logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Transport
  4. Базалар ҳақида тушунча ва база турлари.

Базалар ҳақида тушунча ва база турлари.

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

426.5 KB
Ko'chirib olish
Базалар ҳақида тушунча ва база турлари. Режа: 1. Базалар ҳақида тушунчалар. 2. Конструкторлик базалари. 3. Технологик базалар. 4. Ўлчаш ва йиғиш базалари. 5. Базалар танлаб олиш 1.Базалар ҳақида тушунчалар. Деталнинг барча юзаларидан асосийлари , яъни деталнинг машинадаги ишини таъминловчи юзалари ажратиб олинади . Бу юзалар машинанинг иш жараёнида бевосита иштирок этади ( масалан тирсакли валда ўзак ва шатун бўйинларининг юзалари , тақсимлаш вали муштчаларининг юзалари : киритиш ёки чиқариш клапанларининг ўтқазиш юзалари ва бошқалар ) ёки бошқа деталларнинг асосий юзалари билан кинематик жуфтлик ҳосил қилади ( цилиндр ва поршен , тишли илашманинг иккита профилли ) ёки учма - уч бирикмалар ( масалан , тирсакли вал фланеци билан маховикнинг бирикиши ). Кўпгина ҳолларда асосий юзалар катта аниқлик ва юза тозалиги билан ишлов берилади. Ишлов бериш аниқлиги ва юза тозалигига кўра машинанинг иш сифати ортади. Деталдаги қолган эркин юзалар ёрдамчи юзалар деб юритилади ва габарит ўрчамлари, мустаҳкамлиги ва оғирлиги билан белгиланади. Одатда бу юзалар асосий юзаларга қараганда камроқ аниқлик билан ишлов ёки бутунлай ишлов берилмайди (масалан тирсакли валнинг жағларига бутунлай ишлов берилмайди). Шундай қилиб база деб заготовкага ишлов беришда уни дастгоҳга ўрнатишда мўлжал олинадиган юзага айтилади. Бошқача қилиб айтганда заготовкани дастгоҳда базалаш учун олинадиган юза, чизиқ ёки нуқтага айтилади. Базалаш деб заготовкани танлаб олинган координата тизимида ҳолатини белгилашга айтилади. Масалан, заготовкага механик ишлов беришда базалаш деб заготовкага дастгоҳ элементларига нисбатан сурилиш траекториясининг ҳаракатини белгиловчи ҳолатларни беришга айтилади. Базалаш назарияси умумий бўлиб, у барча қаттиқ жисмлар учун тааллуқлидир, жумладан, йиғилган ҳолдаги машинасозлик буюмларига, шунингдек, ишлаб чиқариш жараёнининг барча босқичларига ҳам тааллуқлидир (механик ишлов беришда, транспортировкада, ўлчамда ва ҳоказо). Маълумки, ҳар қандай қаттиқ жисм фазода танлаб олинган координатага нисбатан олтита эркинлик даражасига эга бўлиб координата ўқлари бўйича илгариланма ва бу ўқлар атрофида айланма ҳаракат қилиш керак. Заготовканинг танлаб олинган координата тизимида ҳаракатланмаслигини таъминлаш учун унга олтита ишончли алоқадан иборат бўлган базалар комплектини қўйиш керак. Агар заготовка маълум эркинлик даражасига эга бўлиши керак бўлса, у ҳолда мос равишдаги алоқалар сони олиб ташланади. Масалан, вални дастгоҳда йўнишда уни қотириш керак. Айни пайтда унинг айланишини таъминлаш зарур. Демак, вални дастгоҳда базалаганимизда ўзининг бешта эркинлик даражасидан маҳрум қилинади, олтинчиси, яъни ўз ўқи атрофида айланиши эса қолади. Базалаш назариясида базаланувчи деталнинг ёки заготовканинг бошқа қаттиқ жисм билан туташиш нуқтаси идеал алоқа дейилади (ишқаланишсиз алоқа). Бу алоқа базаланувчи детал ёки заготовкани битта эркинлик даражасидан махрум қилади, яъни нормал N йўналишидаги бирикиш юзасидаги А нуқтада (10-расм.) Кўпгина ҳолларда база сифатида текис ва цилиндрик юзалар, айрим ҳолларда эса-конуссимон ва сферик юзалар олинади. Бир тўғри чизиқда ётмаган учта эркинлик даражасидан маҳрум қиладиган бўлса, нуқталар ўрнатиш базасини ташкил қилади. Одатда бу нуқталар текисликка тегишли бўлади, камроқ ҳолда эса - сферага. 10-расм. Базанинг таянч билан туташгандаги таъсири: Бир тўғри чизиқда ётадиган ва заготовканинг иккита эркинлик даражасидан маҳрум қиладиган нуқталар йўналтирувчи базани ташкил қилади. Йўналтириш базаларининг нуқталари одатда текисликка тегишли бўлиб, улар ўрнатиш базалари билан кесишади. Чизмада тайёрлашда ва деталларга ўлчаб ишлов беришда база сифатида юзалардан ташқари чизиқл ва нуқталар ҳам қабул қилинади. Умуман базаларнинг қуйидаги турлари бор: кострукторлик, технологик, йиғиш, ўлчаш. Конструктор чизмада детал юзаси ёки унинг ўқига мос келадиган ҳолатини бериш учун танлаб олган деталдаги юза, чизиқ ёки нуқтага конструкторлик базаси дейилади. Детал ёки заготовкага механик ишлов бериш жараёнида фойдаланадиган базаларга технологик базалар дейилади. Детални назорат қилиш жараёнида фойдаланадиган базаларга назорат базалари дейилади. Узел ёки агрегатни йиғиш жараёнида фойдаланадиган базаларга йиғиш базалари дейилади. 2.Конструкторлик базалари. Юқорида қайд қилинганидек конструкторлик базаси детал ёки йиғиш бирлигининг буюмдаги ҳолатини белгилаш учун конструкторлик базасидан фойдаланилади. Бу базалар асосий конструкторлик ва ёрдамчи конструкторлик базаларига бўлинади. Асосий конструкторлик базаси деганда деталга ёки йиғиш бирлигига тегишли бўлган шундай база тушуниладики, унинг ёрдамида деталнинг буюмдаги ҳолати белгиланади. Мазкур деталга тегишли бўлган ёрдамчи конструкторлик базаси деганда эса унга бириктириладиган деталларнинг ҳолати белгиланади. Масалан, тирсакли валда ўзак бўйинларининг юзаси асосий конструкторлик базаси бўлиб ҳисобланади, чунки, бу юзалар орқали тирсакли валнинг двигателдаги ҳолати қайд қилинади, шатун бўйинларининг юзаси эса ёрдамчи конструкторлик базаси бўлиб хизмат қилади, чунки улар ёрдамида тирсакли валга бириктириладиган шатунларнинг ҳолати қайд қилинади. Демак, детал юзаларининг турли ҳолатларини конструктор чизмада кўрсатилиши керак. Ўлчам қуйишда конструктор деталларни йиғиш шартидан келиб чиқадиган ўзаро алоқаларини инобатга олади. Бошқа ҳолларда конструктор ўлчамларини ҳисоб-китоблар жараёнида ёки машинанинг иш жараёнида муҳим рол ўйновчи юза, чизиқ ёки нуқтадан қўяди. Масалан, бош узатманинг конуссимон тишли ғилдиракни конструкция қилишда база сифатида тишли ғилдиракнинг айланиш ўқи ɑɑ ва конуси учи А нуқта қабул қилинади (11-расм). Бу базадан ғилдирак тишли гардишининг ўрта конуси учбурчак ϕ 1 унинг ясовчиси  ва монтаж ўлчами m қўйилади. Конструкция қилишда чизмага ўлчам қўйиш муҳим масала бўлиб ҳисобланади. Чизмага ўлчамлар шундай қўйилиши керакки, детални тайёрлаш жараёнида ўлчаш қулай бўлсин. Ўлчам қўйишнинг уч усули бор: занжирли, координатали ва комбинациялашган. Занжирли ўлчам қуйиш усулида ҳар бир қўйиладиган ўлчам ва ҳар бир иккита кетма-кет жойлашган ўлчам битта умумий алоқадор юзага эга (12-расм). Занжир усулида ўлчам қуйишнинг камчилиги шундаки, ҳар бир ўлчамни деталнинг асосий юзасини тайёрлашда деталнинг асосий юзасидан ҳисобланадиган хатоликларнинг қўшилиб боришидир. Афзаллиги шундаки, ҳар бир ўлчам хатолиги бошқа ўлчамлар хатолигига боғлиқ эмас. 11-расм. Конструкторлик базаси. 12-расм. Шар бармо\и. Координатага ўлчам қўйиш усулида деталнинг барча ўлчамлари битта танлаб олинган базадан қўйилади (13-расм). Шу сабабли ҳар бир ўлчам хатолиги ишлов бериш усулига боғлиқ. Ўлчамларни координата усулида қўйишнинг афзаллиги шундаки, алоҳида ўлчамларни тайёрлашда уларнинг хатоликлари бир-бирига қўшилмайди. Демак, тайёрлаш аниқлиги анча юқори бўлади. Координата усулида ўлчам қўйиш кенг қўлланилади. Масалан, тирсакли валларнинг ўқи бўйича қўйиладиган барча ўлчамлари биринчи таянч бўйинга яқин бўлган олд томонидан қўйилади, тақсимлаш валида эса биринчи таянч бўйинга яқин бўлган томондан бошлаб қўйилади. Агар юзадаги айрим элементларнинг аниқ ўлчамда тайёрланиши талаб қилиниб, бу элементларнинг юзадаги жойлашувига унчалик юқори талаб қўйилмаса, бу ҳолда ўлчамлар комбинациялашган усулда қўйилади (14-расм). Буни поршеннинг ишчи чизмаси мисолида кўришимиз мумкин. ўлчам қўйиш. 14-расмда поршендаги халқа ўйиқлари поршен узунлигида жойлашувига нисбатан қатъийроқ қўйим билан тайёрланади. Шу сабабли барча ўлчамларни бир юзадан (13- расмда юқоридаги ҳолат) қўйиш нотўғри бўлади. Бунда халқа ўйиқларини алоҳида координата ўлчамлари қўйиладиган бўлса, ҳамма ўлчамлар 0.1 мм билан тайёрланади. Поршен четидан ўйиқ бошигача 0.1 мм қўйимни сақлаб қолган ҳолда ўйиқ кенглигига бўлган қўйимни ўйиқ ўлчаш асбоби билан ишлаб 0.02-0.03 мм қўйимни осонгина таъминлаш мумкин. 13-расм . Ў лчамларни координат Деталдаги асосий бўлмаган юза ўлчамларига қўйим қўйиш асосан технологик мулоҳазаларни ҳисобга олган ҳолда қўйилади. Бундай ҳолларда кўпроқ ишлаб чиқаришнинг иқтисодийлиги таъминлайдиган энг кичик қўйим қўйилади. бу қўйимларни янада кенгайтириш ишлов беришни арзонлаштирмайди ёки жуда кам арзонлаштиради. Чизмада асосий ўлчамларга қўйиладиган қўйимдан ташқари паралеллик, перпендикулярлик концентриклик ва бошқа қўйимлар ҳам қўйилади. Асосий бўлмаган нисбатларга қўйим қўйилмайди, чунки улар деталга ишлов бериш жараёнида автомат тарзда таъминланади. 3.Технологик базалар. Технологик базалардан детал тайёрлаш жараёнида заготовкани кесиб ишлаш учун унинг ҳолатини белгилаш учун фойдаланилади. Технологик базалар таянч-ўрнатиш ва текшириш базаларига бўлинади. Таянч-ўрнатиш базаси деб шундай юзаларга айтиладики, улар дастгоҳ ёки мосламанинг ўрнатиш юзалари билан контактда бўлиб, заготовкани керакли аниқлик билан йўналтирилади. Заготовкадаги дастгоҳ ёки мосламанинг ўрнатиш элементи билан контактда бўладиган ҳар қандай юзаси ҳам таянч- ўрнатиш базаси бўлиб ҳисобланавермайди. Масалан, деталда А дарчани очишда L ўлчамни таъминлаш керак бўладиган бўлса, таянч-ўрнатиш базаси бўлиб, остки юза 1 ва ён юза 2 ҳисобланади. Юза 3 таянч билан контактда бўлса ҳам унинг ҳолати дастгоҳда берилган ўлчамга таъсир қилмайди. Таянч ўрнатиш базалари асосий ва ёрдамчи базаларга бўлинади. Асосий таянч ўрнатиш базаси бу деталдаги асосий юзалардан ташкил топади. 14-расм. Комбинациялашган усулда 15-расм. Таянч-ырнатиш базаси: А-дарча; 1-3 - юзалар; L -дарча марказидан детал четигача б ў лган масофа. Масалан, тирсакли валдаги тақсимлаш шестернясини тешиги ва ён томони бўйича ўрнатилади, бу юзалар тишли ғилдирак заготовкасига ишлов беришда эса таянч ўрнатиш базаси сифатида фойдаланилади. Шу сабабли бу асосий таянч ўрнатиш бўлиб ҳисобланади. Агар заготовкага ишлов бериш жараёнида детални ўрнатиш учун махсус юзалар ҳосил қилинса, бу юзалар ёрдамчи таянч ўрнатиш базалари дейилади. Масалан, тирсакли ва тақсимлаш валларининг таянч бўйинларига дастгоҳда ишлов беришда марказлардан фойдаланилади. Яъни валларнинг икки ён чети марказидан марказий ўйиқлар очилади. Бу ўйиқлар деталнинг иш жараёнида ишламайди ёки цилиндрлар блокининг асосий текисликларини фрезерлашда ва кўпгина бошқа амалларни бажаришда махсус ишлов берилган бобишкалари билан дастгоҳга ўрнатилади.бу бобишка юзалари двигател иш жараёнида ишламайди ёки узатмалар қутисининг картери заготовкасига механик ишлов беришда у махсус йўлдош мосламага ўрнатишда картердаги технологик тешиклар ёрдамида ўрнатилади. Бу тешиклар ҳам узатмалар қутисининг иш жараёнида ишламайди. Шундай қилиб, асосий таянч ўрнатиш базалари деганда заготовкага ишлов бериш жараёнида фойдаланадиган ва бу юзалар деталнинг иш жараёнида ҳам асосий юза бўлиб, ҳисобланади (тирсакли валнинг ўзак бўйнининг юзаси, цилиндрлар блокининг тепа ва остки юзалари ва ҳ.к.). Ёрдамчи таянч ўрнатиш базалари эса фақат заготовкага ишлов бериш жараёнидагина фойдаланиб, деталнинг иш жараёнида улар ишламайди (тирсакли ва тақсимлаш валларининг икки четидаги марказий ўйиқлари, цилиндрлар блокидаги махсус тайёрланган бобишка юзалари, тишли ғилдирак гўпчакларининг ташқи юзаси ва ҳ.к.). Баъзи ҳолларда ишлов берилаётган юзанинг ўзидан база сифатида фойдаланиш мумкин. Масалан, тирсакли валларни марказсиз жилвирлаш дастгоҳларида жилвирланганда ишлов берилаётган валнинг цилиндрик юзаси бир пайтнинг ўзида асосий таянч ва текширув ўрнатиш базаси бўлиб хизмат қилади, чунки жилвирлаш жараёнида шу юза билан детал (тирсакли вал) таянч линейкасига ва жилвирлаш тошига таянади ва у билан дастгоҳга нисбатан керакли йўналишда мўлжал олинади. Заготовканинг бирор юзасига ишлов берилмасдан аввал, кесиб ишлов беришнинг биринчи амалида базаларга ишлов бериш учун ўрнатиш базаси сифатида қабул қилинадиган юза дағал таянч ўрнатиш базаси дейилади. 4.Ўлчаш ва йиғиш базалари. Ўлчаш базаси деб деталнинг берилган ўлчамини ушлаб туриш учун ўлчаш бошланадиган юза, чизиқ ёки нуқтага айтилади. Бошқа юзаларга нисбатан бирор бошқа юзанинг тўғри жойлашишини текшириладиган юзалар ҳам ўлчаш базалари дейилади (паралеллик, концентриклик, перпендикулярлик ва ҳ.к.). Кўпгина ҳолларда токарлик кўпкескичли ва гидронусха кўчириш яримавтоматларида, шунингдек, бошқа дастгоҳларда ўлчамлар ўлчаш базаларидан автомат тарзда ҳосил қилинади. Масалан, кўрсатилган яримавтоматларда олдинги шпиндел бабкасида марказий тешикли таянч бўлиб ундан сузувчи (пружинали) олдинги марказ бемалол ўтади. Вал заготовкасини марказга ўрнатилганда заготовканинг чети таянч билан туташади. Олдинги марказ эса пружина билан қисилади ва заготовканинг марказий ўйиғига киради. Ишлов берилаётган заготовкалардаги ўйиқларнинг чуқурлиги турлича бўлишига қарамасдан уларнинг ҳаммаси олдинги ва кетинги суппортларнинг созланган кескичига нисбатан ўқ йўналиши бўйича бир хил ҳолатни эгаллайди. Шундай қилиб олдинги суппорт кескичлари билан ишлов беришда (кўп кескичли яримавтомат) ва юқориги суппорт кескичлари билан ҳам (гидронусҳа кўчирувчи яримавтомат) ўқ бўйича олинадиган ўлчамлар ҳам, ўйиқлар ҳам, галтеллар фаскалари кетинги суппорт кескичлари билан ишлов беришда (кўп кескичли яримавтомат) ва пастки суппорт кескичлари билан ишлов беришда (гидронусҳа кўчирувчи яримавтомат) заготовканинг четки ён томон юзасидан маълум масофада жойлашади. Мазкур ҳолатда бу юза ўлчаш базаси бўлиб хизмат қилади. Йиғиш базаси деб йиғилган узел ёки механизмда деталлар бир-бирига нисбатан ҳолати белгиланадиган юзага айтилади. Кесиб ишлов беришда йиғиш базалари таянч ўрнатиш базалари сифатида фойдаланилади. Йиғиш базалари ҳам ўз навбатида асосий йиғиш базаси ва ёрдамчи йиғиш базасига бўлинади. Асосий йиғиш базаси деталнинг мазкур йиғиш бирлигида ёки машинадаги ҳолатини белгилаш учун хизмат қилади. Ёрдамчи йиғиш базаси эса унга бошқа детални бириктириш учун хизмат қилади. Масалан, 16- расмда А юза ҳаракатлантириш валида (бирламчи валда) асосий йиғиш базаси бўлиб хизмат қилади. Чунки унга сирпаниш пошибниги юзаси билан таянади. Шкивнинг Б юзаси эса шкив учун асосий базавий юза бўлиб хизмат қилади, аммо валда Б юза ёрдамчи йиғиш базаси бўлиб хизмат қилади. Бошқа бир мисол олсак, двигателнинг тирсакли валида ўзак бўйинларининг юзаси эса шатунларни йиғишда ёрдамчи йиғиш базаси бўлиб хизмат қилади. Худди шунингдек, илашмани йиғишда бирламчи валнинг шлицали юзаси асосий йиғиш базаси бўлиб хизмат қилади. Шу сабабли илашмани йиғишда албатта бирламчи вални тирсакли валга ўрнатиб, сўнгра вал бўйича илашма йиғилади. Акс ҳолда бирламчи валсиз йиғилган илашмаларда узатмалар қутисини ўрнатиш жуда мушкул бўлиб қолади. 5.Базалар танлаб олиш . Заготовканинг дастгоҳдаги ўрнини аниқлаш учун унинг базаловчи юзалари сони ва жойлашувини шундай танлаб олиш керакки, статик аниқланадиган қурилмани таъминласин. Механикада кўриладиган қаттиқ жисм мувозанат16-расм асосий ва ёрдамчи йи ғ иш базалари А- асосий йи ғ иш базаси. Б- ёрдамчи йи ғ иш базаси 17-расм. Заготовкани олти ну қ та б ў йича базалаш ҳолатида заготовканинг ҳамма олтита эркинлик даражасини қўзғалмас таянчлар билан боғлаш керак. Қаттиқ жисмнинг бу олтита эркинлик даражаси учта ўзаро перпендикуляр координата ўқлари бўйича силжиш ва бу ўқлар атрофида айланишидир. Заготовканинг ҳар бир эркинлик даражасини боғлаш, уни мослама ёки дастгоҳнинг бир нуқтали таянчига қотириш билан амалга оширилиши мумкин. Бундан шундай ҳулоса чиқадики, детални ёки заготовкани базалаш олтита таянч нуқтаси билан амалга ошириш қоидасининг зарурияти пайдо бўлади (олти нуқта қоидаси). Заготовканинг олтита эркинлик даражасини боғлаш (эркинлик даражасидан маҳрум қилиш) учун ўзаро учта перпендикуляр текисликда жойлашган олтита қўзғалмас нуқта керак, яъни учтаси битта текисликда, иккитаси иккинчи текисликда, биттаси учинчи текисликда (17- расм). Қолган барча қўзғалмас нуқталар ортиқча. Одатда заготовкани мосламага ўрнатишда статик ноаниқ ўрнатилади. Ортиқча қўзғалмас таянчларда заготовка ҳамма таянчларга таянмайди ёки уни барча таянчларга таянтириш учун деформациялаш керак. Заготовкадаги исталган базаловчи юзаларни агар улар заготовкани статик аниқ ўрнатилишини таъминласа, у ҳолда олти нуқта қоидасига биноан олтита бир нуқтали таянчлар билан ҳар доим алмаштириш мумкин. Масалан, вал заготовкасини цилиндрик юзаси бўйича призмада ён томонда таянч билан базалашда ва шпонкаси билан ўз ўқи атрофида айланишини фиксация қилиш 18-расмда кўрсатилган. Призманинг таъсирини тўртта бир нуқтали қўзғалмас нуқталар а 1 b 1 c 1 d билан алмаштириш мумкин. Қолган иккита эркинлик даражаси - бу призма бўйлаб сурилиши ва валнинг ўз ўқи атрофида айланишидир. Вал четидаги таянч призманинг ён томондаги18-расм. Валнинг призмада базаланиши. бир нуқтали I таянч билан алмаштирилади, шпонка эса шпонка ўйиғи деворидаги бир нуқтали таянч кабидир. Натижада заготовканинг олтита эркинлик даражаси билан боғланувчи олтита қўзғалмас таянчини оламиз. Яна бир мисол тариқасида ички ёнув двигатели шатунининг каллаклари ён томони ва бир тешиги, таянчи билан базаланишини кўрамиз. Мазкур ҳолатда шатунни АА текислиги, яъни ҳар иккала каллакнинг ён томонини учта қўзғалмас бир нуқтали таянч, a 1 b 1 c ва ички цилиндрик юзадаги қисқа бармоқдаги базалашни (Б ни) иккита бир нуқтали таянч d 1 e ва таянч учлик В ни битта бир нуқтали таянч f билан алмаштириш мумкин. (19-расм). Натижада ҳамма базаланувчи юзалари олтита бир нуқтали таянчлар билан алмаштирилади ва улар заготовканинг ҳамма олтита эркинлик даражаси билан боғланади. Агар шатунни базалаш учун узун учлик олсак, у ҳолда бу учлик тўртта бир нуқтали таянч билан алмаштирилиши керак, яъни базалаш саккизта бир нуқтали таянчларда амалга оширилади. Бу заготовкани ўрнатилишининг статик ноаниқликка олиб келади. Бу ҳолда саккизта нуқтада контактни таъминлаш учун заготовка ёки учлик деформацияланиши керак. Умуман кўпгина ҳолларда заготовканинг ҳамма эркинлик даражасини боғлаш талаб қилинмайди, шунинг учун қўзғалмас базалаш учун вал ўқи бўйича тешик пармалаш лозим бўлганда таянч нуқтага ҳожат қолмайди ва вални базалаш учун бешта нуқта етарли бўлади. Базалаш эркинлик даражасини қанчалик камроқ боғлаш талаб қилинса, мослама конструкцияси шунчалик содда бўлади ва амаллар тежамли бўлади. Одатда заготовкага механик ишлов беришнинг биринчи амалида уни дағал (ишлов берилмаган) юзалар билан ўрнатилади, улар дағал ёки бирламчи ўрнатиш базалари дейилади. Бу база дастгоҳга ўрнатилишига 19-расм. Шатунни ён томони, тешиги, калта учликдаги таянчи билан базалаш. қараб таянч ўрнатиш ёки текширув ўрнатиш базаси дейилади. Дағал базадан одатда заготовкани дастгоҳга биринчи марта ўрнатишда фойдаланилади. қайта ўрнатишларда эса база сифатида ишлов берилган юзалар олинади. Шунинг учун дағал база, демак биринчи амал ҳам ўзидан кейинги барча ишлов берилган юзаларнинг ҳолатини белгилайди. Дағал база сифатида кўпгина ҳолларда тайёр деталда ишлов берилмайдиган юза олинади. Бу тайёр деталдаги ишлов берилмайдиган ва ишлов бериладиган юзалар ўртасидаги алоқанинг ўрнатилишини осонлаштиради. Агар деталда ҳамма юзаларга ишлов бериладиган бўлса ёкитайёр деталдаги қолган юзани база сифатида қабул қилиш мумкин бўлмаса (юза узунлиги жуда кичик бўлса ёки юзадаги нуқсонлар кўп бўлса) у ҳолда дағал база сифатидан энг кичик қатлам олинадиган юза қабул қилинади. Бундай ҳолларда бошқа ишлов бериладиган юзалардан олинадиган қатлам етарли бўлмаганда ҳам ишга яроқсиз бўлмаслик ҳоллари кўпроқ кафолатланади. Дағал базаларга қарама-қарши амаллар бажарилишида детал юзалари якуний ўлчамга эга бўладиган юзалардан фойдаланилганда тоза базалар дейилади. Қолган барча базалар оралиқ базалар дейилади. Оралиқ база сифатида ва асосан тоза база сифатида асосий базаларни олиш керак. Бу билан ишлов бериш хатолигининг минимал бўлишига эришилади. Детални ўрнатиш усуллари. Деталларни дастгоҳга ҳар бир ўрнатилиши қуйидагича фарқланади: -мазкур ўрнатишда ишлов бериладиган юзадан металл қатлами олинади ёки шакли бошқа асбоблар билан юза тозалиги ўзгартирилади; -деталнинг дастгоҳдаги ҳолатини аниқловчи базаловчи юзалар; -таянч юзалар, яъни детал дастгоҳ столига тегиб турадиган юзалар ёки мосламаларнинг ўрнатиш юзалари, аммо базовий юза бўлиб ҳисобланмайдиган; -ўлчаш базаларининг юзалари; -қисиш юзалари, яъни қисиш кучини бевосита қабул қилувчи юзалар; -эркин юзалар, яъни деталдаги мазкур ўрнатишда фойдаланилмаган юзалар. Баъзи ҳолларда базаловчи юза бир пайтнинг ўзида қисиш юзаси ҳам бўлиши мумкин (ўзи марказлашадиган уч муштли токарлик патрони), шунингдек таянч юзаси ҳам бўлиши мумкин (тўрт муштли токарлик патрони, муштчалари якка ҳолда силжийди) ва бошқалар. Деталнинг дастгоҳга тўғри ўрнатилиши унинг дастгоҳга нисбатан маълум ҳолатини ва у билан ишончли алоқасини таъминлаши керак. ДМАД (дастгоҳ-мослама-асбоб-детал) тизимининг бикрлиги туфайли детални қотирганда ишлов берилаётган юзалар ўз ҳолатини ўзгартиради. Ўрнатиш хатолиги (детални қотирилиши ҳисобга олинмаганда) базанинг дастгоҳга нисбатан нотўғри жойлашганлигидан ёки шу базадан нотўғри ўлчаш натижасида келиб чиқади. Берилган ўлчамларни автомат тарзда олинадиган бўлса, ишлов бериш таянч ўрнатиш базалари бўйича олиб борилади, бунда ўрнатиш хатолиги базанинг дастгоҳга нисбатан нотўғри жойлашганлигидан келиб чиқади. Ўрнатиш хатолиги заготовкадан базаловчи юзаларнинг уларни базаловчи юза шаклининг ноаниқлиги, ғадирбудурлиги дастгоҳ ёки мосламадаги ўрнатиш юзалари билан мос тушмаслиги, шунингдек ўрнатиш юзаларининг хатолигидан келиб чиқади. Бу хатоликлар миқдорри маълум меъёрлар билан регламентланади ва мосламадан фойдаланиш жараёнида даврий равишда назорат қилиб турилади. Базадан ўлчаш хатолиги детални текшириб ўрнатишга солиштириш ҳисобига бўлади. Қотириш хатолиги деб сиқиш кучи таъсиридан ишлов бериладиган юзанинг энг четки сурилишига айтилади. Ишлов бериладиган юзанинг бу сурилиши заготовканинг деформацияланишидан, мосламанинг таянч элементларидан ва бошқалардан келиб чиқади. Мустақкам деталларда ва қисиш кучи тўғри тақсимланганда ишлов бериладиган юзанинг энг катта силжиши қисиш кучларининг контакт деформацияланишидан (заготовканинг эзилишидан) ҳосил бўлади, детал мустаҳкам бўлмаса, деталнинг деформацияланишидан ҳам ҳосил бўлади. Адабиётлар: 1. Ф.П. Гурин, В.Д. Клепиков, В.В. Рейн. Автомобилсозлик технологияси. I - II китоб. Тошкент, 2001. 2. Т.Абдусатторов, О.В.Лебедев, В.Ш.Ахмедов. «Транспорт машинасозлиги технологияси», ТошТЙМИ, Тошкент, 2003. 3. Ф.П.Гурин, М.Ф.Гурин, «Технология автомобилестроения», 1986, 246 стр. 4. С.М.Қодиров, О.В.Лебедев, А.М.Хакимов, под общей редакцией К.М.Сиддикназарова, «Восстановление деталей автомобиля», Тошкент, Ўқитувчи, 1995, 272 стр.

O'xshashlar

Тизим хакида умумий тушунча. Тизим турлари.
Машина механизмларидаги ишқаланиш ҳақида тушунча. Ейилиш турлари. Машина техник ҳолатини диагностика усули билан аниқлаш.
Автосервис ва фирма хизмат турлари
Кибернетика хақида тушунча.
Техник диагностикалаш турлари, усуллари ва воситалари