ҳимоя иншоотларига киради. Чунки, уни қуриш учун қисқа вақт сарф этилади. Оддий пана жойлар очиқ ва ёпиқ кўринишда бўлади. Тирқишлар (тешиклар)ни аҳоли қўлда бор воситалар билан маҳаллий материаллардан тайёрлайди. Очиқ тирқиш тўлқин зарбасини 1,5-2 маротаба, ёруғлик нурлари ва оқиб кирувчи радиацияни 1,5-2 марта, радиоактив заҳарланиш ҳудудида нурланиш даражасини 2-3 марта камайтиради. Ёпиқ тирқиш ёруғлик нурларидан тўла, тўлқин зарбасидан 2,5-3 марта, оқиб кирувчи радиация ва радиоактив нурланишдан 200-300 марта муҳофазалайди. У тери ва кийимга радиоактив, заҳарловчи модда ва бактерияли воситалар тушишидан сақлайди. У очиқ жойда устига ҳеч нарса қуламайдиган, ёмғир суви, сув босмайдиган жойга қурилади. Олдин очиқ ҳолда тайёрланади. У илон изи каби тўғри чизиқли 15 метрдан ортиқ бўлмаган бир нечта қисмлардан (бўлак) иборат. Чуқирлиги 1,8-2 метр, юқори қисмининг кенглиги 1,1-1,2 метр, туби 0,8 метр. Тирқиш узунлиги ҳар биродамга 0,5-0,6 метр ҳисобида аниқланади. Тирқишларининг сиғим миқдори 10-15 одамдан кўпи билан 50 одамгача. Тирқишлар очиқ ертўладай қазилади, тахта, ёғоч билан маҳкамланади, остидан узунасига кичик ариқча қазилади. Ўтиришга сўри тайёрланади. Устини ёғоч бўлаклари, тахта ёки бошқа материаллар билан ёпиб, қалинлиги 20 см. Қилиб суваб, устидан яна четларининг қалинлиги 20 см., ўртаси 40 см. қилиб тупроқ тортиб маҳкамланади. Четларига икки тарафдан ариқчалар қазилади. Ёмғир суви оқиб кетиши учун томининг умумий қалинлиги 50-60 см. бўлади. Кичик-кичик эшиклар зич ёпилган даҳлиздан ичкарига кириладиган эшикка қалин матодан парда ёпилади. Панажой таркибига кирувчи жойларни (герметизация), яъни ҳаво ўтмайдигаи қилиш учун синчковлик билан ҳамма тешикларини, тирқишлар, ёриқлар, тепадаги очиқ ойналарни, дераза тешикларини, иситадиган ва сув

ўтказадиган қувурларда ҳосил бўлган тешик жойлар ёпиб чиқилади. Эшикларни рубероид, линолеум ва бошқа қалин материаллар билан, уларнинг четларини эса резина билан ўраб (ёпиштириб) чиқилади. Махсус жойларнинг ҳимоя хусусиятини ошириш учун деворлар, эшикларнинг қалинлигини ошириш, панажойларнинг ҳимоя қилиш хусусиятини ошириш учун ёғоч ёки темир тиргаклар, балонлар ўрнатишни кучайтириш керак. Ернинг устки қатламидан юқорида жойлашган деворларнинг ташқи томонидан чиқиш учун дераза ва қўшимча эшиклар қурилади. Заруриятга қараб, уни пана қилиш кучайтирилади, сўнгра унинг устига 60-70 см қалинликда тупроқ сепилади, ҳаво тортиб олувчи мослама қўйилади, эшикдан гамма нурларининг киришидан ҳимояланиш учун кириш қаршисида 1,5 метр масофада 40-50 см қалинликда ғиштдан девор қурилади. Панажой остидаги биноларнинг биринчи қаватларини махсуслаштиришда ҳимоя хусусиятини ошириш, ҳамма жойларни беркитиш ишлари олиб борилади, очиқ жойларни ғишт, қум солинган, қоп билан беркитиб чегараланади ва ҳ.к. Сабзавот сақланадиган ички курилмаларнинг деворларидаги барча тешик ва ёриқ жойлар синчковлик билан беркитилиб чиқилиши керак. Панажойнинг тупроқ катлами 60-70 см гача ошириб борилади ва деворни ер устидан баланд қилиш учун тупроқ сепилади. Сабзавот сақланадиган панажой ичига фақат битта кирадиган эшик қолдирилади, қолганлари эса кўринмайдига қилиб тупроқ билан ёпиб ташланади. Toғ-кон саноати ва кўмир саноати бор районлардаги аҳоли панажой сифатида шахталардан ҳам фойдаланишлари мумкин, қора ва рангли металлургия заводи ишчилари, қурилиш материаллари ишлаб чиқарадиган заводдагилар ва бошқалар ер ости йулларидаи фойдаланиши мумкин. Кириш жойларнинг қурилиши ва авария ҳолатларида чиқиб кетиш жойлари, авария ҳолатларда одамларни тепага кўтарилиши учун вертикал зинапоялар тайер ҳолатда туриши, панажойларни тоза ҳаво билан таъминлаш, ичимлик суви етказиб берадиган қувурлар тайёр ҳолда туриши ва бошқалар киради. Жиҳозланишнинг асосий шартлари:

-кимёвий ва герметик тўсиқларни ўрнатиш; -кириш йўлларини одамларни тез ўтказиш учун таъминлаш; -одам кўтариш учун механизмларни тайёргарлик ҳолатига келтириш;. -яширинувчиларни ҳаёт фаолияти учун керакли ҳамма нарсалар билан таъминлаш; -яширинувчиларни шахта сувларидан фойдаланган ҳолда сув манбааларини ташкил қилиш; -бошқарув ва санитар пунктларини, озиқ-овқат омборларини, алоқа узатишни ва қабул қилишни таъминлаш; -иложи борича икки қаватли сўрилар ва ўриндиқларни ўрнатиш; -ё н ғ инга қарши воситалар билан керакли миқдорда таъмиллаш керак . Ер ости қурилмаларида ҳаво оқиб келадиган каналнинг ичига чангни ушлаб қоладиган рамка кўринишидаги фильтр, устига дока тортилган тешикли материал ўрнатилади. Турли хил рациация ва бошқа шу каби офатлардан аҳолини ҳимоя қилиш учун ер ости қурилмаларига қуйидаги талаблар қўйилади: -уч суткадан кам бўлмаган муддатда сақлаш; -сув босмайдиган жойларга қуриш; -оқар сувлардан, канализация коммуникациялардан ҳамда қурилиш коммуникациялардан узоқроқ жойларда қуриш; -чиқиш ва кириш эшиклари бўлиши. Ер ости қурилмалари асосий ва ёрдамчи бинолардан иборат бўлади. Асосий бинода яширинувчиларни жойлаштириш жойи икки ёки уч қаватли сўри мавжуд бўлиши мумкин. Иккинчи ёрдамчи бинода санитария тармоғи, ҳавони тозалаб алмаштириб берувчи камера ва сиғими катта иншоотларда тиббиёт хонаси, озиқ-овқат сақланадиган омбор, артезан қудуқ ва дизелли электоростанция учун жой мавжуд бўлади. Сақланиш жойида қоидага мувофиқ камида иккита кириб-чиқиш эшиклари бўлади.

3.6.Террорчилик хдракатларини амалга ошириш усуллари ва воситалари . Терроризмга қарши кураш. Терроризм - зўрлик, зўровонлик деган маънони англатади. Ўзбекистон Республикасининг 2000 йил 15 декабрда қабул қилинган «'Герроризмга қарши кураш тўғрисида»ги қонунида терроризм тушунчасига қуйидагича таъриф берилган: Терроризм - мафкуравий ва бошқа мақсадларга эришиш учун шахснинг ҳаёти, соғлиғига хавф туғдирувчи, мол-мулк ва бошқа моддий объектларнинг йўқ қилиниши (шикастлантирилиши) хавфини келтириб чиқарувчи ҳамда давлатни, халқаро ташкилотни, жисмоний ёки юридик шахсни бирон-бир ҳаракатлар содир этишга ёки содир этшидан тийлишга мажбур қилишга, халқаро муносабатларни мураккаблантиришга, давлатиинг суверенитетини, худудий яхлитлитлигини бузишга, хавфсизлигига путур етказишга, қуролли можаролар чиқаришни кўзлаб иғвогарлик қилишга, аҳолини қўрқитишга, ижтимоий-сиёсий вазиятни барқарорлаштиришга қаратилган, Ўзбекистон Республикасининг Жиноят кодексида жавобгарлик назарда тутилган зўрлик, зўрлик ишлаташ билан қўрқитиш ёки бошқа жиноий қишмишдир. Терроризм турлари: 1. Миллий. 2. Диний. 3. Сиёсий. 4. Анъанвий (бомбали). 5. Телефон. 6. Ядровий. 7. Кимёвий. 8. Биологик. 9. Кибертерроризм. Террорчилик ҳаракатларини амалга ошириш учун фойдаланиладнган

воситалар. - совуқ қуроллар; - ўқ отар қуроллар; - портловчи моддалар - заҳарловчи моддалар; - биологик агентлар; - радиоактив модалар; - ядро зарядлари; - электромагнит импульси тарқатувчилар. Терроризмнинг мақсадлари: - давлат сиёсати ва давлат қурилиши зўрлик йўли билан ўзгартириш; - давлатнинг жиноятчиликка қарши курашдаги уринишлари беқарорлаштириш ва бузиш; - ижтимоий ва иқтисодий масалаларни ҳал этиш, дунё ҳамжамиятига интеграция қилиниш қудратига эга бўлган демократик сиёсий тузумни яратиш ва мустаҳкамлаш бўйича қабул қилинаётган қарорларни беқарорлаштириш ва бузиш; - шахсга, жамиятга, давлатга сиёсий, иқтисодий ва маънавий зарар келтириш. Терроризмнииг кўламлари: - шахсга қаратилган жиноятлар; - гуруҳий қотилликлар; - одамларнинг оммавий қирилиши; - бутун мамлакат бўйлаб террорчилик ҳаракатларини амалга ошириш; - дунё ҳамжамиятига қарши қаратилган йирик кўламли ҳаракатлар Терроризмга қарши кураш: Ўзбекистон Республчкасининг «Терроризмга қарши кураш тўғрисидаги қонунига мувофиқ республикамизда терроризмга қарши кураш қонунийлик, шахс хуқуқлари зркинликлари ва қонуний манфаатларининг устуворлиги, терроризмнинг олдини олиш чоралари уотуворлиги, жазонинг

муқаррарлиги, терроризмга қарши кураш ошкора ва нооошкора чоралари уйғунлига, жалб қилинадаган кучлар ва воситалар томонидан террорчиликка қарши ўтказиладаган раҳбарлик қилишда яккабошчилик тамойиллари асосида олиб борилади. Терроризмга қарши курашда Ўзбекистон Ресдубликаси Миллий хавфсизлик хизмати, Ички ишлар вазирлиги, Давлат божхона қўмитаси, Мудофаа ва Фавқулодда вазиятлар вазирликлари иштирок этади. Террорчилик ҳаражтлари билан боғлиқ вазиятга тушиб қолганда қандай ҳаркат қилиш керак? Гаровга тушиб қолганда : - асло ваҳимага берилманг; - «ҳамма қатори» бўлишга ҳаракат қилинг. Кўзга ташланадиган кийимлардан халос бўлинг, бўйингиз баланд бўлса энгашинг, кескин ҳаракатлар қилманг, террорчининг кўзига тик қараманг; - атрофдагиларни тинчлантиришга ҳаракат қилинг, бунда ҳар қандай усулдан, ҳатгоки мушт туширишдан ҳам фойдаланшиингиз мумкин; - имкон даражасида бинода хавфсизроқ жойни аниқланг (ойна, деразаларда узоқ ваҳ.к.); - иложи борича ёнғин вақтида ҳаёт учун хавфли бўлган сунъий толадан тайёрланган кийимлардан халос бўлинг; - озод бўлишингизга бўлган умидни йўқотманг. Телефон орқали таҳдид қилинганда: - илсжи борича «суҳбат”ни ёзиб олишга ҳаракат қилинг; - ёзиб олиш йўлга қўйилмаган бўлса, суҳбатани эслаб қолиш лозим; - қўнғироқ қилувчи билан узокроқ мулоқотда бўлишга ҳаракат қилинг, унинг' ёшига, миллати, жинсини тахминан аниқлашга ҳаракат қилинг, овози, гапишриш оҳанги, нутқига эътибор қаратинг; - қўнғироқ тўғрисида тегишли органлар (МХХ, ички ишлар бўлими)га хабар беринг, зарур бўлса одамларни эвакуация қилишни ташкил этинг. Портловчи курилма ишга тушганда :

- содар бўлган воқеа тўғрисида тегишли жойлар (ички ишлар бўлими, қутқарув хизмати, ҳокимиятининг тезкор навбатчиси)га хабар беринг; - имкон қадар юзага келган вазиятга баҳо беришга ҳаракат қилинг: портлаш жойи, жарохатланганлар сони, ёнғин чиққан-чиқмаганлиги ва ҳ.к.; - воқеа жойига бегоналар ва қизикувчилар яқинлашишининг олдини олинг; - жароҳатланганларга биринчи тиббий ёрдам кўрсатишни ташкил этинг. Шубҳали буюм топиб олинганда : - зудлик билан топилган шубҳали буюм тўғрисида хабар беринг; одамларни хавфсиз жойга олиб чиқинг; - одамларнинг шубҳали буюмга яқинлашишларига, радиоалоқа воситалари, уяли телефон ва радиопбртлатгичнинг ишлаб кетишига сабаб бўлиши мумкин бўлган воситалардан фойдаланишга йўл қўйманг; - ҳуқуқни муҳофаза қилиш органлари вакиллари етиб келшини кутинг. 3.7.Шахсий ҳимоя воситалари, оддий ҳимоя воситаларини тайёрлаш. Терини ҳимоя қилиш воситалари, қўл остида воситаларидан терини ҳимоя қилиш воситаларини тайёрлаш. Шахсий ҳимоя воситалари икки гуруҳга бўлинади: 1. Нафас аъзоларини ҳимоя қилувчи воситалар. 2. Терини ҳимоя вилувчи воситалар. Булар нафас аъзоларини, кўз ва тери қаватларини радиоактив моддалар(РМ), заҳарли моддалар (ЗМ), бактериологик воситалар (БВ), ва кучли таъсир этувчи заҳарли моддалар (КТЗМ) таъсиридан сақлайди. Уларнинг ўзининг ҳимоя хусусиятига кўра фильтрловчи ва ажратувчиларга бўлинади. Фильтрловчи воситаларнинг ҳимоялаш хусусияти ҳавони ҳимояловчи материаллар орқали ўтказишга асосланган бўлиб, унда

$ҳаво РМ, ЗМ, БВ ва КТЗМдан тозаланади. Ажратувчи воситаларнинг ҳимоялаш хусусияти одам организмини ташқи муҳитдан тўлиқ ажратишга қаратилган бўлади. Фойдаланилишига кўра ҳамма ҳимояловчи воситалар қуйидагиларга: умумҳарбий, махсус, фуқаролар учун мўлжалланган ва саноатда қўлланиладиган воситаларга бўлинади. Умумҳарбий ҳимоя воситалари билан ҳарбий қисмларнинг ҳарбий хизматчилари таъминланади. Махсус ҳимоя воситалари билан танкли, авиацион, кимиёвий қисмлар, турли хил қўшинларнинг бўлинмалари, ҳамда тиббий хизмат бўлимлари ярадорларга ёрдам кўрсатишда ишлатилаш учун таъминланадилар. Фуқаролар учун ишлаб чиқилган ҳимоя воситалари фуқаро муҳофазаси қисмларининг ҳарбий хизматчилари ва бутун аҳолини таъминлаш учун мўлжалланган. Саноатда ишлатиладиган ҳимоя воситалари махсус корхоналарда, қишлоқ-хўжалигида ва бошқа соҳаларда кимёвйи моддалар билан боғлиқ бўлган жойларда қўлланилади. Нафас аъзоларининг ҳимояловчи воситалари фильтрловчи ва айрувчи воситалардан иборат. Фильтрловчи воситаларга қуйдагилар киради: противогазлар Г11-5, ГП- 5М, ГП-7, ГП-7В, ДП-6, ДП-6М, ПДФ-7, ПДФ-Д, ПДФ-Ш; респираторлар Р- 2, Р - 2Д, РУ-60М; камералар— КЗД -4, КЗД-7. Айирувчи воситаларга ИП- 4, ИП - 6, ИП-46, КИП-5, КИП- 7, КИП -8 киради. Саноатда тайёрланган воситалардан ташқари нафас аъзоларини ҳимоялаш учун оддий воситалардан фойдаланиш мумкин. Уларга пахта -дока боғлами ва чангга қарши матоли маска ПТМ -I киради. Противогазлар нафас аъзоларини, юз ва кўзни РМ, ЗМ, БВ ва КТЗМдан сақлашга мўлжаланган. ГП-5 противогаз юз кисми, противогаз қутичаси ва сумкадан иборат. Сумкада махсус совун "Қ&\ам" бор. Юз қисми шлем маска ойнаси билан, I нафас олиш, 2та нафас чиқариш клапанли қутичадан иборат. Противогаз комплектига ойнанинг ички томонига қўйиладиган,$