Yoritish tizimi 2

Yoritish tizimi 2

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

253 KB

Ko'chirib olish

Yoritish tizimi Reja 1. Yulni yoritishning mavjud tizimlari, ularning texnik tavsifnomasi, 2. Yoritish tizimlarida yoruglik taksimlanishining asosiy prinsiplari va turlari.

Yulni yoritishning mavjud tizimlari, ularning texnik tavsifnomasi. Avto- mobillarning xarakat xavfsizligi, ayniksa kunning korongi kismida va kurinish yomon bulgan xollarda, kup jixatdan yoruglik asboblarini xolati va tavsifnomasiga boglik. Yoruglik asboblari yulni yoritish, avtomobilning gabarit ulchamlari xakida ma’lumot berish, xaydovchining muljallagan yoki amalga oshirayotgan xarakati xakida darak berish, davlat rakami, kabina, kuzov saloni, nazorat-ulchov asboblari, bagajnik va kapot ostini yoritish uchun xizmat kiladi. Avtomobillarning yoruglik asboblari yoritish va yoruglik darakchilaridan tashkil topgan. Yoruglik asbobining optik tizimi lampa, nur kaytargich va nur tarkatgichdan iborat. Lampa yoruglik manbai vazifasini bajaradi. Nur kaytargich paraboloid shaklida bulib, lampadan kichik moddiy burchak ostida chikkan yoruglik okimini tuplaydi va optik uk buylab yunaltiradi. Tinik materialdan tayyorlangan, ichki yuzasida linza va prizmalarga ega bulgan nur tarkatgichda yoruglik okimi vertikal va gorizontal tekislik buyicha kayta taksimlanadi. Uzok vakt davomida faralarning eng keng tarkalgan turi amerika lampa-farasi bulib keldi. Uning kismlarga ajralmaydigan optik elementi shishadan tayyorlangan va bir-biriga kavsharlangan nur kaytargich va nur tarkatgichdan iborat bulib, uning ichki bushligi inert gaz bilan tuldirilgan. Nur tarkatgichning ichki kismiga bitta yoki ikkita chuglanish tolasi joylashtirilgan. 50 yillardan boshlab Yevropada metallshishali optik elementlar keng tarkalib, ularda yoruglik manbaini almashtirish mumkin buldi. Tok manbai sifatida oddiy yoki galogen lampalar ishlatilib, ular metall nur kaytargichdagi maxsus uyachaga urnatiladi. Avtomobilsozlik sanoatining rivojlanishini keyingi boskichlarida ishlab chikarilayotgan avtomobillarni aerodinamik tavsifnomalarini yaxshilash, ularni ogirligini kamaytirish muxim urinni egallamokda, chunki bu kursatkichlar yonilgi tejamkorligini oshirish bilan bevosita boglikdir. Bu, xozirgi zamon avtomobil- larining yoruglik asboblarining konstruksiyasini va ularni ishlab chikish texnologiyasini jiddiy uzgarishiga olib kelmokda. Avtomobillarning aerodinamik karshilik koeffitsiyentini kamaytirish, faralarni vertikal ulchamlarini taxminan ikki

marta kiskartirilishini talab kiladi. Buni amalga oshirish uchun yoruglik okimi juda xam tugri taksimlanishini ta’minlash va farani foydali ish koeffitsiyentini oshirish zarur. Faralarning yangi konstruksiyalari nur kaytargich va nur tarkatgichlarning shakllarini murakkablashishiga va ularni tayyorlash uchun zarur kolipga yengil tushadigan materiallarni (shisha, plastmassa) ishlatish zaruratini tugdiradi. Xalkaro avtomobil trassalarida tashish xajmlarini oshishi va avtoturizmni rivojlanishi, Birlashgan Millatlar Tashkiloti koshidagi Yevropa Iktisodiy Komissiyasi ( BMT YEIK ) tarkibida ichki transport buyicha komitet tuzilishiga olib keldi. Bu komitet doirasida 1958y. Jenevada «Predmet va mexanik transport vositalarining kismlarini rasman tasdiklashning bir xil shartlari va uni uz aro tan olish xakidagi shartnoma» imzolandi. Bu shartnomani rivojlantirish borasidagi unga ilova shaklida bir kator koidalar ishlab chikildi. Xozirgi kunda Yevropaning 22 davlati shartnomani imzolab BMT YEIK tarkibidagi ichki transport buyicha komitetga a’zo buldilar va ularga tegishli tartib rakami berildi (masalan, Olmoniya-1, Fransiya-2, Italiya-3, Niderlandiya-4, Buyuk Britaniya-11, Rossiya- 22 va xokazo). Uzbekiston xozircha bu komitetga a’zo bulmasa xam, lekin Respublikamizda ishlab chikarilayotgan avtomo-billarning yoruglik asboblariga taalukli stan- 128-rasm. Xalkaro tasdik- lanish belgisi dartlarda BMT YEIK koidalarining talablari xisobga olinadi va tulik bajariladi. BMT YEIK koidalari talablariga mos keladigan avtomobil yoruglik asboblari rasmiy xalkaro tasdiklanish belgisini oladi. Xalkaro tasdiklanish belgisi (128-rasm) aylanma shaklida bulib, uni ichiga YE xarfi yoziladi. Belgi yoruglik asbobining

nur tarkatgichiga tushiriladi. Belgi tagida yoki uning yonida rasman tasdiklanish tartib rakami kursatiladi. Belgi tagida, tartib rakamining ustida gorizontal kursatkich bulishi mumkin. Fara yul xarakati chap tomonlama tashkil kilingan mamlakatlarda (masalan, Xindiston, Angliya va xokazo) ishlatish uchun muljallangan bulsa kursatkich ung tomonga yunaltirilgan buladi. Agar farani yul xarakatining xam chap tomonlama va xam ung tomonlamasiga moslash imkoniyati bulsa, kursatkich ikki tomonga yunaltirilgan buladi. Yul xarakati ung tomonlama tashkil kilingan mamlakatlar uchun (masalan, Rossiya, Uzbekiston va xokazo) kursatkich umuman kuyilmaydi. Belgi ustiga kvadrat tushirilib, uni ichiga S, R, S, H, xarflari yoziladi. C va R xarflari farani yakinni va uzokni yoritish buyicha xalkaro meyorlarga mosligini kursatadi. Kvadratda CR xarflarini birga kuyilishi faraning optik tizimi yakinni va uzokni yoritish rejimida ishlashga muljallanganligini bildiradi. S xarfi yaxlit shishali optik elementni (lampa-fara) belgilash uchun yoziladi. Fakat galogen lampalar bilan ishlatishga muljallangan faralarga H xarfi yoziladi. Galogen lampali fara belgisining ung tomonidagi rakam uzokni yoritish rejimida yoruglik kuchining maksimal kiymatini kursatadi. Yoritish tizimlarida yoruglik taksimlanishining asosiy prinsiplari va turlari. Kunning korogi kismida avtomobil yetarli darajada katta tezlik bilan xarakatlanishi uchun yoritish tizimi avtomobil oldidagi yulni va yul chekkasini 50- 250 m masofaga yoritishi zarur. Bu xaydovchiga yuldagi vaziyatni tugri va uz vaktida baxolash, zarurat buyicha tegishli choralar kurish imkoniyatini beradi. Yulni yoritish uchun avtomobillarga paraboloid nur kaytargichli fara va projektorlar

129-rasm.Paraboloid kaytargichdan kayt- gan yoruglik okimining taksimlanishi 130-rasm. Kaytargichning kamrov burchagi urnatiladi. Fara yorugligini yulda taksimlanishi optik element va unga urnatilgan lampaning tuzilishiga boglik. Nur kaytargichning fokus markazi G ga (129-rasm) nuktali yoruglik manbai joylashtirilsa, undan chikkan yoruglik nurlari paraboloid kaytargichga tushib, undan kaytadi va bir tup dasta shaklida optik ukga parallel ravishda kichik burchak 2  doirasida yunaladi. Kaytargichga yoruglik manbaidan chikkan yoruglik okimining fakat bir kismi tushadi. F 1 = I 1urt   1 Bu yerda, I 1urt - yoruglik manbaining yoruglik kuchining urtacha kiymati;  1 - yoruglik tarkaladigan burchak Kaytargichdan kaytgan yoruglik okimi

F 2 = I 2urt   2 Bu yerda, I 2urt - kaytargichdan kaytgan yoruglik kuchining urtacha kiymati;  2 - kaytgan yoruglik tarkaladigan burchak Kaytargichdagi yoruglikni kisman yukolishini xisobga olmasdan F 1 =F 2 deb olsak, I 1urt  1 = I 2urt   2 xosil buladi.  1   2 ekanligidan kaytargichdan kaytgan yoruglik kuchi, yoruglik manbaidan chikkan yoruglik kuchiga nisbatan sezilarli darajada oshadi. Avtomobil faralarining paraboloid kaytargichlari lampaning yoruglik kuchini 200....400 martagacha oshirib, yulni ancha katta masofaga zarur darajada yoritilishini ta’minlaydi. 130-rasmdan kurinib turibtiki  1 burchak yoki kamrov burchagi 2  kanchalik katta bulsa, yoruglik manbaidan chikkan yoruglik okimidan foydalanish darajasi shunchalik yukori buladi. Kamrov burchagi 2  ni oshirish uchun farani yoruglik tirkishining diametri D ni uzgartirmas-dan fokus masofasi f ni kiskartirish yoki f ni uzgartirmasdan D ni oshirish kerak. Lekin, fokus masofasini kichik bulgan, chukur shaklli paraboloidlarni shtampalash kiyin. Yoruglik tirkishining diametrini oshirish, faralarni avtomobilga joylashtirishda ma’lum kiyinchilik-larni tugdirishi mumkin. Odatda avtomobil faralaridagi kaytargich-larning kamrov burchagi 240 0 dan oshmaydi va bu yoruglik manbaidan chikkan yoruglik okimini 75% dan foydalanishini ta’minlaydi. Avtomobil faralari ikkita bir-biriga karama-karshi bulgan talablarni kondirishi kerak: avtomobil oldidagi yulni yaxshi yoritishi va ruparadan kelayotgan transport vositasining xaydovchisini kuzini kamashtirmasligi zarur. Faralarning yoruglik nuri bilan ruparadan kelayotgan avtomobil xaydovchisini kuzini kamashtirilishi

xarakat xavfsizligini ta’minlash bilan bevosita boglik bulgan juda jiddiy muammodir. Xozirgi vaktda bu muammo ikki rejimli, ya’ni uzokni va yakinni yoritish faralarni kullash yuli bilan xal kilinmokda. Faralarni uzokni yoritish tizimi ruparada transport vositasi bulmagan xolda avtomobil oldidagi yulni yoritish uchun muljallangan. Yakinni yoritish tizimi esa avtomobil oldidagi yulni axoli yashaydigan va yoritilgan joylardan utganda, ruparadan transport vositasi kelayotgan xollarda ishlatiladi. Uzokni va yakinni yorituvchi yoruglik dastalarini xosil kilish uchun ikki farali yoritish tizimiga ega bulgan avtomobillarda ikki chuglanish tolasiga ega bulgan 131-rasm. Yevropa yoruglik taksimlash tizimidagi optik sistemalarda nur tarkalish sxemasi: a - yakinni yoritish; b - yakinni yoritishdagi yoruglik dogi; v - uzokni yoritish; g - lampa ekrani; 1 - uzokni yoritish tolasi, 2 - yakinni yoritish tolasi, 3 - ekran

132-rasm. Amerika yoruglik taksimlash tizimidagi optik sistemalarda nur tarkalish sxemasi: a - yakinni yoritish; b - yakinni yoritishdagi yoruglik dogi; v - uzokni yoritish; 1 - uzokni yoritish tolasi, 2 - yakinni yoritish tolasi lampalardan foydalanadilar. Xozirgi zamon avtomobillarining bosh yoritish faralari yakinni yoritishning asimmetrik yoruglik taksimlanishga ega bulgan yevropa va amerika tizimlari joriy kilingan. Asimmetrik yoruglik dastasi avtomobil

xarakatlanayotgan tomonni yaxshirok yoritishni ta’minlashi bilan birga ruparadan kelayotgan transport vositasining xaydovchisini kuzini kamashishini kamaytiradi. Amerika va yevropa yoruglik taksimlanish tizimidagi fara lampalarida uzokni yoritilishni ta’minlovchi chuglanish tolasi nur kaytargich fokusiga joylashtiriladi. Shuning uchun, faraning uzokni yoritish tizimi ulanganda optik ukga deyarli parallel bulgan yoruglik dastasi xosil buladi (131-rasm v, va 132-rasm v ga karang). Yevropa yoruglik taksimlanish tizimidagi faralarda silindrsimon yakinni yoritish chuglanish tolasi 2 (131-rasm, a), uzokni yoritish chuglanish tolasi 1 ga nisbatan oldinga va optik ukga nisbatan ozgina tepaga kutarilgan. Yakinni yoritish chuglanish tolasidan chikkan nur, kaytargichning ustki yarmiga tushadi, undan pastga kaytib yulning avtomobilga yakin kismini yoritadi. Chuglanish tolasining tagiga joylashtirilgan, yoruglik utkazmaydigan ekran 3, yoruglik nurlarini kaytargichning pastki kismiga tushishi va undan kaytib ruparada kelayotgan transport vositasining xaydovchisini kuzini kamashtirishini oldini oladi. Yulning ung tomoni va ung chekkasini yoritilishini yaxshilash uchun ekran 3 ning chap tomoni (kaytargich tomonidan karalganda) pastga 15 0 burchak ostida bukib kuyiladi (131-rasm, g). Bu nur kaytargichni chap yarmidagi aktiv yuzani oshirishga va avtomobil xarakatlanayotgan yulni ung tomoni va ung chekkasini yoritilishini ancha yaxshilanishiga olib keladi. Yevropa yoritish tizimiga oid faralardagi yakinni yorituvchi yoruglik dastasida yoruglik-soya chegarasi anik ifodaga ega bulib, uning ung tomoni 15 0 burchak ostida kutarilib boradi (131-rasm). Amerika yoruglik taksimlanish tizimidagi faralarda yakinni yoritish chuglanish tolasi 2 (132-rasm, a) silindr shaklidagi spiral bulib, u uzokni yoritish chuglanish tolasiga nisbatan sal yukoriga va fokusga nisbatan chaprokga (nur kaytargich tomonidan karalganda), optik ukga kundalang kilib joylashtiriladi. Chuglanish tolasini bunday joylanishi yakinni yoritish yoruglik dastasining asosiy kismini

pastga va yulning ung chekkasiga yunaltirilishini ta’minlaydi (132-rasm, b). Amerika yoritish tizimiga oid faralarning konstruksiyasini uziga xos tomoni shundan iboratki, ularda uzokni yoritishda xam, yakinni yoritishda xam nur kaytargichni ishchi yuzasi tula ishlatiladi. Amerika yoritish tizimiga oid faralarning yoruglik dastasi anik yoruglik-soya chegarasiga ega emas. Yevropa va amerika yoritish tizimlarini bir-biriga solishtirganda kuyidagi xulosalarni chikarish mumkin. Yevropa yoritish tizimiga taalukli faralarda yakinni yoritish tugrirok amalga oshirilgan, chunki unda yulni ung tomoni va ung chekkasi yaxshi yoritilishi bilan birga ruparadan kelayotgan transport vositasining xaydovchisini kuzini kamashtirish extimoli keskin kamaytirilgan. Amerika yoritish tizimidagi faralarda, uzokni yoritishdan yakinni yoritishga utilganda, yulni deyarli xamma kismini yaxshirok va bir tekis yoritiladi, ammo ularning yoruglik dastasining kuzni kamashtirish ta’siri kuchlirok buladi. Shuning uchun, yulda biri yevropa, ikkinchisi amerika yoritish tizimidagi faralar bilan jixozlangan avtomobillar uchraganda, yevropa yoritish tizimiga oid fara bilan jixozlangan avtomobil xaydovchisining kuzi kuprok kamashadi. Xarakat xavfsizligini ta’minlash nuktai nazaridan, yukorida keltirilgan afzalliklarga kura, xozirgi zamon avtomobillarida yevropa yoruglik taksimlash tizimi kuprok tatbik kilinmokda. Xususan, Uzbekiston avtomobillari Neksia, Damas va Tikolarda xam yevropa yoritish tizimidagi faralar urnatilgan. Ikki farali yoritish tizimi bir kator afzalliklarga ega, xususan lampalarning iste’mol kuvvati nisbatan katta emas, ularni avtomobilda ixcham joylashtirish mumkin, ishlab chikarish kulay (ya’ni texnologiya- bop) va tannarxi ancha past. Lekin, bitta optik elementda ikki rejimni birlashtirish zarurati uzokni va yakinni yoritish tavsifnomalarini yomonlashishiga olib keladi. Shuning uchun, yukorida keltirilgan afzalliklarga karamasdan 1960 yillardan boshlab AKSH da ikki farali yoritish tizimi urniga turt farali yoritish tizimi tatbik topa boshladi. Turt farali yoritish tizimi asosida uzokni va yakinni yoritishni aloxida faralarda amalga oshirish goyasi yotadi.

Turt farali yoritish tizimi turta faradan iborat bulib, ular juft kilib gorizontal yoki vertikal xolda joylashtirilishi mumkin. Tashki va yukoridagi faralar doimo ikki rejimli kilib ishlanadi, ichki va pastki faralar esa fakat uzokni yoritish uchun xizmat kiladi. Ichki (pastki) faralarga yevropa yoruglik taksimlash tizimiga ega bulgan va chuglanish tolasi kaytargich fokusga joylashgan lampalar kuyiladi. Bu faralardagi nur tarkatgichlarga yoruglik dastasini gorizontal tekislik buyicha tarkatilishini ta’minlaydigan mikroelementlar urnatilgan. Tashki (yukoridagi) ikki rejimli faralarga ikki tolali yevropa lampalari kuyilib, yakinni yoritish tolasi kaytargich fokusiga, uzokni yoritish tolasi esa optik uk buylab fokus markazidan orkarokka joylashtiriladi. Bu faralarning nur tarkatgichlari fakat yakinni yoritish nurlari uchun muljallandi. Avtomobilning uzokni yoritish tizimi ulanganda turta faraning xammasi baravariga yonadi va bunda ichki faralar anik yunaltirilgan, projektor turidagi yoruglik dastasini xosil kilsa, tashki faralardagi uzokni yoritish tolalari esa ichki faralarning kuchli yoruglik dastasiga kushimcha tarkalgan dasta xosil kilib, yulini avtomobilga yakinrok bulgan kismlarini yoritadi. Yakinni yoritish tizimi ulanganda fakat tashki faralar yonadi va ularning umumiy kuvvati 90-100 Vt ni tashkil kiladi. Uzokni yoritish tizimidagi faralarning kuvvati yevropa yoritish tizimi uchun 150...240 Vt, amerika yoritish tizimi uchun 150..260 Vt doirasida buladi. Shunday kilib, turt farali yoritish tizimi kuyidagi afzalliklarga ega: - uzokni va yakinni yoritish tizimilarini ikki turdagi faralar yordamida amalga oshirish, xar ikkala tizimni eng yaxshi xususiyatlaridan tula foydalanish imkoniyatini beradi; - chuglanish tolalarining umumiy kuvvatini ancha oshirilishi va nur kaytargichlarning umumiy yuzasini kisman (17%ga) kattalashganligi xisobiga avtomobilning uzokni yoritish tizimining samaradorligi sezilarli darajada yaxshilanadi;

Shu bilan birga bu yoritish tizimi kuyidagi jiddiy kamchiliklarga ega: - chuglanish tolalarining umumiy kuvvati kamaymagan xolda, faralarning ishchi yuzasi sezilarli darajada kamayishi (40% gacha) xisobiga yakinni yoritish tizimining sifati va samarasini keskin yomonlashishi; - kuvvati kattarok bulgan generator kuyilishi va avtomobilga urnashtirish uchun kuprok joy talab kilinishi; - tannarxini nisbatan kattaligi. Bu kamchiliklar turt farali yoritish tizimini juda keng tarkalib, ikki farali yoritish tizimini urnini tula egallashga yul kuymaydi. Xozirgi zamon avtomobillarida ikki farali xam, turt farali yoritish tizimlari xam keng kulamda ishlatilib kelmokda. Bosh yoritish faralarining yoruglik-texnik tavsifnomalarini meyorlash. Bosh yoritish faralarining yoruglik-texnik tavsifnomalarini meyorlashning asosiy vazifasi - kunning korongi kismida avtotransportda tashishni daromadli bulishi bilan birga xarakat xavfsizligini ta’minlovchi yoruglik taksimlanishiga bulgan talablar majmuasini ishlab chikishdir. Tashishni asosiy iktisodiy omillaridan biri yuklarni belgilangan manzilga yetkazish tezligi bulganligi uchun, albatta kunni korongi kismida xam avtomobillarni imkon boricha tez xarakatlanishini ta’minlash zarur. Avtomobilni kechasi xarakatlanish tezligini ta’minlash, faralarning uzokni yoritish tizimi xisobiga amalga oshiriladi. Kechasi xavfsiz xarakatlanishning asosiy omili - uzokni yoritish dastasi yordamida aniklangan tusikgacha bulgan masofa, avtomobilni uz vaktida tuxtatish uchun yetarli bulishi kerak. Avtomobilni tezlikga boglik bulgan tuxtash yuli kuyidagi formula bilan ifodalanadi: S тухт NT K эV l    3 6 2 254 0 , 

Bu yerda, V - avtomobil tezligi, km/soat; T - tusikni aniklash uchun, xaydovchi reaksiyasiga va tormoz yuritmasini tormozlanish boshlanguncha bulgan xarakatiga sarflangan vaktning umumiy mikdori, s ; К э - tormoz tizimining ekspluatatsion xolatini belgilovchi koeffitsiyent;  - avtomobil shinalarini yul bilan tishlashish koeffitsiyenti; l 0 - tusikgacha tuxtash yuli zaxirasi, m. Tusikni vaktida aniklash uchun zarur bulgan yoritilganlik Eкр tusik ulchamlariga va uni yuzasining nur kaytarish koeffitsiyentiga, atmosferaning tinikligiga va boshka kup omillarga boglik bulib, uni yetarli darajada aniklik bilan kuyidagi emperik formula yordamida xisoblash mumkin. Ек Sтухт р , ,   02 001 U xolda faralarning zarur yoruglik kuchi I Е к Sтухт   р 2 Shunday kilib, tuxtash yuli S tuxt . avtomobilni tezligini kvadratiga proporsional bulsa, zarur yoruglik kuchi I esa tuxtash yuli kvadratiga proporsional. Bunday faralarning zarur yoruglik kuchi avtomobil tezligiga nisbatan turtinchi daraja bilan usadi. Yevropada tasdiklangan meyorlarga kura 70-100 km/soat (mos ravishda xul va kuruk yul uchun) tezlik bilan xarakatlanayotgan avtomobil xaydovchisini tusikni vaktida aniklash uchun uzokni yoritish faralarni yoruglik kuchi 40000 kd dan kam bulmasligi kerak. Ba’zi bir avtomobillarga (shaxarlar aro avtobuslarga va maxsus

avtomobillarga) uzokni yoritilishni kuchaytirish uchun kushimcha fara va fara- projektorlar urnatiladi. Avtomobilga urnatilgan xamma faralarning yoruglik kuchining umumiy kiymati 225000 kd oshmasligi kerak. Bu avtomobilni 110-140 km/soat tezlik bilan xarakatlanganda tusikni vaktida aniklash imkonini beradi. Bosh yoritish faralarini tuzilishining uziga xos tomonlari. Bosh yoritish faralar asosan korpus, optik element va rostlovchi mexanizmdan tashkil topgan. Optik element tarkibiga nur kaytargich, nur tarkatgich, tugri nurlarni tusuvchi ekran va bir yoki ikki rejimli yorug lik manbai kiradi. Faralarning optik elementi doira yoki tugri burchakli shaklga ega bulishi mumkin. Avtomobillarda uzok vakt davomida doira shaklidagi faralar urnatilib kelib, ularga ikki farali tizim uchun  178 mm bulgan turt farali tizim uchun esa  146 mm bulgan optik element kullangan. MDX davlatlarida keng tarkalgan Yevropa yoruglik taksimlanish ti-zimiga ega bulgan doira shaklidagi FG140 belgili faraning tuzilish 133-rasmda keltirilgan. Korpus 5 ning ichki kismidagi kovurgalariga optik elementning tayanch xalkasi urnatilgan. Tanyach xalkaning chekka kismida rostlash murvatlari 3 ning kalpokchalari kirishi muljallangan uyiklar ishlangan. Murvatlar korpusga maxkamlangan gaykalarga buraladi va faraning yoruglik dastasini gorizontal va vertikal tekisliklarda,  4  30  burchak doirasida rostlash imkoniyatini beradi. Optik element tayanch xalkada ichki gardish 1 yordamida uchta murvat 14 bilan max-

133-rasm. FG140 belgili avtomobil farasi kamlanadi. Optik elementni doimo bir xil muayyan urnashishini ta’minlash uchun tayanch xalkasi uchta nosimmetrik joylashtirilgan darchaga ega. Metallshishali optik element fokus masofasi 27 mm bulgan paraboloid kaytargich 10, kaytargichga yelimlangan tarkatgich 11 va lampa 2 dan iborat. Kaytargich pulatdan shtampalash yuli bilan tayyorlanadi. Kaytargichni korroziyadan asrash uchun, avval uni yaxshilab saykallangan yuzasiga lak va lak ustidan vakuumda buglash yuli bilan yupka katlamli (3-5 mkm ) alyuminiy koplanadi. Alyuminlangan yuzani oksidlanib koliniiga yul kuymaslik uchun, u maxsus lak bilan koplanadi. Alyuminlangan yuza, unga tushayotgan yoruglik nurini 90 % gacha kaytarish xususiyatiga ega. Faraning optik elementining paraboloidsimon kaytargichning chukki kismiga yoruglik manbai 6 urnatilib, uning uzokni yoritish tolasi kaytargich fokusiga, yakinni yoritish tolasi fokusdan oldinrok va yukorirokga joylashtiriladi.

Xozirgi zamon faralarida A12-45+40 turidagi oddiy yoki N4 turdagi galogen lampalar ishlatiladi. Tok lampaga shtekker dasta 7 va korpusdan ushlagich 9 dan utkazilgan simlar orkali uzatiladi. Fara lampasining chuglanish tolalaridan tugridan-tugri chikkan yoruglik nurlar ta’sirida ruparadan kelayotgan avtomobil xaydovchisini kuzini kamashishini kamaytirish maksadida ushlagich 13 ga parchin mixlar yordamida tusuvchi ekran 12 urnatilgan. Ekran sfera shaklidagi yupka metall lentadan tayyorlanadi. Optik elementning nur tarkatgichini odatda rangsiz silikat shishadan tayyorlanib, uning ichki yuzasi silindrik va sferik linzalar, prizma va prizmolinzalar shaklidagi nur sindirkich elementlar bilan koplanadi. 1960 yillardan boshlab avtomobillarga doira shaklidagi faralar bilan birga tugri burchakli faralar xam tatbik topa boshladi. Bu turdagi faralarning konstruksiyasining uziga xos tomoni shundan iboratki, ularda kaytargich sifatida yoruglik teshigining diametri katta bulgan (250 mm gacha) kesik paraboloid ishlatilgan. Bu, kaytargichning gorizontal yunalishda ishlaydigan kismlarining yuzasini ancha oshishiga va yakinni yoritish rejimidagi yoruglik taksimlanishini sezilarli darajada yaxshilanishiga olib keladi. Bundan tashkari, tugri burchakli faralarini vertikal ulchamlarini nisbatan kichik bulishi avtomobilni aerodinamik xususiyatlarini yaxshilaydi, yonilgi tejamkorligini oshiradi, Shu bilan birga tayyorlash texnologiyasini nisbatan murakkabligi, tannarxi balandligi va urnatilish uchun kattarok joy talab kilinishi bu turdagi faralarning kamchiligi xisoblanadi. Oxirgi vaktda avtomobillarda tugri burchakli faralar asosida tayyorlangan blok- faralar tobora keng tadbik topmokda. Blok-faralar bitta korpusda avtomobilning oldingi yoruglik asboblarini xammasini yoki asosiy kismini birlashtiradi. Blok- faralarning tarkatgichi umumiy yoki kushma konstruksiyaga ega bulishi mumkin. Blok-faralarni turli avtomobillar uchun unifikatsiya kilib bulmasligi asosiy kamchilik deb xisoblanadi. Avtomobilning ung va chap tomonidagi blok-faralarni uzaro almashtirilib bulmaydi.

AKSH, Yaponiya va bir kator boshka mamlakatlarda doira va tugri burchakli shakldagi faralarning optik elementlari ajralmas, yaxlit lampa-fara kurinishida yasaladi. Bu optik asboblarning kaytargichi va tarkatgichi shishadan tayyorlanadi. Kaytargich yuzasi alyumin bilan kop-lanadi, unga chuglanish tolalari urnatiladi. Shundan keyin, kaytargich bilan tarkatgich bir-biriga payvandlanadi, xosil bulgan kolbadan xavo surib tashlanib, u butunlay kavsharlab kuyiladi. Dunyoda yildan-yilga yonilgi taksilchiligi kuchayib borishi, konstruktorlar oldiga avtomobillarni xavo okimiga bulgan aerodinamik karshiligini kamaytirish masalasini kuydi. Bu muammoni xal kilish, avtomobilning oldingi kismini toraytirish va faralarning balandligini 120...150 mm dan 60 ... 90 mm gacha kamaytirilishini talab kiladi. Bu talablar faraning konstruksiyasida an’anaviy yoruglik-optik sxemalarni ishlatishga yul bermaydi, chunki bu xolda yoruglik okimini saklab kolish uchun kaytargichlarning chukurligini ancha oshirish kerak buladi va bu, ma’lum texnologik kiyinchiliklarni tugdiradi. Bundan tashkari, an’anaviy yoruglik-optik sxemalarda ishlatiladigan nur taksimlagichlarni vertikal tekislikka nisbatan 25 o dan ortik burchak bilan urnatilishi, ularni ishini buzilishga olib keladi. Zarur yoruglik okimini saklash va avtomobilning aerodinamik karshiligini kamaytirishdek bir-biriga karshi muammolar prinsipial yangi konstruksiyaga ega bulgan faralarni ishlab chikilishiga olib keldi. "Lukas" (Buyuk-Britaniya) firmasi tomonidan faraning yangi konstruksiyasi taklif kilinib, unda kaytargich ikki yoki uchta kesik paraboloid-

134-rasm. Ikki yoruglik-optik sxemaga mansub kaytargichlarning solishtirma ulchamlari 135-rasm. Gomofokal farali avtomobilning kurinishi lar yigmasi kurinishida ishlangan. Bu paraboloidlarning fokus masofasi xar xil (20 va 40 mm) bulgani bilan, ularning fokuslari bir nuktaga keltirilgan.

Yukorida keltirilgan prinsipga asoslangan kaytargichlar - "Gomofokal" kaytar- gichlar deb ataladi. 134-rasmda ikki yoruglik-optik sxemaga mansub kaytargichlar-ning solishtirma ulchamlari keltirilgan. Gomofokal yoruglik-optik prinsipdan foydalanib, xar xil fokusli kaytargich- ning aloxida bulaklarini tanlab olib, shunday kaytargich yigish mumkinki, u yakinni va uzokni yoritish rejimlaridagi zarur yoruglik taksimlanishini fakat kaytargich xisobiga amalga oshirish imkonini beradi. Bu yoruglik-optik sxema asosida avtomobilsozlarni aerodinamika buyicha kuygan xozirgi zamon talablarini tula kondira oladigan faralar konstruksiyasi ishlab chikildi (135-rasm). Gomofokal faralarni ishlab chikarishga tadbik kilinishi, faralarni tayyorlash texnologiyasini deyarli tula uzgartirishni talab kiladi, chunki kaytargichlarning ancha murakkab shakli yukori aniklik bilan fakat yengil koliplanuvchi materiallardan, masalan plastmassadan tayyorlash mumkin. Bundan tashkari, galogen lampalarni ishlatish uchun plastmassani issiklikka chidamlilik darajasi ancha yukori bulishi kerak. Gomofokal faralarni tayyorlash uchun ishlatiladigan materiallarning xozircha narxi ancha yukoriligi, texnologik jarayonni murakkab va ogirligi, bu turdagi faralarni keng kulamda kullanilishiga tuskinlik kilmokda. "Xella" (Olmoniya) firmasi tomonidan fara konstruksiyalarini rivojlanishining boshka yunalishiga mansub bulgan ellipssimon kaytargichli bosh yoritish farasi taklif kilindi. Ularning tavsifnomasini uziga xos tomoni shundan iboratki, yakinni yoritish rejimida lampaning yoruglik okimidan tularok foydalaniladi, ya’ni FIK nisbatan yukori. Bu turdagi faralar ellipssimon kaytargich va uning fokuslaridan biriga urnatilagan yoruglik manbaidan tashkil topgan. Bu kaytargichdan kaytgan yoruglik okimining xammasi, uning ikkinchi fokusida tuplanadi va yoruglik dastasining ishlatiladigan kismi oddiy linza yordamida zarur darajada tugrilanadi. Zarur yoruglik-texnik tavsifnomalarini ta’minlash uchun kaytargichga ellipsoid

bilan tutashagan paraboloid yuza joylashtirilgan. Paraboloid yuza yoruglik sindiruvchi konsentrik prizmali elementlarga ega. Bu turdagi yoruglik-optik sxemalarning asosiy kamchiligi sifatida faralarni tayyorlash texnologiyasining murakkabligi, tannarxining yukoriligi va fakat turt farali yoritish tizimida foydalanish mumkinligi bilan cheklanganligini kursatish mumkin. Xozirgi vaktda avtomobillarning yoritish tizimida kutblangan yoruglik dastasi va tolali optik sxemalari ishlatish borasida izlanishlar olib borilmokda. ADABIYOTLAR 1. Ютт В.Е. "Электрооборудование автомобилей". М., Транспорт, 1995. -304с. 2. Теория, конструкция и расчет автотракторного электрооборудованиЙ. Л.В.Копилов, В.И.Коротков, В.Е. Красилников и др. Под редаксией М.Н. Фесенко. М., Машиностроение, 1979. - 344с. 2. Банников С.П. "Электрооборудование автомобилей". М., Транспорт, 1977. - 288с. 3. Галкин Й.М. "Электрооборудование автомобилей и тракторов". М., Машиностроение. 1968. - 280с. 4. Резник А.М. "Электрооборудование автомобилей". М., Транспорт, 1990. - 256с. 5. Илин Н.М., Ваняев В.Й., Тимофеев Й.Л. "Электрооборудование авто- мобилей". М.Транспорт, 1982. - 262с.

6. Акимов С.В., Боровских Й.И., Чижков Й.П. Электрическое и элек-тронное оборудование автомобилей. М., Машиностроение, 1988. - 280с. 7. Васильевский В.И., Купеев Й.А. Автомобилние генератори.М., Транс - порт, 1978. - 160с. 7. Боровских Й.И., Мелников А.Ф., Прудников И.П. Автомобилние контролно-измерителние прибори.М,. « Транспорт » 1976 . - 168с.

O'xshashlar

Yoritish tizimi

Dvigаtelning elektr yuritish tizimi

Injektorli dvigatellarning zamonaviy yonilg’i purkash tizimi

Karbyuratorli va gaz dvigatyellarining ta'minlash tizimi

Bakalavr pedagoglarni o’qitish jarayonida bilimlarini baholash tizimi.