Avtomobillarning texnik holatini ekspluatatsiya jarayonida o`zgarishi - Transport - Referatlar

Avtomobillarning texnik holatini ekspluatatsiya jarayonida o`zgarishi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

113.5 KB

Ko'chirib olish

Avtomobillarning texnik holatini ekspluatatsiya jarayonida o`zgarishi Reja: 1.Transport vositalarini texnik holati va ishlash qobilyati, ularni Ekspluatatsiya jarayonida o`zgarishi. 2. Transport vositalari texnik holatini tasnifi. 3. Transport vositalarini ishlash qobilyatini Ekspluatatsiya jarayonida o`zgarish sabablari. 4. Transport vositalarini texnik holatiga ta`sir etuvchi omillar. 5. Konstruktiv, texnologik va Ekspluatatsion omillar. 6. Texnik holatga ta`sir etuvchi omillarni transport vositalarini samaradorligiga ta`siri.

Tayanch so`z va iboralar Texnik holat. Ishlash qobilyati. Texnik holat tasnifi. Ishqalanish. Yeyilish tasnifi. Yeyilish turlari. Yeyilish mexanizmi. Texnik holatni ekspluatatsiya jarayonida o`zgarishi. Texnik holatga ta`sir etuvchi omillar. Konstruktiv omil. Texnologik omil. Ekspluatatsion omil. Yo`l va tabiiy-iqlim sharoiti. YOnilg`i- moylash mahsulotlari sifati. Haydovchi malakasi. Yuk turi va tashish sharoiti. Transport vositalarini ishlash samaradoligiga omillarni ta`siri. Transport vositalarini texnik holatini ekspluatatsiya jarayonida o`zgarishi Ekspluatatsiya jarayonida tashqi muhitni bir qator omillari (yuklama, tebranish, namlik, havo oqimi, avtomobilga tushgan chang va iflosliklar, harorat va boshqa ta`sirlar) avtomobillarga ta`sir koprsatadi va uning texnik holatini yomonlashishiga olib keladi. Bunda detallar yeyiladi va shikastlanadi hamda ular bir qator xususiyatlari (bikrligi, plastikligi va boshqalar) o`zgaradi. Avtomobillarni texnik holatini o`zgarishi uning tarmoq va mexanizmlarini ishlash sharoiti, tashqi muhit ta`siri va avtomobillarni saqlashga hamda tasodifiy omillarga bog`liq. Tasodifiy omillarga avtomobil detallarini yashirin nuqsonlari konstruktsiyani toliqishi va boshqalar taalluqlidir. Ekspluatatsiya sharoitida avtomobillarni texnik holatini o`zgarishiga asosiy sabablardan yeyilish, plastik deformatsiya, charchashdan shikastlanish, korroziya (zanglash) hamda detal materialini fizik-kimyoviy o`zgarishidir (eskirishi). Eyilish -bu detallni shikastlanishi va uning sirtidan materialni ajralishi va (yoki) ularni ishqalanishida qoldiq deformatsiyani to`planishidir, bular o`zaro ta`sirlagi detallarni shaklini va va o`lchovini doimo o`zgartirishi bilan namoyon bo`ladi. Eyilganlik -bu detal sirti o`lchovini, shaklini va holatini o`zgarishi koprinishida paydo bo`luvchi yeyilish natijasidir. yeyilganlik mkm/km, mkm/moto-soatlarda o`lchanadi.

Ishqalanishni uch turi mavjud: quruq, suyuqlik va aralash muhitda. quruq ishqalanishda ishqalanayotgan sirtlar bir-biri bilan ta`sirda bo`ladi (misol, tormoz kolodkalarini tormoz barabanlariga ishqalanishi, ilashish muftasi yetaklovchi diskini maxovika ishqalanishi va hokazo). Bu turdagi ishqalanish ishqalanayotgan detal sirtlarini jadal yeyilishi bilan kuzatiladi. Suyuqlik (gidrodinamik) ishqalanishida ishqalanayotgan detal sirtlari orasida moy qatlami hosil qilinadi, bu moy qatlami ishqalanayotgan detal sirtlari mikronotekisliklaridan katta bo`lib, detal sirtlarini kontaktda bo`lishiga yo`l qo`ymaydi (misol, tirsakli val podshipniklari), bu detallar sirtini yeyilishini kamaytiradi. Amalda avtomobil mexanizmlari ishlash jarayonida bu ikkita ishqalanish turi almashib turadi va bir- biriga o`tib aralash ishqalanish turini hosil qiladi. Abrazivli, okisidlanishdan, charchashdan, eroziyadan yeyilish hamda qotib qolishdan, freting va freting korroziyadan yeyilish turlari mavjud. Abrazivli yeyilish -bu ishqalanish sirtidagi qattiq zarrachalarni kesishi yoki tirnashi natijasidir. Bunday zarrachalar tashqaridan detallarni ishqalanuvchi sirtlari orasiga chang va qum koprinishida (misol, tormoz kolodkasi ustqo`ymasi va barabani orasiga) yoki ochiq ishqalanuvchi tarmoqlardagi (shkvorenli birikmalar, ressor sharnirlari) moylash materiallari tarkibiga tushib ularni yeyilishini oshiradi. Abrazivli yeyilish boshqa yeyilish turi bilan birgalikda avtomobillarni deyarli hamma ishqalanuvchi detallarida uchraydi. Oksidlanishli yeyilish mexanik yeyilish muhitni agressiv ta`siri natijasida paydo bo`ladi, bularni ta`sirida ishqalanuvchi detal sirtida mustahkam bo`lmagan oksid pardasi hosil bo`ladi. Bu oksid parda mexanikaviy ishqalanishda yulib olinadi va yalang`och bo`lgan sirtda yana oksidlanadi. Bunday yeyilishlar tsilindr porshen guruhlari, gidrokuchaytirgich, gidrouzatmali tormoz tizimi detallarida va boshqalarda uchraydi. CHarchashdan yeyilish ishqalanish va qaytariluvchi yuklama natijasida materialni sirtidagi qatlami mo`rtlashadi va yemiriladi, buning natijasida undan pastda yotgan yumshoqroq va mo`rtroq qatlam yalang`ochlanib qoladi. Bunday

turdagi yeyilish podshipniklarni yugurish yo`lkalarida va shesternya tishlarida uchrashi mumkin. Eroziyali yeyilish detal sirtiga juda katta tezlikda harakatlanayotgan, tarkibida abraziv zarrachalari hamda elektr razryadi bo`lgan suyuqlik va (yoki) gaz oqimi ta`siri natijasida paydo bo`ladi. Eroziya jarayonini xarakteriga ko’ra gazli, kavitatsion, elektr va abrazivli eroziya turlari mavjud. Gazli eroziya gaz molekulasini mexanik va issiqlik ta`sirida detal materialini shikastlanishida sodir bo`ladi. Gazli eroziya klapanlarda, porshen halqalarida va tsilindrlarni oynasimon devorlarida hamda chiqindii gazlar chiqarish tizimi detallarida kuzatiladi. Kavitatsion eroziya suyuqlik oqimini bir tekisligini buzilishi sodir bo`ladi, bunda suyuqlikda havo pufakchalari paydo bo`lib, detal sirti oldida yoriladi va suyuqlikni metall sirtida ko’p sonli gidravlik zarbalariga olib keladi va metall sirtini shikastlaydi. Bunday shikastlanishlar sovutish suyuqligi bilan kontaktda bo`lgan dvigatel detallarida, ya`ni blok tsilindrlardagi sovutish tizimi kopylaklarida, tsilindrlar gilzasi tashqi sirti, sovutish tizimi patrubkalarida uchraydi. Elektr eroziyali yeyilish elektr toki o`tganda razryadlar ta`siri natijasida detal sirtlari eroziyali yeyilishida paydo bo`ladi. Misol, yondirish shami elektrodlari hamda taqsimlagich kontaktlari orasida. Abrazivli eroziya suyuqlik (gidroabrazivli eroziya) yoki gaz (gazabrazivli eroziya) oqimi tarkibidagi abraziv zarrachalarni detal sirtlariga mexanik ta`siri natijasida paydo bo`ladi. Avtomobil kuzovini tashqarii qismida uchraydi. Qotib qolishdan yeyilish detal materialini chuqur uzib olib bitta sirtdan boshqa sirtga kopchirishi natijasida detallarni ishchi sirtlarida uyiqlar (zadirlar) paydo bo`lishiga, qotib qolishiga va shikastlanishiga olib keladi. Misol, dvigatel moylash tizimi ishini buzilishi natijasida tirsakli valni qotib qolishi va vkladishlarni aylanib ketishi. Freting yeyilish -bu birikma detallarini tebranma harakatida mikrosiljishlari natijasida mexanik yeyilishidir. Agar bunda muhit agressiv ta`sir qilsa, freting

korrozion yeyilish sodir bo`ladi. Bunday yeyilish tirsakli val bo`yni vkladishini ularni yostig`i bilan tegib turgan joylarida podshipniklar qo’qog`ida sodir bo`ladi. plastik deformatsiya va shikastlanish avtomobil detallari materialini oquvchanlik (po`lat materiallarda) yoki mustahkamlik (cho`yan materiallarda) chegarasiga yetishishiga yoki oshib ketishiga bog`liq. Bu shikastlanish avtomobillarni Ekspluatatsiya qilish qoidalarini buzish natijasidir (ortiqcha yuklama, noto`g`ri boshqarish hamda yo`l-transport hodisasi). Ba`zan detallarni plastik deformatsiyalanishiga ularni yeyilishi natijasida geometrik o`lchamlarini o`zgarishi va mustahkamlik zaxirsaini pasayishi sabab bo`ladi. Detallarni charchashdan shikastlanishi detal materiali chidamliligi chegarasidan yuqori tsiklik yuklamada sodir bo`ladi. Bunda detallarni shikastlanishga olib keluvchi ma`lum tsikllar sonida doimiy shakllanuvchi va o`suvchi charchashdan darzl paydo bo`ladi. CHarchashdan shikastlanishni ekstremal sharoitlarda avtomobillarni Ekspluatatsiyasida ressoralar va yarim o`qlarda kuzatish mumkin. Zanglash (korroziya) detal materialini agressiv atrof-muhit bilan o`zaro ta`sirida kimyoviy va elektromexanik ta`sir natijasida detal sirtida oksidlanish (zanglash) paydo bo`ladi, bu detalni mustahkamligini kamayishiga va tashqi koprinishini yomonlashishiga olib keladi. Avtomobil detallarini zanglashiga ko’proq qishki mavsumda yo`llarga se’iladigan tuz hamda ishlatilgan gazlar ta`sir koprsatadi. Metallar sirtida saqlanib qolgan namlik zanglashni keltirib chiqaradi, bunday zanglash avtomobilni yashirin bo`shliq va taglariga xosdir. Avtomobillarni eskirishi -bu mexanik, elektrik, issiqlik va boshqa yuklamalar ta`sirida avtomobillarni Ekspluatatsion xossalarini asta-sekin va doimiy o`zgarish jarayonidir. Bunday yuklamalarni mavjudligi avtomobillarni ishlash rejimi va Ekspluatatsiya sharoiti bilan aniqlanadi. Avtmobillarni texnik holatini o`zgarishiga charchash, korroziya, yeyilishdan tashqari konstruktiv, texnologik va Ekspluatatsion omillar ham ta`sir koprsatadi.

Konstruktiv omillar quyidagilar bilan aniqlanadi:detalni shakli va o`lchovi bilan. Detal sirtiga solishtirma bosim, kuchlanishni to`planishi, metallni zarba va charchash mustahkamligiga bog`liq; - konstruktsiyani qattiqligi, ya`ni qabul qilinayotgan yuklama ta`siri ostida bazaviy va asosiy detalni deformatsiyalanish xossasi; - o`zaro joylashgan sirtlarni va birga ishlayotgan detallar o`qlarini aniqligi; - birikmani ishonchli ishlashini ta`minlovchi o`tirishni (‘osadkani) to`g`ri tanlash. Texnologik -bu detallarni tayyorlash uchun foydalaniladigan materiallar sifatiga, ularga mos termik ishlov berish usulini qo`llash va yig`ish ishlariga (markazlash, o`qdoshlik, tirqishlarni sozlash, qotirish sifati) bog`liq omillar. Ekspluatatsion omillar yo`l, transport va tabiiy iqlim sharoitiga bog`liq. Ular avtomobillarni texnik holatiga ko’proq ta`sir koprsatadi. Yo`l sharoiti yo`lning turi, qoplamani holati va mustahkamligi, kopndalang profili va boshqalar bilan xarakterlanadi. Yo`l qoplamasini yeyilishi va buzilishi avtomobil ishonchliligini 14-33 foizga qisqartiradi. Avtomobil notekis tu’roqli yo`lda harakatlanganda tirsakli valni aylanishlar soni, ilashish muftasini uzib-ulashlar soni, uzatmalar qutisini qo`shib-ajratishlar va tormozlashlar soni, asfaltli tekis yo`lga nisbatan ortishi yonilg`i sarfini ko’payishiga va avtomobil agregat va detallarini yeyilish jadallligini oshishiga olib keladi. Transport sharoiti Ekspluatatsiya jarayonida avtomobilni ishlash tartibi, tashish sharoiti, ishlatiladigan yonilg`i-moylash materiallari sifati, haydovchi malakasi va TXK sifati bilan xarakterlanadi. Ishlash tartibi harakat rejimiga ta`sir qiluvchi tashqi omillarni xarakterlaydi va bu omillar avtomobil va uning agregatlarini ish rejimiga ta`sir koprsatadi. SHahardagi jadal harakatlanish nisbatan shahardan tashqaridagi yo`llarda (bir xil qoplamali yo`llar) yuk avtomobillarini ish rejimi quyidagicha farq qiladi: tezlik birinchi holat uchun 50-52 foizga, tirsakli valning o`rtacha aylanishlar soni 130- 136 foizga, uzatmalarni almashtirish 3-3,5 martaga, tormoz mexanizmlarini

ishqalanishini solishtirma ishi 8-8,5 martaga, egri traektoriya bilan harakatlanishi 3-3,6 martaga ko’p. Tashish sharoiti harakat tezligi bilan birgalikda yukli yurgan yo`li uzunligi, bosib o`tgan yo`lidan foydalanish koeffitsienti, yuk koptarish qobilyatidan foydalanish, tirkamalardan foydalanish koeffitsienti va tashilayotgan yuk turi bilan xarakaterlanadi. Yuk turi ham avtomobillarning texnik holatiga katta ta`sir koprsatadi. Tosh, shag`al, tu’roq, mineral o`g`itlar, kimyoviy materiallar avtomobillar kuzovi bo`yoqlarini shikastlanishiga va shu bilan birga zanglashini tezlashiga olib keladi. Neft mahsulotlari, suv, suyuq kimyoviy materiallarni tashish birinchidan avtomobillarni turg`unligini kamaytirsa, ikkinchidan avtomobillarni sig`imini (tsisternyasini) shikastlanishiga ta`sir koprsatadi. Avtomobillarning texnik holatini o`zgarishiga yonilg`i-moylash materiallarini sifati katta ta`sir koprsatadi. YOnilg`i-moylash materiallari va texnik suyuqliklar avtomobillarni ishlatish va tabiiy-iqlim sharoitiga va mexanizmlarni tuzilishiga bog`liq holda tanlab olinadi. YOnilg`i-moylash materiallarini sifati uning fizik- kimyoviy xossalari bilan baholanadi. Benzinni sifati uning tarkibida mexanik qo`shimchalar borligi, quyqa hosil bo`lish imkoniyati, korroziya hosil qilishga moyilligi, detonatsiyaga turg`unligi va fraktsion tarkibi bilan baholanadi. Dizel yonilg`ilarini qovushoqligi, metan soni, mexanik qo`shimchalar yo`qligi, ‘arafin miqdori bilan baholanadi. Dizel yonilg`ilarini qishki navlarida ‘arafinli yonilg`ilarni ishlatish bir qator qiyinchiliklarni keltirib chiqaradi. Dvigatel va transmissiyada ishlatiladigan moylarni koprsatkichlari qovushoqlik, uning o`zgarish harorati, ishqalanuvchi sirtlarga moyning kelishi, tarqalishi ta`siridan ishqalanishni kuchayishi, ishonchlilikni o`zgarishiga sabab bo`ladi. Dvigatel past haroratlarda ishlaganda moy oksidlanib quyqa hosil qiladi, yuqori haroratlarda ishlaganda esa porshen va uning xalqalari atrofida lok qoldiqlari hosil qiladi. Buning natijasida, detallarning issiqlik o`tkazuvchanligi yomonlashib, porshen xalqalari harorati yo`qolib uyalarida qisilib qolishi sababli moy sarfi ortadi va dvigatel quvvati pasayadi. SHuning uchun avtomobillarni

texnik tavsifnomasida koprsatilgan yonig`i moylash materiallaridan foydalanish maqsadga muvofiq bo`ladi. Haydovchi malakasi . Avtomobillarni beixtiyor yoki harakat inertsiyasi bilan oldinga, to`siqlardan o`tib yoki to`siqlarsiz belgilangan tezlik bilan va murakkab haydash turlari mavjud. Avtomobil beixtiyor haydalganda harakat to`g`ri uzatma bilan vaqti-vaqti bilan to`siqlardan o`tib tezlatib inertsiya asosida haydashdir. Avtomobil beixtiyor haydalganda dvigatel ishlagan yoki ishlamagan holda to`siqlardan o`tib yoki to`siqsiz haydalganda ilashma orqali harakat ajratilmagan holda boshqariladi. Kuzatishlar natijasi shuni koprsatadiki, to`siqlardan o`tib tezlatish bilan avtomobilni boshqarishda boshqa uslublarga qaraganda yonig`i sarfi 5-6 foizga kamayadi, lekin dvigatel detallarini yeyilishi jadallashadi. Bunda ilashish muftasi va uzatmalar qutisi ko’proq ishlaydi. Kamchiligi qiyalik yo`llarda tushishda to`xtatish yoki sekinlatish uchun ko’p marta tormozlash natijasida tormoz detallarini yeyilish jadalligi oshadi. Haydashda yonilg`i tejamkorligiga erishish va avtomobil detallarini yeyilish jadalligini kamaytirish maqsadida boshqarish uslublarini almashtirib turish lozim, bu bosib o`tilgan yo`lni 60 foizga oshishiga va yonilg`i sarfini 30 foizga kamayishiga olib keladi. Bundan tashqari avtomobillarni o`rnidan qo`zg`atishda, tormozlashda, boshqarishda ham katta ahamiyat kasb etadi. Avtomobillarga TXK va ta`mirlash sifati . Avtomobillarga TXK ni sifati avtomobillarni texnik holatiga sezilarli darajada ta`sir koprsatadi. TXK jarayonida uzgich-taqsimlagich kontaktini noto`g`ri sozlanishi yonilg`i sarfini 9-11 foizga, yondirishni ilgarilatish burchagini noto`g`ri o`rnatish yonilg`i sarfini 10-15 foizga oshishiga olib keladi. YOndirish shami elektrodlari orasidagi tirqishni ortib ketishi sovuq dvigatelni ishga tushirish (yondirish) qiyinlashishiga va kondensatorni uzilib-uzilib ishlashiga sabab bo`ladi. Oldingi g`ildiraklarni og`ish burchaklarini noto`g`ri o`rnatilishi yoki buzilishi shinani yo`l bilan urinadigan nuqtalarini sir’anib ishlashiga majbur qiladi. Buning natijasida shinaning yeyilishi va yonilg`i sarfi ko’payadi. SHinadagi havo bosimi me`yordagisidan ko’p yoki kam bo`lishi, uning xizmat muddatini 10-20 foizga qisqartiradi va yonilg`i sarfini oshiradi.

Tormoz kolodkasi ustqo`ymasi baraban orasidagi tirqishni 0,5 mm ga oshishi avtomobil tormoz yo`lini 20 foizga oshishiga sabab bo`ladi. YUqoridagilardan kelib chiqib shuni aytish mumkinki, TXK sifati bilan avtomobilni texnik holati orsida uzviy bog`lanish bo`lib, TXK sifati qancha yuqori bo`lsa, avtomobillarni ishonchliligi shuncha yuqori bo`ladi. Sifatsiz ta`mirlangan avtomobillar nosozlik va buzilishlarni kelib chiqishiga sabab bo`ladi. Iqlim sharoiti - havo harorati, bosimi va namlik bilan ifodalanadi. Havoning past harorati avtomobilni texnikaviy holatiga katta ta`sir koprsatadi. Bunday sharoitda agregat va mexanizmlarni sovib ketishiga va buning natijasida sovuq dvigatelni yurgizish qiyinlashadi, sovutish suyuqligi muzlaydi, akkumulyatorlar batareyasi elektroliti o`ta soviydi. past haroratlarda sovuq dvigatelni qiyin o`t oldirilishiga asosiy sabab, benzinni bug`lanuvchanligini pastligi, moyning qovushoqligini ortishi, akkumulyatorlar batareyasi sig`imini va qutblaridagi kuchlanishni kamayishidir. Avtomobillarni texnik holatini o`zgarishini ifodalovchi q uyidagi tushunchalar ishlatiladi: Soz holati -avtomobilning me`yoriy-texnik va (yoki) konstruktorlik hujjatlaridagi barcha talablarga mos keladigan vaqtdagi holati. Nosozlik -avtomobilning me`yoriy-texnik va (yoki) konstruktorlik hujjatlarida belgilangan talablarning hatto birortasiga ham mos kelmaydigan holati. Ishga yaroqlilik -bu berilgan parametrlar qiymatini me`yoriy hujjatlarda belgilangan darajada saqlagan holda belgilangan vazifalarni bajara olishidagi avtomobilning holati, ya`ni avtomobil ishga yaroqli, agar u harakat xavfsizligiga xavf solmagan holda passajirlar va yuk tashib olsa. Ishga yaroqli avtomobil nosoz bo`lishi mumkin, misol, dvigatelni moylash tizimida moy bosimi me`yoriydan past bo`lsa, tomobilni tashqi koprinishi yomonlashgan va boshqalar. Ishga yaroqsizlik -avtomobilning belgilangan vazifalarni bajarish xususiyatini xarakterlovchi kamida bitta parametr qiymati me`yoriy-texnik va (yoki) konstruktorlik hujjatlarda belgilangan talablariga mos kelmaydigan vaqtdagi holati.

Buzilish -avtomobilning ishlay olish xususiyatini buzilish jarayonidir. Buzilishlar tasnifi ularni kelib chiqish sabablarini aniqlash, ogohlantirish va bartaraf qilish bo`yicha chora-tadbirlar ishlab chiqish uchun kerak. Buzulishlarni bir nechta tasnifiy belgilari mavjud bo`lib, ulardan asosiylarini koprib chiqamiz. Ob`ektni ishlash qobilyatiga ta`sir qilishi bo`yicha uning elementlarini buzilishi va butun ob`ektni nosozligi va buzilishini keltirib chiqaradigan buzilish. Misol, chiroq lampasini kuyishi, faqat lampani elementini buzilishiga olib keladi, tormoz tizimini yoki rul boshqarmasini buzilishi elementni ham, avtomobilni ham buzilishiga olib keladi, chunki bunda avtomobilni harakatlantirish mumkin emas. Kelib chiqish manbai bo`yicha konstruktsion, ishlab chiqarish (texnologik) va Ekspluatatsion buzilishlarga bo`linadi. Konstruktsiyani mukammall emasligi konstruktsion buzilishni keltirib chiqaradi. Buyumni tayyorlash va ta`mirlashda texnologik jarayonni mukammal emasligi sababli yoki buzilishi natijasida ishlab chiqarish buziqliklari kelib chiqadi. Mavjud qoidalarga (avtomobillarni qo`shimcha yuklama bilan ishlatish, texnik tavsifnomasida koprsatilmagan yonilg`i-moylash materiallaridan foydalanish, TXK ishlarini o`z vaqtida o`tkazmaslik va hokazolar) rioya qilmaslik natijasida Ekspluatatsion buzilishlar kelib chiqadi. Boshqa elementlarni buzilishiga bog`liqligi bo`yicha bog`liq bo`lgan va bog`liq bo`lmagan buzilishlar mavjud. Boshqa elementlarni buziqligi va nosozligi tufayli bog`liq bo`lgan buzilishlar kelib chiqadi. Bog`liq bo`lmagan buzilish boshqa elementlarni buziqligiga bog`liq bo`lmaydi. Misol, dvigatel tsilindrlar bloki gilzasi devorini yeyilishi porshen xalqasini sinishi natijasida sodir bo`ladi, bu bog`liq bo`lgan buzilish, yo`lda avtomobil shinasini teshilishi esa bog`liq bo`lmagan buzilishdir. Paydo bo`lish va oldindan ko’ra bilish bo`yicha asta-sekin va birdaniga buzilishlarga turlanadi. Asta-sekin buzilish ob`ektini texnik holati koprsatkichlarini Ekspluatatsiya jarayonida bir tekis o`zgarishida, ko’proq yeyilishi natijasida paydo bo`ladi. Asta-sekin buzilishlar uchun buyumni boshlang`ich soz holatidan buzilish holatigacha oraliq holatlari orqali asta-sekin o`tishi xarakterlidir.

Asta-sekin buzilishlarni o`ziga xos xususiyati shundan iboratki, birinchidan TXK ishlarini bajarib ularni bartaraf qilish mumkin, ikkinchidan texnik holat bir maromda o`zgaradi, bu esa uni oldindan ko’ra bilishga zamin yaratiladi. Asta-sekin buzilishlarga 40 foizdan 70 foizgacha buzilishlar to`g`ri keladi. Bardaniga buzilishlarga texnik holat koprsatkichlarini sakrashsimon o`zgarishi xarakterlidir. Misol, rusat etilgan yuklamani birdaniga oshirish natijasida buyum har qanday lahzada shikastlanishi mumkin. Avtomobillar eskirishi bilan birdaniga buzilishlarni solishtirma ulushi ko’payadi. Avtomobillarda o`z-o`zini bartaraf qiluvchi buzilishlar ham bo`lishi mumkin. Ular ko’p marta paydo bo`ladi va o`z-o`zini bartaraf qiladi. Bunga misol, elektr kontakti qotirmasini bo`shab ketishi. paydo bo`lish chastotasi (ishlash davri) bo`yicha zamonaviy avtomobillar uchun kam (3-4 ming km), o`rtacha (12-16 ming km gacha) va ko’p (12-16 ming km dan ko’p) ishlash davrlariga bo`linadi. SHuni nazarda tutish lozimki, Ekspluatatsiya boshidan buyon bosib o`tgan yo`li ko’payishi bilan ishlash davri qisqaradi. Buzilishlari bartaraf qilish mehnat sig`imi bo`yicha kam (2 odam- soatgacha), o`rtacha (2-4 odam-soat) va ko’p (4 odam-soatdan ko’p) avtomobillarni tiklash mehnat sig`imiga bo`linadi. Zamonaviy avtomobillarni yuk koptarish qobilyatiga va konstruktsiyasiga qarab bitta buzilishni bartaraf qilish mehnat sig`imi 1,5-2 odam-soatni tashkil qiladi. Misol, MAZ avtomobilidagi 87 foiz buziqliklar kam o`rtacha mehnat sig`imiga ega. qolgan 13 foiz buzilishga 78 foiz ta`mirlashni umumiy mehnat sig`imi va 82 foiz ta`mirlashga turib qolish davomiyligi to`g`ri keladi. Avtomobilni ish vaqtini yo`qolishiga ta`siri bo`yicha buzilishlar ishchi vaqtini yo`qotmasdan, ya`ni TXK yoki smena oralig`ida bartaraf qilish va ishchi vaqtini yo`qotish bilan buzilishni bartaraf qilish. Transport jarayonini buzilishiga olib keluvchi ishdagi buzilishlarga alohida ahamiyat berish lozim. Misol, o`rta klassdagi avtobusni Ekspluatatsiyani birinchi

yilida buzilishi 24 km yo`l bosib o`tgandan keyin sodir bo`lsa, 5-7 yillarida 5 km da sodir bo`ladi. TXK va ta`mirlash ishlarini tashkil qilishda va ishchi kuchiga va xizmat koprsatish vositalariga bo`lgan talabni aniqlashda avtomobillarni agregat, mexanizm va tarmoqlari bo`yicha nosozliklarni bo`linishini bilish lozim. Ta`minotni tashkil qilish va mos me`yorlarni aniqlash uchun detallarni buzilish xarakterini, kelib chiqish sabablarini, shikastlanish xarakteri va detal yoki buyumni tiklash imkoniyatini bilish lozim. SHundan kelib chiqib tiklanadigan va tiklanmaydigan, ta`mirlanadigan va ta`mirlanmaydigan buyumlarga turlanadi. Avtomobilni chetki holatida uni vazifasi bo`yicha ishlatish ruxsat etilmaydi, iqtisodiy maqsadga muvofiq emas yoki ishga yaroqlilik holatini tiklash mumkin emas yoki maqsadga muvofiq emas. SHunday qilib, xavfsizlik talablari buzilishini bartaraf qilish imkoni bo`lmaganda yoki texnik holati chetki holatni ruxsat etilgan chegarasidan chiqib ketsa, avtomobil chetki holatga o`tadi. Ishonchlilik - bu avtomobilni vaqt ichida yoki bosib o`tilgan yo`l bo`yicha Ekspluatatsion koprsatkichlarini talab etilgan chegarada saqlagan holda berilgan mezonda va ishlash sharoitida, TXK, ta`mirlash, saqlash va transportirovka qilishda (tashishda) transport ishini bajarish xossasidir. Avtomobillarni ishonchliligi uning loyihalashda va tajriba namunasini me`yorga yetkazishda kiritiladi, ishlab chiqarish jarayonida ta`minlanadi va muhim Ekspluatatsion xossalaridan biri sifatida Ekspluatatsiya jarayonida paydo bo`ladi va saqlanadi. SHuning uchun avtomobillarni konstruktorlik, ishlab chiqarish va Ekspluatatsion ishonchliligi mavjud. Avtomobillarni ishonchlilik nazariyasida avtomobillarni har xil muammolari, yaratish uslublari va Ekspluatatsiyasi birgalikda kopriladi: fizik-kimyoviy eskirish nazariyasi, ishonchlilikni statistik nazariyasi (ishonchlilikni baholash va hisoblash usullari, buzilishlar va nosozliklar to`g`risida ma`lumotlarni yig`ish va tahlil qilish), ishonchli avtomobillar konstruktsiyasini yaratish usullari (ishonchlilikni iqtisodiy tahlil qilish uslublari, texnik, ‘sixofiziologik, atrof-muhit ta`sirini hisobga olish usullari), avtomobillarni ishlab chiqish usullari (ishonchlilik koprsatkichlari,

ishlab chiqarish madaniyati va tejamliligi bo`yicha detallar sifatini baholash usullari), Ekspluatatsiya sharoitida ishonchlilikni ta`minlash usullari (TXK va ta`mirlash rejimlarini asoslash), avtomobil ishonchliligini iqtisodiy (Tejamkorligi). Zamonaviy avtomobillarni ishonchliligini murakkab muammolarini avtomobil detallarini yeyilishiga va sinishiga olib keluvchi fizik-kimyoviy jarayonlar nazariyasini chuqur o`rganmasdan hal qilish mumkin emas Bu nazariya asosida avtomobillarni konstruktsiyasini yaratish, ishlab chiqarish va Ekspluatatsiya qilish bo`yicha amaliy takliflar ishlab chiqilmoqda. Avtomoyuillarni ishonchliligi butun xizmat muddati davomida doimiy bo`lmaydi. Detallarni yeyilishi, ularda qaytmas jarayonlarni to`planishi (charchash, yeyilish, zanglash) natijasidla nosozliklar va buzilishlarni paydo bo`lishi ehtimolligi ko’payadi. YAngi avtomobillarni ishonchliligi bosib o`tgan yo`li ko’p yoki mukammal ta`mirlangan avtomobillarni ishonchligiga nisbatan yuqoridir. Avtomobillarni Ekspluatatsion xossasini yaxshilash va texknik-iqtisodiy koprsatkichlarini (harakat xavfsizligi, unumdorlik, tejamkorlik, rentabellik) oshirish uchun agregatlarni, tarmoqlarni, tizimlarni va butun avtomobilni ishonchligiga bog`liq bo`lgan uni texnik holatini o`zgarish sabablarini va qonuniyatlarini bilish lozim. Avtomobillarni ishonchliligi buzilmasdan ishlash, uzoq muddat ishga yaroqlilik, ta`mirlanuvchanlik va saqlanuvchanlik xossalari bilan xarakaterlanadi. Buzilmasdan ishlash -bu avtomobilni ma`lum vaqt yoki bosib o`tgan yo`li birligida uzluksiz ishga yaroqli holatini saqlash xossasidir, u kilometrlar yoki vaqtlar (moto-soat ishlashi) o`lchanadi. Avtomobillarni ta`mirlanmaydigan hamda harakat xavfsizligi nuqtai nazaridan buzilishi ruxsat etilmaydigan detallar uchun buzilmasdan ishlash koprsatkichi bo`lib, buzilmasdan ishlash ehtimolligi, buzilishlar jadalligi, buzilishgacha o`rtacha ishlash va boshqa xarakteristikalar xizmat qiladi. Avtomobillarni ta`mirlanadigan detallari uchun buzilmasdan ishlash koprsatkichi bo`lib, soz holat ehtimolligi, buzilishlar oqimi parametrlari, tiklash oqimi parametrlari, buzilishgacha ishlash vaqti va boshqalar xizmat qiladi.

Reglamentlangan Ekspluatatsiya sharoiti, TXK, ta`mirlash, saqlash va transportirovka qilish uchun buzilmasdan ishlash koprsatkichi nazariy (aniq) va statistik (taxminiy) tenglama yordamida baholanadi. Amaliyotda odatda statistik tenglama ishlatiladi. Materiallar sifatini, ishlab chiqarish omillarini va Ekspluatatsiya sharoitini chetlanishi avtomobillar ishonchliligini xarakterlovchi har xil koprsatkichlarni kelib chiqishiga olib keladi. Buning natijasida buzilmasdan ishlash koprsatkichi yetarli ma`lumotlarga asoslangan statistik miqdor (kattalik) ehtimolligi deb qaraladi. Tenglamani ishlatilishi qulay bo`lishi uchun, u statistik shaklda bernilgan. Buzilmasdan ishla sh ehtimolligi - bu berilgan vaqt yoki bosib o`tilgan yo`l oralig`ida avtomobil elemenlarida buzilish sodir bo`lmaydi. Buzilish jadalligi - bu vaqt yoki bosib o`tilgan yo`l birligida berilgan vaqt yoki bosib o`tilgan yo`l momentidan keyin buzilish momentigacha sodir bo`lmagan sharti bilan avtomobil elementlarini buzilish ehtimolligi Buzilish oqimi parametri -bu vaqt yoki bosib o`tilgan yo`l birligida avtomobil elementlarini o`rtacha buzilishlari soni. Uzoq muddat ishga yaroqlilik (chidamlililik) - bu TXK va ta`mirlashga turishini xisobga olgan xolda avtomobilni ishga yaroqliligini chetki holatigacha saqlash xossasidir. Avtomobillarni chetki holati, uni samaradorligini, rentabelligini pasayishi, yeyilishni ko’payishi yoki harakat xavfsizligi bo`yicha Ekspluatatsiya qilish mumkin emasligi bilan aniqlanadi. CHidamlilik koprsatkichlari resurs (kilometrlarda) va xizmat muddatidir (yillarda). Resurs - bu avtomobilni texnik hujjatlarida koprsatilgan chetki xolatigacha bosib o`tiladigan yo`lidir. Resurslar kafolatli, ta`mirlararo, birinchi mukammal ta`mirgacha va ruyxatdan chiqarishgacha bo`ladi. Kafolat resursi - bu ob`ektni ishlash vaqti bo`lib, iste`molchi Ekspluatatsiya qilish shu jumladan saqlash va tashish qoidalariga rioya qilish sharti bilan ishlab chiqaruvchi uni buzilmay ishlashini kafolatlaydi. YAngi avtomobillarga avtomobil ishlab chiqaruvchi, ta`mirlangan avtomobillarga esa avtota`mir zavodlari tamonidan kafolat resursi o`rnatiladi.

Konstruktorlik - texnologik sabablari bo`yicha yoki avtokorxonalarni ta`mirlash bo`limlari aybi bilan vaqtdan oldin avtomobillar buzilsa, u yoki bu agregatlarni buzilishga bo`lgan moddiy zararni qoplash uchun o`rnatilgan tartibda reklamatsiya beriladi. Ta`mirlararo resurs - ob`ektni ikkita ketma-ket ta`mirlari oralig`idagi ishlash vaqti. U avtomobillarni Ekspluatatsiya qilish tadqiqotlari kom’leksi va tajribalarni umumlashtirish asosida tarmoq vazirligi tomonidan ornatiladi. Ruyxatdan chiqarishgacha resurs - bu ob`ektni ishlash vaqti yig`indisi bo`lib bunga erishganda avtomobilni Ekspluatatsiya qilish to`la to`xtatiladi. Birinchi mukammal ta`mirgacha resurs - bu ob`ektni ishlash vaqti bo`lib, bunga erishganda buyum mukammal ta`mirga yuboriladi. Xizmat muddati - bu ob`ektni boshlang`ich xolatidan uni chetki xolatiga kelguncha taqvimiy (kalendarli) Ekspluatatsiya qilish davridir. Kafolatli, ta`miralararo, birinichi mukammal ta`mirgacha va ruyxatdan chiqarguncha xizmat muddatlari bo`ladi. Xizmat muddati avtomobillar ishlash jarayonida va tabiat kuchlari ta`sirid fizik eskiradi hamda texnik rivojlanish natijasida ma`naviy eskiradi. Fizik eskirishni asosiy sababi avtomobil transportini doimiy Ekspluaiatsiya qilish jadalligini oshirib borishdir. Avtomobillarni foydalanish samaradorligi ko’pgina hollarda qabul qilingan Ekspluatatsiya qilish davomiyligiga bog`liq. . Avtomobillarni tez-tez va murakkab ta`mirlashlar natijasida xizmat muddatini oshirish transport mahsulotini tannarxini oshishiga va uni rentabelligini pasayishiga olib keladi. Amortizatsion sarflarni ko’payishi hisobiga avtomobillarni muddatidan oldin Ekspluatatsiyadan olish natijasida ham bunday holatlarga tushib qolishi mumkin. SHuning uchun avtomobillarni xizmat muddatini me`yorlashtirish xalq xo`jaligi ahamiyatiga ega. Bu muddatlarga asosan avtomobil saroyini doimiy yoshartirib borish lozim. Saqlanuvchanlik - bu avtomobillarni saqlash, tashish va undan keyingi Ekspluatatsiya qilish vaqtida Ekspluatatsion-texnik koprsatkichlarini saqlash xossasidir. Saqlanuvchanlik avtomobillarni saqlash va konservatsiyalashni hamda

ruxsat etilgan masofani (tashish vaqti oralig`i, avtomobilni ta`mirlashsiz undan keyingi Ekspluatatsiya qilishga sozligi) maqsadga muvofiqligi bilan aniqlanadi. Saqlanuvchanlikni koprsatkichi saqlanuvchanlikni o`rtacha muddati bo`lishi mumkin. Avtomobillarni saqlanuvchanligi uni tayyorlashdagi sifati, avtomobillar elementlaridagi eskirish jarayonini jadal o`tishi va tashqi omillarga (harorat va havo namligi, muhitni zaharliligi, quyosh radiatsiyasi va hokazolar) bog`liq. Saqlanuvchanlikka saqlash jarayonida konservatsiyalash va texnik xizmat koprsatish sifati katta ta`sir koprsatadi. Ta`mirbo’lik -bu avtomobil konstruktsiyasini tejamli texnologik jarayonlarni qo`llash bilan hamma turdagi TXK va T ishlarini bajarishga mosligi xossasidir. Avtomobillarni ta`mirbo’ligi konstruktorlik-ishlab chiqarish va Ekspluatatsion omillar bilan aniqlanadi. Konstrutorlik-ishlab chiqarish omillari avtomobil konstruktsiyasi xossasini aniqlaydi. Ular avtomobillarni yaratishda hisobga olinadi. Ekspluatatsion omillar konstruktsiya xossasi namoyon etiladigan muhitni aniqlaydi, bunda ular avtomobilni yaratishda va Ekspluatatsiya qilishda hisobga olinadi. Konstruktorlik -ishlab chiqarish omillariga quyidagilar kiradi: nazoratbo’lik, yengil yetishishlik, yengil almashuvchanlik, o`zaro almashuvchanlik, agregat va tizimlarni unifikatsiyasi, TXK va nazorat-diagnostika jihozlari va boshqa vositalarni ishlata olinishi. Ekspluatatsion omillar -bu TXK va ta`mirlash ishlarini bajarish shaklini tashkil etish, ishlab chiqarish texnik negizini holati, TXK va ta`mirlash ishlarini bajruvchilarini malakasi, ehtiyot qismlar va materiallarga bo`lgan talabni to`la qondirish, texnik hujjatlarni to`laligi va sifatliligi va boshqalar. Nazoratbo’lik -texnik diagnostikalashni turli vositalari va uslublari bilan avtomobil, agregat va tizimlarni texnik holati diagnostik parametrlarini nazorat qilish omilidir. Ular avtomobillarga TXK va ta`mirlashni yangi samaraliroq uslublarini amaliyotga joriy qilishga asosiy ta`sir koprsatadi. Nazoratbo’lik avtomobilni ishonchliligini ta`minlash va xavfsiz harakatlanish talablari bilan aniqlanadi.

TXK va T ob`ektiga yengil yetishuvchanlik-bu avtomobillarga TXK va T ga sarfini kamaytirishni bosh omilidir. Bu omil avtomobillarga TXK va ta`mirlash sharoitini hamda eng kam qo`shimcha ish hajmi bilan yoki usiz profilaktika va ta`mirlash bo`yicha maqsadli operatsiyalarni bajarish uchun ob`ektni mosligi (bo’ligi) bilan aniqlanadi. Engil almashuvchanlik -bu buyumni eng kam vaqt va mehnat sarfi bilan almashtirishga mosligidir. yengil almashuvchanlik bilan yengil yetishuvchanlikni bir-biriga almashtirib bo`lmaydi, chunki avtomobilda shunday buyumlar borki, Ekspluatatsiya davrida ularga yetishish oson, lekin almashtirish qiyin. yengil almashuvchanlik asosan Ekspluatatsiya jarayonida almashtiradigan buyumlarni qotirilganlik uslublari, bo`linuvchilar konstruktsiyasi, almashtiriladigan elementlarni massasi va gabarit o`lchovlari bilan aniqlanadi. Komplektlovchi buyumlarni (detallarni) o`zaro almashuvchanligi -bu bir nomlanishdagi ko’pgina buyumlardan (detallardan) tanlamasdan birortasini olib va tayyorlanmasdan avtomobilga o`rnatishdir. Moslashtirish operatsiyalar hajmiga qarab o`zaro almashuvchanlik darajasi o`rnatiladi. O`zaro almashuvchanlik darajasi qancha yuqori bo`lsa, moslashtirish ishlari hajmi shuncha kam bo`ladi. TXK va ta`mirlashda mehnat, material sarfini va avtomobillarni turib qolishini kamaytirishda o`zaro almashuvchanlik katta ahamiyatga ega. TXK vositalari va nazorat-diagnostika jihozlarini q o`llanuvchanligi -bu mavjud vositalarni yangi modeldagi avtomobillarga xizmat koprsatish va ta`mirlashda qo`llash imkoniyatidir. Bu omil ishchi joyini va bajaruvchilarni ishni bajarishga qulayligini tashkil qilish, TXK va ta`mirlash muddati va narxiga ta`sir koprsatadi. Avtomobil agregatlari va tizimlarini unifikatsiyasi -bu avtomobil saroyini ta`mirbo’lik va Ekspluatatsiya samaradorligini oshirishni asosiy omilidir. CHunki bu TXK va ta`mirlashni ancha soddalashtiradi va arzonlashtiradi, avtokorxona omborxonasidagi ehtiyot qismlar nomenklaturasini kamaytiradi va nazorat- diagnostika jihozlari turlari sonini qisqartiradi.

Foydalanilgan adabiyotlar 1. Texnicheskaya Ekspluatatsiya avtomobiley.-Uchebnik dlya VUZov g`’od.red ye.S.Kuznetsova.-M.:Transport, 2004 2. Texnicheskaya Ekspluatatsiya avtomobiley.-Uchebnik dlya VUZov g`’od.red G.V.Kramarenko.-M.:Transport, 1985 3. SHestopalov S.K. Ustroystva, texniseskoe obslujivanie i remont legkovo`x avtomobiley.-M.: IR’O; «Akademiya», 2000 4. Na’olskiy G.M. texnologicheskoe ‘roektirovanie avtotransportno`x pred’riyatiy i stantsiy texobslujivaniya avtomobiley.- M.: Transport, 1994 5. Usmanov D.I. O`zbekiston Respublikasi avtomobil transporti harakatlanuvchi tarkibiga TXK va T to`g`risidagi Nizom.-Toshkent, 1999 6. S a rb ae v V.I. i dr. M exa niz ats iya ‘r o izv o dstv e nni x ‘r ots ess o v T O i R a vt o m o bil e y.-M o s k v a , 2003 7. F a st o v ts ev G.F. O rg a niz ats iya te x niches ko g o o bslujiv a niya i r e m o nt leg ko vi x a vt o m o biley.-M.: Transport, 1989

O'xshashlar

Avtomobillarning texnik holati va ishlash qobiliyatini ekspluatatsiya jarayonida o'zgarishi

Servis korxonalarini texnik jihozlash me’yorlari va ekspluatatsiya qilish tamoyillari

Avtomobillarni atrof-muhitga, aholiga va ishlovchilarga me'yoriy ta'sirini ta'minlash

Maxsuslashtirilgan harakatlanuvchi tarkibga texnik xizmat ko'rsatish va ta'mirlashni o'ziga xos xususiyatlari

Avtomobillarning yurish qismiga texnik xizmat ko`rsatish va ta`mirlash ishlari texnologiyasi