Автомобиль транспорти тавсифи, ютуқлари ва ривожланиш муаммолари - Transport - Referatlar

Автомобиль транспорти тавсифи, ютуқлари ва ривожланиш муаммолари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

223 KB

Ko'chirib olish

Автомобиль транспорти тавсифи, ютуқлари ва ривожланиш муаммолари Режа: 1.Автомобиль транспорти асосий техника жиҳозлари 2. Автомобиль транспорти ишини ташкил қилиш ва бошқариш 3. Автомобиль транспортининг ўзига хос техник-иқтисодий хусусиятлари 4.Ўзбекистон Республикаси автомобиль транспортининг ҳозирги ҳолати 5. Автомобиль транспортининг ривожлантириш илмий-техник муаммолари

1. Автомобиль транспорти асосий техника жиҳозлари Автомобиль транспорти техника жиҳозлари асосий элементларига транспорт воситалари, автомобиль йўллари ҳамда автомобиль транспорти корхоналари киради. Транспорт воситалари автомобиллар, тягачлар, тиркама ва ярим тиркамалардан иборат бўлиб, унинг ҳиссасига барча инвестиғиянинг 60…70 фоизи тўғри келади. Автомобиль ва тягачлар мураккаб, ўз юргузувчи двигателларига эга бўлиб, транспорт воситаларининг фаол бирлиги бўлиш билан бирга унинг техника ривожи даражасини ҳамда эксплуатағион- иқтисодий томонларини тавсифлайди. Ярим тиркама ва тиркамалар ўз юргузувчи двигателларига эга бўлмай, юк ва пассажирларни ташишга мўлжалланган аравалардан иборат бўлиб, уларни ҳаракатлантиришда автомобиль ва тягачлардан фойдаланилади. Ҳозир ишловчи барча автомобилларни асосий вазифаларига қуйидагича таснифлаш мумкин (1-расм) ва бу тасниф давлат стандарти ( DSt ) талабига мутлақо бўйсундирилгандир. Расмда кўрсатилишича, барча автомобиллар ўз массалари ёки улар ўқларидан йўл қопламаларига тушувчи куч оғирликлари бўйича уч гуруҳга бўлинадилар. DSt талабига биноан, барча автомобиллар умумфойдаланиш йўлларида ишловчи "А" ва "Б" гуруҳларига ва умумфойдаланиш йўлларидан ташқарида ишловчи учинчи гуруҳга бўлинадилар. "А" гуруҳли йўлларда ишловчи автомобилларнинг ўқлар орасидаги масофаси 2,5 метр ва ундан ортиқ бўлганда, ҳар бир ўқидан йўл қопламасига тушувчи куч 10 тк дан ошмаслиги керак. Демак, бундай автомобиллар I ва II категорияли, яъни ғемент-бетон ва асфалқт-бетон йўлларда ишлашга мўлжалланган. " Б" гуруҳли автомобилларнинг ўқлари орасидаги масофа 2,5 метр ва ундан ортиқ бўлганда, унинг ҳар бир ўқидан йўл қопламасига тушувчи куч 6 тк дан ошмаслиги керак. Демак, бундай автомобиллар юқори категорияли

автомобиль йўллари билан бир қаторда қуйи категорияли (енгиллаштирилган қопламали) барча йўлларда ҳам ишлашлари мумкин. Агар йўл қопламасига юқоридаги чегараланган миқдордан ортиқ куч билан оғирлик тушса, у тез ишдан чиқиши мумкин. Учинчи гуруҳли ёки умумфойдаланиш автомобиль йўлларидан ташқарида ишловчи автомобиллар асосан кўп юк кўтарувчи автомобиллари бўлиб, улар асосан карқерларда ва улар қатнови учун махсус қурилган кар ь ер йўлларидагина ишлашлари мумкин. Барча автомобиллар бажарадиган вазифаларига кўра юк ва пассажирлар ташишга мўлжалланган транспорт автомобилларига ва махсус автомобилларга бўлинадилар. Махсус автомобиллар иш вазифалари бўйича турлича бўлиши мумкин: коммунал ва шаҳар хўжалик ишларига мосланган (сув сепувчи, ахлат ва қор супурувчи, ахлат ташувчи ва ҳоказо); ўт ўчирувчи; тез медиғина ёрдами ва бошқа санитария автомобиллари; автокранлар; устахона ўрнатилган автомобиллар; ҳар хил қурилиш ускунаси ёки жиҳозлари ўрнатилган (бетон тайёрловчи ва ҳоказо) автомобиллар бўлиши мумкин. Махсус автомобилларга спорт автомобиллари ҳам киради ва уларнинг асосий вазифаси тезликни ошириш маҳоратига қаратилган бўлади. Юк ташувчи автомобиллар ўз навбатида тиркамалар улаб ишлатилиши мумкин. Тягачлар ва юк автомобиллари тиркама ҳамда ярим тиркамаларга уланса, автопоездларни ташкил қилади. Тягач ва юк автомобилларини автопоезд қилиб ишлатиш транспорт воситалари иш унумдорлигини оширишнинг реал йўлларидан биридир. Юк ташишга мўлжалланган автомобиль ва тиркама (ярим тиркамалар) асосан юк таший олиш қобилияти ҳамда кузовлари турларига қараб тасниф қилинади. Автомобиль ва тиркама (ярим тиркама)нинг номинал юк таший олиш қобилияти уларни ишлаб чиқарувчи завод конструкторлари томонидан

белгиланади. Бунда асосий мезон транспорт воситаларини ҳар хил оғир йўл шароитларида ҳам максимал юклаш имкони бўлиши керак. Автомобиль, тиркама ва ярим тиркамаларнинг номинал юк кўтара олиш қобилияти унга ўрнатилган аниқ кузов турига ва ишлатилаётган авторезинага боғлиқдир. Агар кузов тури ўзгарса, унинг номинал юк кўтара олиш қобилияти ҳам ўзгариши мумкин. Масалан, ё ғоч кузовли автомобиль темир кузовли автосамосвал кузовига алмаштирилса, автомобилнинг юк кутариш қобилияти анча камайиши мумкин. Чунки темирдан ишланган кузов ё ғочдан ишланган кузовга нисбатан анча оғир. Бундан ташқари самосвал тамойилида ишлаши учун автомобиль шассисига қўшимча ағдарувчи механизм ўрнатилиши лозим. DSt талабига биноан, юк кўтара олиш қобилияти бўйича автомобиллар қуйидаги синфларга бўлинади: энг кам юк кўтарувчи автомобиллар (0,5 тоннагача); кам юк кўтарувчи автомобиллар (0,5-2,0 тоннагача); ўртача юк кўтарувчи автомобиллар (2,0-5,0 тоннагача); кўп юк кўтарувчи автомобиллар (5,0-15,0 тоннагача); энг кўп юк кўтарувчи автомобиллар (15,0 тоннадан ортиқ). Энг кам юк кўтарувчи автомобиллар асосан енгил автомобиллар шассисига ўрнатилган фургон ва пикаплардир. Улар почта йиғиш ёки тарқатишда, ҳар хил майда савдо нуқталари, буфет ва ошхоналар юкларини ташиш ва шу кабиларда ишлатилади. Кам юк кўтарувчи автомобиллар юк обороти кичик бўлган майда партияли маҳсулотларни ташишга мўлжалланган автомобиллардир. Масалан хўжалик ва савдо корхоналари маҳсулотлари, қишлоқ хўжалик йўлларида ташилувчи кичик партияли юклар ва шу кабилар. Ўртача ва кўп юк кўтарувчи автомобиллар йирик партияли кўп юкларни ташишга мўлжалланади. Масалан, саноат корхоналари хом ашё ва тайёр маҳсулотлари, кўп партияли қишлоқ хўжалик ишлаб чиқариш маҳсулотлари, ёнилғи, бошқа хом ашёлар ва ҳоказолар.

Энг кўп юк кўтарувчи ёки карқер автомобиллари асосан тоғ конларини очиқ усул билан ишлашда, масалан, тошкўмир, металл маъданлари ва бошқа саноат хом ашёларини ишлаб чиқаришда, йирик гидротехник иншоот қурилишларида ишлатилади. Кузов турлари бўйича юк автомобиллари қуйидагича таснифланади: универсал платформали ва бортли (ёки қисқача номи бортли) автомобиллар; самосвал автомобиллар; махсус ва ихтисослаштирилган кузовли (нон, ун, бетон, бензин ва ҳоказо ташувчи) автомобиллар. Автомобиллар ва автопоездларнинг максимал габарит ҳажмлари DSt талабига биноан узунлиги 24 метргача, эни 2,5 метргача ва баландлиги(юк ортилганда ҳам) 3,8 метргача қилиб чегараланган. Автомобиль й ў ллари иншоотлари шу габарит талаблари бўйича қурилади. Автобуслар пассажирларни кўплаб ташишга мўлжалланган автомобиллардир ва улар юқорида келтирилган DSt талабига биноан кузовининг сиғими бўйича қуйидагича таснифланади: энг кичик автобуслар (пассажирлар сиғими 10 та ўрингача ёки габарит узунлиги 5 метргача); кичик автобуслар (пассажирлар сиғими 10….35 ўринли ёки габарит узунлиги 6,0….7,5 метр); ўрта сиғимли автобуслар (пассажирлар сиғими 35….60 ўринли ёки габарит узунлиги 8,0….9,5 метр); катта ситғимли автобуслар (пассажирлар сиғими 60….100 ўринли ёки габарит узунлиги 10,5….12 метр); энг катта сиғимли автобуслар (пассажирлар сиғими 100 ўриндан ортиқ ёки габарит узунлиги 12….16,5 метр); энг катта сиғимли ва ярим тиркамали (бирлаштирилган) автобуслар (пассажирлар сиғими 160….190 ўринли ёки габарит узунлиги 16,5 метр, ундан ортиқ).

Пассажирлар ташишда ҳаракат хавфсизлиги жуда муҳим бўлганлиги учун ҳозирга қадар тиркамали автобус поездлари қўлланилган эмас ва унинг узил- кесил конструк ц ияси ҳам ишлаб чиқилмаган. Махсус автобусларга экскур ц ион, туристик саёҳатларга ва шунга ўхшаш қатновларга мослаб ишланган автобуслар киради. Вазифалари ва ишлатилиш жойларига қараб автобуслар шаҳар ичи автобуслари ва шаҳарлараро автобусларга бўлинади. Шаҳар ичи автобуслари асосан вагон типидаги кўп сиғимли салонга эгадирлар. Шаҳар ичида қатновчи автобусларга қўйиладиган асосий талаб уларнинг турган жойидан тез қўзғалиши ва зарур даражадаги тезланишидир. Чунки шаҳар ичи маршрутларида қатновчи автобуслар тез-тез тўхтаб ишлайди. Демак, уларнинг жойларидан тез қўзғала олиш ва тезлана олиш қобилиятига эга бўлиши жуда муҳимдир. Шаҳар ичи автобусларининг эшиклари, пассажирлар ўтиш ва турар жойлари кенг қилиб ишланиши, эшиклар сони иккитадан кам бўлмаслиги керак, чунки унинг бири чиқиш учун бўлса, иккинчиси тушиш учун хизмат қилади. Шаҳарлараро маршрутларда қатновчи автобуслар тез юришга ва пассажирларга максимал қулайлик ҳамда шинамлик яратишларга мўлжалланган бўлиши зарур. Бундай автобусларнинг максимал ҳаракат тезликлари 120 км/соат ва ундан ҳам ортиқ бўлиши мумкин. Шаҳарлараро маршрутларда қатновчи автобусларнинг пассажирлар салони багаж жойларидан ажратилган бўлиши керак. Кўп ҳолларда багажлар автобус салони тагига жойлаштирилиб, унинг эшиклари ташқарида бўлади. Салондаги ўриндиқлар юмшоқ қилиб ясаладики, улар ухлаб кетишга ҳам мўлжалланган бўлади. Енгил автомобиллар қуйидаги кўрсаткичлари ёки параметрлари бўйича ҳам тасниф қилинади: ц илиндрлар иш ҳажми ёки литраж бўйича; кузов тури бўйича.

Литраж бўйича енгил автомобиллар 4 гуруҳга бўлинади: энг кичик литражли (0,75 л); кичик литражли (1,5 л гача); ўрта литражли (3,0 л гача); катта литражли (3,0 л дан ортиқ). Кузовлар тури бўйича енгил автомобиллар ёпиқ кузовли (седан); очиқ қузовли (фаэтон), усти очиладиган кузовли (кабриолет) автомобилларга бўлинади. Фуқаролар фойдаланишга ҳисобланган автомобиллар кейинги йилларда ёпиқ кузовли қилиб ясалмоқда. Автомобиль транспорти моддий-техника базаси таркибига автомобиль йўллари ҳам киради. Транспорт воситасидан фойдаланиш самарадорлиги мавжуд йўлларга ва уларнинг ҳолатига бевосита боғлиқдир. Йўлларнинг қониқарсиз ҳолатда бўлиши транспорт воситаси тезлигини ва унинг иш унумини кескин пасайтиради ҳамда юк ва пассажирлар ташиш таннархи ошишига сабаб бўлади. Автомобиль йўллари йўллардан ташқари комплекс инженерлик қурилмаларидан ҳам иборат бўлиб, уларнинг ҳаммаси автомобилларнинг йил мобайнида, кечаю-кундуз, иқлим инжиқликларига қарамай, хавф-хатарсиз, зарур тезлик ва иқтисодий кўрсаткичлар билан мунтазам ҳаракатланишга мўлжалланган иншоотлардир. Автомобиль транспорти корхоналари - автомобиль эксплуатағияси корхоналар, юк автомобили бекати, вокзал, пассажир автомобиль бекати, сервис (техник) хизмат кўрсатиш бекатлари, гараж, меҳмонхоналар, автомобиль ва шина таъмири заводлари ва бошқаларни ўз ичига олади. Шахсий транспорт воситалари эгалари, яъни мулкдорлар ўз автомобиллари билан тадбиркорлик (ташиш) иши билан шуғуллансалар, улар кўпчилик бўлиб ҳиссадорлик ташиш корхоналарига бирлашиб ишлашлари тавсия этилади. Автоэксплуатағион корхоналар юк ва пассажир ташиш учун белгиланган асосий корхоналардир. Купчилик автоэксплуатағион корхоналар транспорт воситасини сақлаш, ундан фойдаланиш, сервис (техник) хизмат кўрсатиш ва майда таъмирлаш ишлари билан шуғулланади.

Транспорт воситаси махсус ускуналанган очиқ майдонларда, шунингдек, усти ёпиқ майдонларда сақланади. Автомобилларни очиқ майдонда сақланганда совуқ қиш кунларида двигателларни ишлатишни осонлаштирадиган махсус мосламалар (буғ, сув, газ ёки электр иситгичлар)ни, ускуналар ва автомобиль деталлари ейилишига йўл қўймаслик учун тегишли мойлаш материалларини танлашга алоҳида аҳамият бериш зарур. Одатда барча автомобиль корхоналарида автомобилларга кундалик ва техник хизмат кўрсатилади. Бунинг учун уларда махсус устахоналар ва ускуналар бўлиши керак. Автомобиль корхоналарининг кўпчилиги юк ёки пассажир ташиш бўйича ихтисослаштирилган. Баъзи бир, асосан қишлоқ ва узоқ туманларда жойлашган автомобиль корхоналари аралаш турда ташкил этилган бўлиб, улар таркибида юк автомобиллари, автобуслар ва таксилар мавжуд, улар юк ва пассажирлар ташийди. Минтақавий автомобилларда ташиш уюшмаларига қарашли автомобил корхоналарининг кўпчилиги йирик корхоналардир, уларда 100-120 та автомобиль бор. Юк автомобили бекатлари (ЮАБ) автомобиль транспорти тизимида шаҳарлараро юкларни ташиш учун ташкил қилинади. ЮАБ йирик шаҳарларда ва саноат марказларида, шаҳарлараро мунтазам маршрут узеллари, денгиз ва дарё пристан ва портлари олдида жойлашади. Одатда ЮАБ бинолар ва қурилмалар комплексига эга бўлади. ЮАБнинг асосий вазифалари қуйидагилардир: юкларни шаҳарлараро мунтазам равишда ташишни ташкил қилиш, контейнерларда майда юкларни етказиб бериш ва жўнатиш; транспорт-экспедиғион ва омбор опера ц ияларини бажариш; ўз омборларида юклаш-тушириш ишларини бажариш; қисқа масофага ташиладиган юкларни темир йўлдан автомобиль транспортига ўтказиш; юк эгаларидан юкларни қабул қилиб олиш ва уларни йирик партияларга қайта тўплаш; юкларни олувчиларга етказиб бериш; қисқа вақт давомида транспорт воситасини ўз ҳовли майдончаларида юк билан бирга

сақлаш; қузовларни ювиш ва тозалаш; контейнер ва ярим тиркамаларни майда таъмир қилиш; шаҳарлараро қатнайдиган ҳайдовчиларнинг ҳордиқ чиқаришини таъминлаш; транспорт воситасининг ҳаракат графигини назорат қилиш; ташилган юк учун юк жўнатувчилар билан ҳисб-китоб қилиш ва ҳоказо. ЮАБ ташиш учун юкларни шартномалар ва буюртмалар асосида қабул қилади. Майда юклар йиғилиб, ЮАБ омборига етказилади ва йўналиш томонига кўра гуруҳланади. ЮАБнинг ўз транспорт воситаси бўлмайди. Майда юкларни йиғиб келтириш ва эгаларига топшириш, шунингдек, шаҳарлараро юк ташиш ишларини бажариш учун ЮАБ буюртмасига мувофиқ автомобилларда ташиш ҳиссадорлик уюшмалари корхоналари транспорт воситалари берадилар. ЮАБ ихтиёрида транспорт воситаси ишини назорат қилиб туриш ва унинг мунтазам ишлашини таъминлаш учун телефон, телетайп ёки радиоалоқа воситалари бўлиши керак. ЮАБ - хўжалик ҳисобидаги ҳ иссадорлик ташкилоти бўлиб, юк жўнатувчилар ва юкни тайинланган жойга етказиб бериш билан боғлиқ бўлган барча ишлар учун тўла ҳисоб-китоб қилади. ЮАБ ташкил этиш кўп юк кўтарадиган транспорт воситаларни қўллаш, ишнинг илғор шаклларини амалга оширган ҳолда улардан унумли фойдаланиш имконини беради. Шаҳарлараро маршрутлардаги пассажирларга хизмат қилиш учун автобус вокзаллари қурилади. Одатда автобус вокзаллари комплекс иншоотлар бўлиб, катта шаҳарларда қурилади. Унинг таркибига пассажирлар зали ва хизмат бинолари билан бирга вокзал биноси; пассажирларни автобусга чиқариш ва тушириш перронлари, рейсга чиқадиган автобусларни тозалаш, ювиш ва техник хизмат кўрсатиш постлари киради. Автобус вокзалининг бош плани шаҳар транспорти келадиган ва таксилар туриши учун мўлжалланган вокзал олди майдонини ўз ичга олади. Автобус вокзалининг ички ҳудуди билан вокзал олди майдони бир-бири билан шундай боғланган бўлиши керакки, пассажирлар перронга вокзал биноси орқали ҳам, бинога кирмасдан ҳам чиқа олсинлар.

Одатда автобус вокзали биносида чипта кассалари ва бошқа тур транспорт агентликлари бўлган пассажирлар зали, болалик пассажирлар учун хона, юк (багаж) сақлаш ва жўнатиш камераси, кафетерий, медиғина жойи, почта ва шаҳарлараро телефон узели, хизмат хоналари (диспетчерлик, идора, алоқа узели, ҳайдовчиларнинг ҳордиқ чиқариш хонаси, вентиляғион камера) жойлашади. Автобус вокзаллар автоматик сигнализағия воситалари, автобуслар ҳаракатини бошқариш учун радиоалоқа ҳамда телевизион қурилмалар билан жиҳозланади. Автобусланинг келиши ва жўнаб кетиши ҳақида пассажирларга радиоузеллар ёки сигнализағия ёрдамида хабар қилинади. Автовокзалларга автобусларни вилоят автомобилларда ташиш уюшмалари корхоналари шартномага биноан ҳамда белгиланган жадвалга кўра ажратадилар. Шахсий автобус эгалари ҳам шаҳарлараро пассажирлар ташиш тадбиркорлиги билан шуғулланишни истасалар автовокзаллар билан шартнома тузиб, белгиланган жадвал билан ишлашлари шарт. Пассажир автобус бекатлари (ПАБ) автомобиль йўлларида, кичик шаҳар ва аҳоли яшайдиган жойларда қурилади ва автомобиль йўллардаги иншоотлар комплексига киради. Пассажир автобус бекатларининг асосий вазифаси - шаҳарлараро автобус алоқаси ўрнатиш, пассажирларга ва барча йўловчиларга хизмат қилиш. ПАБ пассажирлар биноси ва пассажирларни автобусга чиқариш ва тушириш учун усти ёпиқ перрондан иборат бўлади. Бино пассажирлар зали, касса, буфет, санитария хизмати ва буғ қозони ўрнатилган хонани ўз ичига олади. Туристлар кўп қатнайдиган йўлларда ПАБ биносига қўшимча равишда меҳмонхона билан ресторан ҳам қурилади. Баъзан автовокзаллар ва пассажир автобус бекатлари темир йўл вокзали билан бир жойда қурилади. Бу ҳол пассажирлар учун бир транспорт туридан иккинчисига ўтишда қулайлик туғдиради, майдон ва қурилиш харажатларини тежайди. Бундай ҳолда кутиш зали, кассалар зали, буфет, ошхона, болалик пассажирлар хонаси, багаж сақлаш камераси умумий бўлиши мумкин.

2. Автомобиль транспорти ишини ташкил қилиш ва бошқариш Автомобиль транспорти ишини ташкил қилиш тизими ташиш ва бошқа ёрдамчи ишларни бажаришда барча бўлим ва бўлинма ишларини мувофиқлаштириб олиб боришдан иборатдир. Ташиш ишларини аввало мавжуд режа ҳамда бошқаришни ташкил этиш ҳужжатлари талаблари асосида бажарилиши лозим. Бошқаришни ташкил этиш ҳужжатлари автомобиль транспорти корхоналари ва мижозлар орасидаги ўзаро муносабатларни белгиловчи ҳужжатдир. Бундай ҳужжатлар қаторига Ўзбекистон Республикаси автомобиль транспорти қонуни ва унинг иловалари, "Йўл ҳаракати хавфсизлиги", "Автомобиль транспорти низоми", автобус ва шаҳарлараро юк автомобиллари ҳаракат жадвали, шаҳарлараро юк ташишни ташкил қилиш тартиб ва қоидалари ва бошқалар киради. Автомобил ь транспортидаги бошқариш тизими бошқа транспорт турларидагидан анча фарқ қилади. Йирик автомобиль транспорти корхоналарини бошқариш учун Ўзбекистон Республикасида минтақавий (Қорақалпоғистон, вилоятлар ва Тошкент шаҳри) автомобилларда ташиш ҳиссадорлик уюшмалари ташкил этилган. Тошкент шаҳар, вилоятлар ҳамда Қорақалпоғистон автомобилларда ташишни ташкил этувчи ҳиссадорлик уюшмалари транспорт корхоналари, илмий-текшириш ташкилотларини ҳам бошқариб туради. У шу турдаги транспортни бирлаштириш, юк ва пассажирларни ташиш, транспорт корхоналарининг бутун ишлаб чиқариш фаолиятини бошқариш, ягона техник сиёсат, моддий-техника таъминоти, маблағ билан таъминлаш, меҳнат, иш ҳақи, ва бошқа ижтимоий масалалар билан шуғулланади. Халқаро автомобилларда ташиш ишлари билан шуғулланувчи мустақил икки корхона бўлиб, унинг биринчиси "В К ИНТРАНС" мустақил хўжалик юритувчи субъект бҳлиб, ўз ишини Ўзбекистон автомобиль ва дарё транспорти

агентлиги билан ҳамкорликда ишлайди, иккинчиси ЎРТА ОСИЁТРАНС ҳиссадорлик корхонаси бўлиб, ташқи савдо Вазирлиги тасарруфидадир. Республика миқёсидаги автотаъмир, автошинатаъмир саноати корхоналари "Ўзавтосаноат" ҳам мустақил бошқарув субъекти б ў либ Ў збекистон автомобиль ва дарё транспорти агентлиги билан ҳамкорликда бошқарув ишларини олиб боради. Шаҳарлараро юк ташиш ишлари билан "Шаҳарларароавтотранс (Межавтотранс)" ак ц иядорлик мустақил бошқарув субъекти Ўзбекистон автомобиль ва дарё транспорти агентлиги билан ҳамкорликда бошқарув ва ташиш ишларини олиб боради. 3. Автомобиль транспортининг ўзига хос техник-иқтисодий хусусиятлари Автомобиль транспорти бир қанча ўзига хос хусусиятлари билан транспортнинг бошқа турларидан ажралиб туради. Автомобиль транспорти юқори даражада маневрчанлиги ва ҳаракатчанлиги туфайли керакли миқдордаги транспорт воситаларини зарур жойларга тез йиға олади, юкларни жўнатувчилар омборидан юк қабул қилувчилар омборигача бевосита етказиб беради. Бунда юкларни бир транспорт туридан бошқасига қайта юклашга эҳтиёж қолмайди. Автомобиль транспортининг қисқа масофаларда юк ва пассажирлар ташиш тезлиги темир йўл ва дарё транспортлардагига нисбатан анча юқоридир. Юк ва пассажирлар оқими кам бўлган ерларда автомобиль транспорти темир йўл транспортига нисбатан инвести ц ия сарфини кам талаб этади. Чунки автомобиллар ҳар қандай йўлларда ҳам ишлаши мумкин бўлиб, махсус излар ёки йўл қурилишини талаб қилмайди. Автомобиль транспорти йўлларнинг доимий бўлиши билан боғлиқ бўлмай, айрим йўллар ишдан чиққан пайтда уларга параллел бўлган йўлларда ҳам қатнаши мумкин. Баъзан автомобиль йўллари орқали юк ёки пассажирлар ташиш масофалари темир йўл ва дарё йўлларига нисбатан қисқа бўлган ҳоллари ҳам учрайди, чунки улар йўллардаги тўсиқларни айланиб ўтмай, тўғри йўл маршрутлари билан ҳаракатланишлари мумкин. Масалан, Тошкентдан Намангангача бўлган темир

йўлларда юк ва пассажирлар ташиш масофаси Ангрен-Хўжанд тоғларини айланиб ўтиш ҳисобига 450 километрни ташкил этса, автомобиль транспорти тўғри Ангрен тоғининг Қамчиқ довонидан ўтиб бориш ҳисобига ташиш масофаси 300 км ташкил этади ёки Қарши ва Термиз шаҳарлари орасидаги автомобиль йўллар масофаси темир йўллардагига нисбатан 320 км кам ҳамда ҳорижий давлат худуди (Турманистон)га кирмай ўтади, ва бу ҳол Ўзбекистонга валюта харажатини тежаш имконини беради. Қисқа масофаларда автомобиль транспорти билан тўғридан-тўғри юк ташиш, аралаш ташиш тизимига хос бўлган юкларни йўллардаги транспорт узелларида қайта ортиш-тушириш ишлари бўлмаслиги ва ташиш тезлигининг катталиги юк ташиш умумий харжатларини анча тежаш имкониятини беради. Узоқ масофаларга юк ташишда ташиш таннархининг қимматлиги унинг иқтисодий самарадорлигини бошқа транспорт турлардагига нисбатан камайтириб юборади. Ҳозир автомобиль транспорти ҳиссасига Ўзбекистон Республикаси транспортнинг барча турларида ташиладиган юклар ҳажмининг (тонна ҳисобида) 90% дан ортиғи тўғри келади. Ҳозирги кунда автомобиль транспортисиз иқтисодиётнинг биронта тармоғи ҳам ўз фаолиятини давом эттира олмайди. Саноатда автомобиль транспорти ҳар йили деярли 600 млн. тонна юк ташийди. Саноат корхоналарига хом ашё автомобилларда ташилади ва у ердан тайёр маҳсулот яна автомобилларда олиб чиқилади. Карқерларда 135, 170 т юк кўтарадиган самосвал-автомобилларнинг қўлланилиши тоғ-кон ишлама саноатининг шахтали усулига нисбатан руда қазилмаларни очиқ усулда қазиб чиқаришни кенг ривожлантиришга йўл очиб беради. Ҳар йили бундай ишларда самосвал-автомобиллар ёрдами билан 500 млн. тоннадан ортиқ руда, слане ц , кўмир ва кар ь ерлар уст қобиғи жинслари ташилади. Ҳозирги замон индустриал қурилишида автомобиль транспортининг аҳамияти янада ўсди. Саноат ва уй-жой қурилишларида ишлатилувчи йирик темир-бетон буюмлар, блоклар, панеллар, ферма бошқа қурилиш иншоотлари

элементлари фақат автомобилда ташилади. Автомобиль транспортисиз мамлакатимизда қурилиш-монтаж ишларини авж олдириб бўлмайди. Улкан гидротехника иншоотларини қуришда автомобиль транспорти жуда катта ишларни бажаради. Автомобиль транспортисиз кўплаб маҳсулот етиштириладиган ҳозирги замон қишлоқ хўжалигини тасаввур қилиб бўлмайди. Қишлоқ хўжалигида автомобиль ички ҳамда ташқи юк ташиш ишларида кенг қўлланилмоқда. Қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини (ғалла, пахта, қанд лавлаги ва ҳоказоларни) йиғим-терим пайтида ташишда автомобиль транспорти ҳал қилувчи рол ўйнайди. Ҳосилни бузилишдан сақлаш учун уни қисқа муддатда (10…20 кун ичида) йиғиб-териб ва ташиб олиш керак. Қишлоқ хўжалигида автомобиль транспорти ёрдамида юк ташишнинг умумий хажми йилига 100 млн. тоннани ташкил этади ва бу рақам янада ўсиб бормоқда. Барча савдо, шу жумладан, хусусий мулк эгаларига тегишли тармоқларида юк ташишнинг катта партияли молларни базалардан ва ҳар бир савдо жойига етказиб беришгача бўлган ҳамма турларини асосан автомобиль транспорти воситасида амалга ошириш мумкин. Мураккаб коммунал хўжалик иншоотларига эга бўлган замонавий шаҳарларда транспорт хизматини автомобиль транспорти тўла эгалламоқда. Автомобиль транспортининг бошқа транспорт турларига нисбатан афзалликларидан яна бири шундаки, у юкларни ҳар қандай жойга, юк жўнатувчи ва юк қабул қилувчи энг кичик жойларгача етказиб беради. Мана шундай афзалликларга кўра автомобиль транспорти маҳаллий алоқалардаги катта аҳамиятидан ташқари, магистрал темир йўл, сув ва ҳаво транспорти учун ҳам зарур қўшимча алоқа воситаси бўлиб хизмат қилади. Кейинги йилларда кўплаб юклар 200….300 км гача масофаларда темир йўл транспортидан автомобиль транспортига ўтказилмоқда. Бу нарса темир йўл транспорти ишини анча енгиллаштиради, юкларни бир транспортдан иккинчисига қайта тушириб- ортишни камайтиради ва уларни истеъмолчиларга етказиш тезлигини оширади. Автомобиль транспорти темир йўлга қараганда қисқа ва узоқ масофаларда ҳам

юк ташиш тезлигини анча оширади. Автомобиль транспортида узоқ масофаларга юк олиб боришни тезлатиш автомобилларда шаҳарлараро юк ташиш ишини ривожлантиради. Ўзбекистон ҳудудида Буюк Ипак йўлининг тикланиши автомобиль транспортида шаҳар ва давлатлараро юк ташишни кенг қўлланиш учун яхши шарт-шароитлар яратилади. Буларга кўп юк кўтарувчи автомобиль ва автопоездларнинг кўплаб ишлатилиши, йўл қурилишининг такомиллашиши ва амалга оширилган бошқа бир қатор тадбирлар ёрдам бермоқда. Бунга биринчи навбатда минтақавий автомобилларда ташиш уюшмаларига тегишли автомобиль транспортини кенгайтириш, шаҳар ва давлатлараро юк ташиш учун ихтисослаштирилган автомобиль корхоналарини ва юк ташиш ишини уюштирувчи автомобиль терминалларини ташкил қилиш ва бошқалар киради. Автомобилларда шаҳарлараро юк ташишни ташкил этишдаги муҳим тадбирлардан бири транспорт воситасидан фойдаланишда "юк ташиш елкаси" усулини жорий этишдир. Бундай усулда юк ташишда юк жўнатувчи ва юк қабул қилувчи шаҳарлар орасидаги ҳаракат маршрути бир неча "юк ташиш елкаларига" (учаскаларга) бҳлинади. Ҳар бир участканинг оралиқ масофаси ҳайдовчининг иш куни (сменаси) давомида бориб қайтишини ҳисобга олинган ҳолда белгиланади. Юклар бу усулда ташилаётганда ярим тиркамали автопоездлардан фойдаланилади. Юк жўнатилган шаҳардан юк олувчи шаҳаргача етказиб беришда турли участкаларда бошқа тягачлар ва ҳайдовчилар ишлайди. Автомобиль поездининг ярим тиркамалари ҳар участканинг охирида (одатда юк терминалида) алмаштирилади. Бунда юк ташишда қатнашаётган ҳайдовчилар сони участкалар сонига тенг бўлиши керак. Юк ташишни "юк ташиш елкаси" усулида ташкил қилиш ташиш тезлигини ягона автомобилда ташиш тизимига нисбатан анча оширади ва ҳайдовчилар меҳнатини меъёрида ташкил қилишга имкон беради. Бундай юк ташиш тизими айниқса қимматбаҳо, зудлик билан ташиладиган, тез бузиладиган ва тушириб- ортишга ноқулай юклар учун фойдалидир.

Автомобиль транспортининг яна бир афзаллиги шундаки, уни қисқа вақт ичида ишга тушириш ва автомобилларда темир йўл бўлмаган ерларда юк ва пассажирлар ташиш мумкин. Автомобиль транспортининг бу афзаллиги қўриқ ва бўз ерларни ўзлаштиришда жуда катта аҳамиятга эга. Қўриқ ва бўз ерларни ўзлаштириш катта миқдорларда юк ташишни талаб қилади. Масалан, Ўзбекистонда сўнгги йилларда Мирзачўл ва Қарши чўлларида, Сурхон-Шеробод водийси, Қорақалпоғистонда ва бошқа минтақаларда 1 млн. гектарга яқин янги ерлар ўзлаштирилди. Мана шу ўзлаштирилган ерларда ташилган юкларнинг умумий ҳажми ва юк оборотининг 90 фоиздан ортиғи автомобиль транспорти зиммасига тушди. Автомобиль транспортида жуда катта миқдорларда пассажирлар ҳам ташилади. Масалан, шаҳар ичи пассажирлар ташишда автомобиль транспортининг улуши 60 фоиздан кўп. Шаҳарлараро узоқ масофаларда ҳамда шаҳар атрофи ерларида пассажирлар ташишда ҳам автомобиль транспортининг аҳамияти ортиб бормоқда. Лекин автомобиль транспорти юқорида кўрсатилган афзалликларга қарамай, темир йўл ва дарё транспортига қараганда анча паст техник- эксплуата ц ион кўрсаткичларга эга. Муҳим камчиликлардан бири – автомобиль транспорти ишчилари меҳнат унумдорлигининг пастлигидир. Бу ҳол автомобиль транспортидаги транспорт воситаси бирлигининг темир йўл ва дарё транспортидагига нисбатан кам юк кўтара олиши ёки пассажирлар сиғими кичиклиги билан изоҳланади. Шунинг учун юк ташиш таннархини каттагина қисмини ҳайдовчилар ва таъмирловчи ишчилар иш ҳақи ташкил қилади. Транспорт воситаси бирлигига тўғри келадиган двигателлар қувватининг катталиги ёнилғи сарфини оширади. Транспорт воситасидан фойдаланиш кўрсаткичларининг пастлиги ва йўл шароитларининг оғирлиги ҳам автомобиль транспортида меҳнат унумдорлигининг паст бўлишига олиб келади. Автомобиль транспортининг яна бир муҳим камчилиги ташиш таннархининг катталигидир. Автомобиль транспорти ташиш таннархининг

катталиги, унинг қимматбаҳо ёнилғида ишлаши, бажарилган иш бирлигига нисбатан ёнилғи сарфи кўплиги, транспорт воситаси бирлиги юк кўтара олиш ёки пассажирлар сиғдира олиш қобилиятининг кичиклиги сабабли бажарилган ишга нисбатан тўланадигин иш ҳақи катталигидир. Бундан ташқари автомобиль транспортида транспорт воситаларининг юк элтиб берилгач, қайтишда юксиз юришлари ҳам ташиш таннархини катталаштиришга олиб келади. Юқорида айтилганларга кўра, автомобиль транспортини қисқа масофаларда, айниқса ички ташишларда ишлатиш мақсадга мувофиқдир. 4.Ўзбекистон Республикаси автомобиль транспортининг ҳозирги ҳолати Мустақил Ўзбекистон Республикаси ҳудуди 447,4 минг квадрат километр бўлиб, эгаллаган майдонининг кўлами жиҳатдан МДҲ давлатларида Россия федерағияси, Қозоғистон, Украина ва Туркманистан республикаларидан кейинги ўринни эгаллайди. Аҳолиси 24650, 4 минг киши бўлиб, собиқ иттифоқ аҳолисининг парчаланиб кетиши даврига нисбатан 8,6 фоизини ташкил этади. Аҳолиси бўйича Овропа давлатларидан Полқшага тенг ёки қўшни Афғонистон аҳолисидан 25 фоизга кўп. 2000 йилда республикада халқ хўжалиги маҳсулотларини ишлаб чиқариш ҳудудларидан истеъмол қилиш ҳудудларигача ўртача 35,5 км масофага ташилиб, унинг умумий ҳажми 701,2 млн.т ни ташкил этди. Юк обороти бутун халқ хўжалиги бўйича 8,94 млрд. ткм ни, шу жумладан, минтақавий автомобилларда ташиш уюшмалари корхоналари бажаргани 1,2 млрд ткм ни ташкил этди. Ўзбекистон Республикасининг автомобиль транспорти турли хил мулк эгалариники, жумладан, шахсий мулк эгалариники бўлиб, бутун республика ҳудудида жойлашган катта ва мураккаб халқ хўжалиги комплексидир. Бу комплексга 80 минг километр автомобиль йўли (унинг 85 фоизидан ортиғи тош, бетон ва асфалқт йўл), мингга яқин ихтисослашган йирик ҳиссадарлик

автомобиль транспорти корхоналари киради. Минтақавий автомобилларда ташиш уюшмалари тизимида 200 ортиқ юк ташувчи, 96 та аралиш ташиш билан шуғулланувчи автокорхоналар, шу жумлада 25 автожамлама мавжуд. Ҳозирги кунда хусусий мулк эгаларида юк автомобилларининг сони 40 минг атрофида бўлиб, унинг салмоғи минтақавий автомобилларда ташиш уюшмалари корхоналаридагига нисбатан икки марта кўп бўлиб, турли хил мулкдорлар ўртасида ҳақиқий рақобат ташкил этиш даражасидадир. Ўзбекистоннинг мустақиллик йилларида автомобиль транспортида ташиш жараёнини такомиллаштириш бўйича катта ишлар бажарилди. Минтақавий автомобилларда ташиш уюшмаларига қарашли автомобиль транспорти воситалари пахта хом ашёси, пахта толаси, пахтанинг техник (мой олишга мўлжаланган) уруғи, дон, қанд лавлагиси ва бошқа қишлоқ хўжалик маҳсулотлари ташиш билан бирга республиканинг муҳим қурилиш объектларида - “ЎзДЭУавто” заводи, Учқудуқ-Султануздаг-Мискент-Нукус темир йўл магистрали, Қоровулбозор нефтни қайта ишлаш заводи, Қамчиқ довони ва тоннелли автойўли, Хонобод ер ости газ омбори, Шўртан газ-кимё комплекси, Учкудуқ аэропорти, Хоразм қанд заводи, Кўқдумалоқ, Мингбулоқ ва Алан нефт конлари, Тошкент, Самарқанд, Бухоро, Хива, Урганч, Фарғона, Шаҳрисабз, Қува шаҳарларидаги 50 дан ортиқ қурилиш объектларида фаол иштирок этдилар. Тошкент шаҳридаги Форобий, Сағбон, Нукус, Халқлар дўстлиги кўчаларини кенгайтиришда, Қўйлиқ, Юнусобод, Отчопар, Хадра майдони, “Боғи эрам”, “Алишер Навоий” истироҳат боғларида, “Жар” спорт комплекси, Юнусобод ёпиқ теннис корти, янги ҳайвонот боғи, “Сайлгоҳ” комплекси, Темурийлар тарихи давлат музейи, Дўрмон, Қайнарсой ва Оқсарой резиденғиялари, Тошкент шаҳар ҳокимлиги биноси каби объектларни бунёд этишда муносиб ҳисса кўшдилар. Уларнинг барчасида Тошкент шаҳар, вилоят ва Қорақалпоғистон автомобилларда ташиш уюшмаларига тегишли ҳиссадорлик корхоналарининг юк автомобиллари бевосита иштирок этдилар. Келгусида юк автотранспортини ривожлантириш, автотранспортда илмий- техника тараққиёти ютуқларини жорий қилиш, тиркамаларни кенг қўллаш

эвазига транспорт воситаларидан фойдаланиш самарадорлигини ошириш, ташиш жараёнини ташкил этишни яхшилаш ҳисобига сарф-харажатларни камайтириш, бозор шароитида транспорт хизмати кўрсатиш рақобатбардошлигини кўтариш юзасидан вазифалар белгиланган. Бугунги кунда Тошкент шаҳар, вилоятлар ва Қорақалпоғистон автомобилларда ташиш уюшмаларига тегишли ҳиссадорлик автотранспорт корхоналари ҳар бир туманда, шаҳар ва вилоятда мавжуд. Улар автовокзаллар, автобошбекат ва автошохбекатларига эга. Республика бўйича 2280 та автобуслар қатнов йўналишлари бўлиб, шулардан 431 таси шаҳарлараро, 100 дан ортиғи шаҳар ва туман марказларини боғловчи, 500 га яқини шаҳар ичи ва 1768 та шаҳар атрофи автобус қатнов йўналишларидир. Ўртача бир кунда шаҳар автобус қатнови йўналишларида 2,45 млн. пассажир, шаҳар атрофи йўналишларида қарийб 3,2 млн. ва шаҳарлараро йўналишларда 2,2 минг пассажирлар автобусларда ташилмоқда. Умуман олганда, бир кунда 5,65 млн. пассажирлар республика автобус транспорти маршрутларида мунтазам қатнаётирлар. Пассажир ва ҳайдовчилар учун қулайликларга эга, ҳозирги қун талабларига жавоб берадиган 27 та автошохбекат, 120 та автобошбекат ва 123 та чипта сотиш шаҳобчалари хизмат кўрсатмоқда. Аҳолига хизмат кўрсатиш маданиятини ошириш, қулай шароитлар яратиш мақсадида республикамизнинг йирик туман марказлари, аҳоли зич жойлашган худудлари ҳамда шаҳарларда автошохбекат ва автобошбекатлар қурилишига кенг эътибор қаратилаётир. 1992-2000 йиллар мобайнида Республикамизнинг йирик шаҳарларини пойтахт билан, улар тарихий обидалари ҳамда зиёратгоҳлари жойлашган худудлари билан боғловчи 62 та шаҳарлараро ва сайёҳлик янги маршрутлари очилди. Қуйидаги 18, 19, 20-жадвалларда Қорақалпоғистон Республикаси, "Тошшаҳарйўловчитранс" ва барча вилоятлар автомобилларда ташиш уюшмаларига тегишли автокорхоналарнинг 2005 ва 2010 йилларигача

мўлжалланилган режадаги техник-эксплуатағион кўрсаткичлари, тендер асосида жойлаштирилган шаҳар ичи, шаҳар атрофи ва шаҳар(вилоят)лараро автобус маршрутлари маълумоти берилган. 5. Автомобиль транспортининг ривожлантириш илмий-техник муаммолари Мустақил Ўзбекистон Республикаси ижтимоий ва иқтисодий ривожлантиришнинг келажак 10….20 йилларгача даврга мўлжалланган асосий йўналишларида автомобиль транспортини ривожлантириш билан боғлиқ бир қанча мураккаб илмий-техник ва ташкилий муаммоларни ҳал қилиниши лозим. Уларга қуйидагиларни киритиш мумкин: амалда мавжуд саройларни ҳар томонлама тежамли ва такомиллаштирилган автомобиллар ҳисобига кўпайтириш, автомобиль саройи таркибини юк кўтариш ва пассажирлар сиғими бўйича оқиллаштириш, автосервис, техник хизмат ва таъмирлаш тизимини такомиллаштириш, транспорт воситаларининг ихтисослашувини чуқурлатиш, автомобиль йўллари тармоқларини янада кенгайтириш, ҳаракат тезлиги ва хавфсизлигини ошириш. Муаммонинг ташкилий томони Республика Хукумати томонидан қабул қилинган қарорга биноан Қорақалпоғистонда, барча вилоятларда ва Тошкент шаҳрида ташкил этилган автомобилларда ташиш уюшмалари ҳамда қишлоқ хўжалигидаги автомобиль транспорти моддий- техника базасини мустаҳкамлаш ва улар ташиш ишларини такомиллаштириш, кичик ва ўрта бизнесни ривожлантириш борасида шахсий автомобиль эгаларидаги транспорт воситалари иштирокида ва улар ихтиёри билан "Шахсийавтотранс" корхоналари ташкил этиб, давлат тасарруфидаги ҳиссадорлик автотранспорт корхоналари ва шахсий мулкдорлар автотранспорти бирлашмалари ўртасида бозор иқтисодиётига ўтиш даври талабига мос келувчи рақобатни йўлга қўйиш.

Автомобиль саройларини кўпайтириш катта ва мураккаб техник- иқтисодий муаммолардан бири бўлиб, уни ҳал қилиш мустақиллик йилларида ишга туширилган автомобилсозлик ишлаб чиқариш қувватларини ошириш, автомобиль ишлаб чиқаришни сон жиҳатдангина

4-жадвал Қ орақалпоқистон Республикаси, "Тошшаҳарй ў ловчитранс" пассажирлар ташиш хиссадорлик давлат уюшмаси ва вилоятлар автомобилларда ташиш уюшмалари б ў йича 2005 йилгача автобус саройлари техник-эксплуатағион кҳрсаткичлари Уюшмалар номи Автобусла р сони Саройдан фойдаланиш коэффи ц иент и Масофадан фойдаланиш коэффиғиенти Ташилиши лозим пассажирла р сони (млн.киши) Бажарилиши лозим пассажир обороти (млн.пасс.км) Ҳртача сиғим Қ орақалпоқавтотранс 687 0,710 0,933 72,9 377,9 24,0 Тошшаҳарйҳловчитранс 2407 0,740 0,910 532,5 2715,8 30,0 Тошвилоятавтотранс 1675 0,608 0,931 367,0 1714,6 30,0 Сирдарёвилоятавтотранс 475 0,628 0,887 65,0 363,0 28,0 Жаззахвилоятавтотранс 510 0,587 0,962 59,2 253,8 25,0 Фарғонавилоятавтотранс 1431 0,594 0,935 262,9 1164,7 26,0 Андижонвилоятавтотранс 1059 0,519 0,937 137,1 634,7 25,0 Наманганвилоятавтотранс 801 0,487 0,961 133,3 491,4 27,0 Самарқандвилоятавтотранс 1030 0,497 0,938 158,3 874,6 24,0 Навоийвилоятавтотранс 356 0,434 0,899 49,2 228,3 29,0 Бухоровилоятавторанс 672 0,535 0,947 81,0 443,5 26,0 Сурхондарёвилоятавтотранс 372 0,574 0,960 94,1 539,4 29,0 Қ ашқадарёвилоятавтотранс 1037 0,570 0,927 132,6 1000,7 27,0 Хоразмвилоятавтотранс 403 0,960 0,982 66,9 374,9 27,0 Ў збекистон Республикаси б ў йича 12915 0,603 0,936 2212 11177,3 28,0

5-жадвал Қ орақалпоқистон Республикаси, "Тошшаҳарй ў ловчитранс" пассажирлар ташиш хиссадорлик давлат уюшмаси ва вилоятлар автомобилларда ташиш уюшмалари бҳйича 2010 йилгача автобус саройлари техник-эксплуатағион кҳрсаткичлари Автомобилларда ташиш вилоят уюшмалари номи Автобусла р сони Саройдан фойдаланиш коэффиғиент и Масофадан фойдаланиш коэффиғиенти Ташилиши лозим пассажирлар сони (млн.киши) Бажарилиши лозим пассажир обороти (млн.пасс.км ) Ҳртача сиғим Қ орақалпоқавтотранс 721 0,585 0,933 76,6 396,7 26,0 Тошшаҳрйҳловчитранс 2600 0,75 0,915 575,0 2932,5 30,0 Тошвилоятавтотранс 1759 0,610 0,931 385,3 1800,3 32,0 Сирдарёвилоятавтотранс 498 0,635 0,887 68,3 381,1 29,0 Жаззахвилоятавтотранс 535 0,600 0,962 62,2 266,5 27,0 Фарғонавилоятавтотранс 1502 0,600 0,935 276,1 1222,9 27,0 Андижонвилоятавтотранс 1111 0,540 0,937 143,9 666,4 26,0 Наманганвилоятавтотранс 841 0,500 0,961 140,0 515,9 28,0 Самарқандвилоятавтотранс 1082 0,505 0.938 166,2 918,3 26,0 Навоийвилоятавтотранс 374 0,470 0,899 51,7 239,7 31,0 Бухоровилоятавтотранс 706 0,550 0,847 85,1 465,6 28,0 Сурхондарёвилоятавтотранс 391 0,580 0,960 98,8 566,4 30,0 Қ ашқадарёвилоятавтотранс 1089 0,580 0,927 139,3 1050,7 29,0 Хоразмвилоятавтотранс 423 0,600 0,982 70,3 393,6 28,0 Ў збекистон Республикаси б ў йича 13632 0,579 0,863 2338,8 11816,6 29,0

6-жадвал 1999-2000 йилларда тендер асосида жойлаштирилган шаҳар ичи, шаҳар атрофи ва вилоят худудларида қатновчи шаҳарлараро автобус й ў налишлари (01.08.2000й. ҳолатига) Т.р Уюшмалар номи Амалда ў тказилга н Амалда танловга қ ў йилган й ў налишлар ғолиб чиққаб бошқа ташувчилар сони ғолиб чиққан уюшмалар автосаройлари Тендерлар Жами Шундан Жами Шундан Жами Шундан Сони Шаҳар ичи ва шаҳар атроф и Шаҳар лараро Шаҳар ичи ва шаҳар атроф и Шаҳар Лараро Шаҳар ичи ва шаҳар атрофи Шаҳар Лараро 1. Қ орақалпоқавтотранс 14 84 62 22 16 10 6 68 52 16 2. Тошшаҳарй ў ловчитранс 12 178 178 - 43 43 - 135 135 - 3. Тошкентвилояттранс 44 204 177 27 11 11 0 193 166 27 4. Сирдарёвилояттранс 8 28 26 2 7 6 1 21 20 1 5. Фарғонавилояттранс 16 59 57 2 5 5 0 54 52 2 6. Андижонвилояттранс 9 73 69 4 11 11 0 62 58 4 7. Наманганвилояттранс 16 103 101 2 8 8 0 95 93 2 8. Самарқандвилояттранс 12 80 80 0 3 3 0 77 77 0 9. Бухоровилояттранс 21 78 78 0 19 19 0 59 59 0 10. Сурхандарёвилояттранс 16 56 56 0 1 1 0 55 55 0 11. Қ ашқадарёвилояттранс 83 262 232 30 25 23 2 237 209 28 12. Хоразмвилояттранс 6 27 27 0 0 0 0 27 27 0 13. Жиззахвилояттранс 11 39 30 9 12 9 3 27 21 6 14. Навоийвилояттранс 7 36 25 11 15 15 0 21 10 11 Жами

ошириб қолмай, самарадорлиги юқори бўлган янги автомобиллар эга бўлганларини ишлаб чиқаришни йўлга қўйиш. Бу йўлда ҳозироқ кўп ишларни амалга оширилиши лозим. Масалан, Андижоннинг Асака шаҳридаги енгил автомобиллар УзДЭУавто заводининг лойиҳада режалаштирилган йилига 200 минг қувватини ишга тушириш билан бирга автомобилларнинг янги "В" синфли "УзДЭУ Матиз", "С" синфли Нексия-2 такомиллаштирилган енгил автомобиллар чиқариш ҳисобига, улар экспортини 50…60 фоизга етказиш борасида зарур ишлар бажарилиши лозим. Самарқанд шаҳрида ташкил қилинган "СамАвто" заводи қуввати республика иқтисодиётига зарур бўлган такомиллаштирилган юк автомобиллари (шу жумладан ихтисослаштирилганларни ҳам) ва мини ҳамда кўп сиғимли автобуслар чиқаришни йўлга қўйиш лозим. Бундан буён чиқариладиган автомобиллар ёнилғини тежаб сарфлайдиган, атроф-муҳитга заҳарли чиқинди ва қора тутунларни экологик меъёрдан оширмай чиқарувчи, ҳаракат хавфсизлиги даражаси юқори бўлган, бошқаришга қулай, кам сервиз хизмати ва таъмирни талаб қиладиган бўлиши лозим. Карбюраторли двигателларда ёнилғи тежамини ошириш асосида ёнувчи газлар сиқилиш даражасини ошириш, карбюрағия ва ёнилғи пуркашни яхшилаш ҳисобига бажарилади. Бундан ташқари, ёндиришнинг электрон ва форкамера тизимларини жорий этиш ҳам ёнилғи тежамини оширади. Автомобиль саноатини ривожлантиришда юк автомобиллари ва автобуслар билан бирга дизелқ двигателли енгил автомобилларни ҳам ишлаб чиқаришни ўзлаштириш масаласига катта эътибор берилиши керак. Дизелқ ёнилғиларининг бензиндан арзонлиги назарга олинса, дизелқ двигателларининг умумий тежами карбюраторли двигателларга нисбатан 30….40 фоиздан ортиқни ташкил этади. Шунинг учун мамлакатимизда автомобилларни дизелқ ёнилғисида ишловчи двигателларга ўтказишга жуда катта аҳамият берилиши керак. Бу

борада Тошкент автомобиль-йўллар институти илмий ходимлари қилаётган илмий изланишлари таҳсинга сазовор. Юк автомобиллари саройи таркибини яхшилаш муҳим техник- иқтисодий муаммолардан биридир. Шунинг учун ҳам автомобиль саройи таркибини такомиллаштириш, улардан кўп юк кўтарадиган ихтисослаштирилган ва юк кўтариш қобилияти кам бўлган автомобиллар салмоғини оширишга алоҳида эътибор берилиш лозим. Соҳа мутахассислари ва олимларнинг фикрича кам (2 т гача) юк кўтарувчи автомобиллар сони умум юк автомобиллари сонига нисбатан 25 фоизни ташкил этиши керак. Амалда эса бу миқдор анча кам. Натижада майда партияли юклар кўтариш қобилияти ўртача автомобилларда ташилиб, юк ташиш таннархи ошиб кетади. Бу ҳол ташиш хизмати нархини оширишга олиб келиб, ташиш хизмати истеъмолчиларини бошқа транспорт турини (масалан, от уловини) излашга олиб келади. Кўп юк кўтара оладиган автомобиллар сони мутахассислар фикрига биноан 30….40 фоизни ташкил этиши ўрнига, улар миқдори ниҳоятда кам. Кичик ва ўрта бизнесни ривожлантириш учун ҳорижий давлатлар ёки нуфузли банклар томонидан ажратилувчи инвестиғияни айни масалага йўналтириш мақсадга мувофиқ бўлар эди. Автомобиллар саройи таркибини яхшилаш муаммосини ҳал қилиш 2000 йилларда давом эттирилиши керак. 20 т ярим тиркама, 25 т фургон ярим тиркама билан ишловчи тягачлар ва тиркамалар шулар жумласига киради. ХХ асрнинг охирларида тоғ-кон саноатида узоқ ҳорижий давлатлардан келтирилган 135 ва 170 т юк кўтара олувчи Cutterfillar (Америка Қўшма Штатлари) ва Yuklid (Швеғия) гигант автосамосвалларнинг ишлатилиши сарф-харажатларни анча тежаш имконини бериш билан бирга иш унумдорлигини кескин равишда оширди. Калажакда автопоездларга уланувчи таркамалар ва ярим тиркамаларни кўпайтирилиши, такомиллаштирилган юк ортиш-тушириш механизмларига эга бўлиш, 20 ва 30 тонна юк кўтара оладиган контейнерлар ташувчи автомобиллар, рефрижераторлар ва автоғистерналар ҳамда 200….300 тонна юк кўтарувчи

махсус гигант автосамосвалларни татбиқ этиш илмий-техник муаммолардан биридир. Автобус саройи таркибини яхшилаш ҳам катта ва жуда катта сиғимли автобусларни йирик шаҳарларда ишлатишни йўлга қўйиш лозим. Бизда ҳозир сиғими 110 пассажирли Mersedes - Benz 0345 русумли автобус фақат Тошкентдагина ишлаётир. Жаҳон банки (ЖБ) Ўзбекистоннинг 5 та йирик шаҳарларида шаҳар пассажирлар транспортини ривожлантиришга 29 млн. америка доллари миқдорида кредит бериб, унга 350 та автобуслар сотиб олиш ва уларни лизинг асосида давлат ва хусусий мулкдорларга беришни лозим топди. Автомобиль транспорти воситаларининг ихтисослаштириш масалалари ҳозирги замон автомобиль транспортини ривожлантиришнинг асосий йўналишларидан биридир. Мавжуд кўпчилик юк автомобилларининг кузовлари универсал ва паст бортли бўлганлиги сабабли айрим ҳолларда уларнинг кенгайиб бораётган юк хиллари ташиш талабларига жавоб бермаётир, натижада юк ташиш ишларининг иқтисодий кўрсаткичлари паст даражада. Ҳозирги кунда юк автомобиллари умумий саройининг анчагина қисми ихтисослаштирилган бўлиб, уларнинг ярмидан кўпроғини самосвал автомобиллари ташкил қилади. Аммо ғемент ташувчи, контейнер ташувчи, рефрижераторлар ва шу кабилар сони талаблардан анча орқада. Олимларнинг фикрича ва амалдаги юк ташиш тажрибаларига биноан ихтисослаштирилган автомобиллар сонини умум юк ташувчи автомобиллар сонига нисбатан 60….70 фоизга ошириш лозим. Айниқса кўпчилик қишлоқ хўжалик маҳсулотларни, узоқларга етказиб берилиши лозим маҳсулотларни ташишда рефрижераторли автомобиллар сонини анча оширишлик лозим. Қишлоқ хўжалиги учун махсус автомобиллар ва автопоздлар(шу жумладан пахта хом ашёсини ташувчи)ни кўплаб чиқариш "СамКочАвто" автомобилсозлари олдида муҳим вазифа бўлиб турибди. Автомобиль йўллари тармоқларини ривожлантириш ва кенгайтириш асосий ва мураккаб муаммолардан биридир. Ҳозирда мавжуд автомобиль

йўллари тез ривожланиб бораётган распублика иқтисодиёти талабларини қондира олмаётир. Айниқса юқори категорияли (яъни, қаттиқ ёки такомиллаштирилган қопламали) автомобиль йўллари ва махсус қишлоқ хўжалик йўлларининг камлиги айрим жойларда автомобиль транспорти воситаларидан самарали фойдаланишни пасайтириб, ташиш таннархини ошириб юбормоқда. Йўл тармоқларини кенгайтириш ва ривожлантириш саноат, қурилиш ва айниқса қишлоқ хўжалиги тараққиёти суръатларини анча тезлаштиради. Автомобиль йўллари тармоқларини кенгайтириш жуда катта давлат аҳамиятига эга эканлигини ҳисобга олиб республика Ҳукумати катта ишлар қилаётир. Мисол тариқасида замон талабига мос келувчи 1,8 минг километрли Андижон-Қўқон-Тошкент-Самарқанд-Учқудуқ-Нукус автомобиль магистралини реконструк ц иялаб халқаро юк ташишга мослаштиришни келтириш мумкин. Илмий-техника тараққиёти барча транспорт турларида, шу жумладан, автомобиль транспортида ҳам ҳаракат тезлигининг ошишига олиб келди. Агар 40-йилларгача ишлаб чиқилган юк автомобилларида конструкғион (максимал) ҳаракат тезликлари соатига 40…60 километрдан, енгил автомобилларда 60…100 километрдан ошмаган бўлса, ҳозир ишлаб чиқарилаётган юк автомобилларида максимал тезлик соатига 80…120 километр ва кўпчилик енгил автомобилларда 140…150 километрга тенгдир. Бироқ бундай катта тезлик имкониятидан кўп ҳолларда тҳла фойдаланиш қийин. Чунки бу ҳозир йўллардаги автомобиль оқимларининг катталиги, ҳаракат хавфсизлиги, йўл ва иқлим шароитлари билан боғлиқдир. Бундан ташқари, ҳаракат тезлигини ошириш транспорт иқтисодига зиддиятли таъсир этади. Бир томондан, ҳаракат тезлигини ошириш йўлларни ўтказувчанлик қобилиятини ошириб, юк ва пассажирлар ташишни тезлаштириб, транспорт иқтисодий самарадорлигини оширса, иккинчи томондан, йўл қурилишидаги капитал харажатларни, эксплуатағия қилиш сарфини кўпайтиради, ҳаракат тезлиги соатига 50…60 километрдан ошганда

ёнилғи сарфининг номутаносиб ошишига олиб келади ва ҳ.к. Бундан ташқари, тез юриш натижасида ҳаракат хавфсизлигини таъминлаш қийинлашади, кўнгилсиз ҳодисалар бўлиш эҳтимоли кўпаяди. Автомобиль йўлларида ҳаракат хавфсизлигини таъминлаш ҳозир жаҳон миқёсидаги фавқулотда актуал муаммо бўлиб, ҳисоблар шуни кўрсатадики, дунёдаги бир йилги автомобиль фалокатлари сони 55 млн.гача етиб бормоқда, натижада тахминан 250 минг киши нобуд бўлмоқда ва 10 млн.га яқин киши шикастланмоқда. Ҳозир ҳаракат хавфсизлигини таъминлаш муаммосини асосий икки йўналишда ҳал қилиш устида катта ишлар олиб борилмоқда. Биринчи йўналиш автомобиль конструкғиялари фаол хавфсизлигини таъминлашдир. Бунга автомобилларнинг ҳаракат вақтидаги турғунлигини ва бошқарилишини яхшилаш, тормоз тизимини такомиллаштириш ва бошқалар киради. Бу йўналиш асосан аварияга йўл қўймасликка қаратилган. Иккинчи йўналиш автомобиль конструкғиялари пассив хавфсизлигини таъминлашдир. Бунга, аввало, автомобиль кабинаси мустаҳкамлигини ошириш, тўқнашиш энергияисни камайтирувчи бамперлар ишлатиш, хавфсизлик камарларини қўллаш, рулқ колоннасини телескопик конструкғияли қилиб ишлаш, кабина ичидаги ва унинг ташқарисидаги ўткир қиррали ва қаттиқ буюмларни йўқотиш ёки уларни юмшоқроқ ва амортиза ц ияли қопламалар билан қоплаш ва ҳоказолар киради. Бу йўналиш асосан тўқнашиш натижасидаги кўнгилсизлик оқибатини енгиллаштиришга қаратилган. Автомобиль йўлларини лойиҳалашда ва қуришда ҳаракат хавфсизлиги талабларига аҳамият бериш ҳам актуал муаммодир. Кўп автомобиль қатнайдиган жойларда автострадалар қуриш лозим. Бундай автострадалар кўп тасма(полоса)ли ҳаракатга мўлжалланган бўлиб, кесишиш жойлари икки қаватли (яъни путепроводли) қилиб қурилади. Бундай йўлларда махсус қопламалар ишлатилиши лозим. Велосипед ҳаракати ва йўловчилар учун махсус тротуарлар қурилиши керак. Бундай автострадалар ҳаракатини

бошқаришни енгиллаштирувчи белгилар, светофор ва бошқа техника воситалари билан жиҳозланиши лозим. Ҳайдовчилар ва йўловчиларнинг йўл ҳаракати қоидаларига қатъий риоя қилишлари ҳам муҳимдир. Чунки кўнгилсиз ҳоллар ва фалокатларнинг 75… 80 фоизига ҳайдовчилар ёки йўловчилар йўл ҳаракатига риоя қилмасликлари сабаб бўлмоқда. Автомобиль транспортида бошқаришни автоматлаштириш бошқа транспорт турларидаги каби кўп қирралидир. Ҳаракат тезлигининг ошиши ва автомобиль оқимларининг кундан-кунга кўпайиб бориши автомобилларни бошқаришни автоматлаштиришни тақозо этади. Бу масалани ҳал қилишда ҳайдовчилар меҳнатини енгиллаштирувчи автоматларни қўлланиш ва айрим иш жараёнларини оптималлаштириш лозим. Буларга ёнилғи сарфи ва ёниб бўлган газлардаги заҳарли моддаларни камайтириш, узел ва агрегатлар меъёрдаги иш режимларини таъминлаш ва бошқалар киради. Йўлдаги тўсиқларни узоқдан аниқловчи радар ускуналарини ўрнатиш, катта ва оғир автопоездларни бошқаришда телекамералардан (одатда автомобиль томига ўрнатилади) ва бошқа автоматика воситаларидан фойдаланиш ҳам зарур масалалардандир. Шу билан бирга автомобилларни бошқаришни тўлиқ автоматлаштириш, уларни ҳайдовчисиз ишлатиш масалалари устида ривожланган хорижий мамлакатларда катта илмий-тадқиқиот ишлари олиб борилаётир. Ҳозир автоматлаштиришнинг энг муҳим масалаларидан бири асосий ишлаб чиқариш жараёнлари элементларини ва ташиш жараёнини тўлиқ автоматлаштиришдир. Аниқ ва фавқулодда ҳолларда автобус ҳаракати жадвалига оқилона ўзгартиришлар киритиш, режа кўрсаткичларини ҳисоблаб чиқиш ва бошқа кўп илдам масалаларни ҳал қилиш мумкин. Шунингдек, автоматик бошқариш тизими моддий-техника таъминоти, капитал қурилиш, бухгалтерия-молия фаолияти, перспектив режаларни ҳисоблашда ва узоқ давр башоратларини аниқлашда ҳам катта ишларни бажаради.

Адабиётлар 1. И.А.Каримов – Ҳзбекистон XXI асрга интилмоқда. Т., "Ҳзбекистон", 2000, 345 бет 2. А.Ч.Касаев – Узбекистан моделқ развития: мир и стабилқностқ – основа прогресса. М.: "Дрофа", 2000, 494 с. 3. Б.А.Ходжаев – Ягона транспорт системаси. Т. "Ҳқитувчи", 1984, 212 бет. 4. И.Я Аксенов – Единая транспортная система. М.: Транспорт, 1991, 380 с. 5. Б.И.Шафиркин – Единая транспортная система и взаимодействие различнҳх видов транспорта. М. Вҳсшая школа, 1983, с. 6. Б.А.Ходжаев – Автомобильнҳе перевозки. Т. "Ҳқитувчи", 1991, 396 с. 7. Б.А.Ходжаев – Автотранспортда юк ва пассажирларни ташиш асослари. Т. "Ҳқитувчи", 2002, бет. 8. К.У.Улқджаев – Экономическая реформа на железнодорожном транспорте. Т: "Меҳнат", 1999, 262 с. 9. К.У.Улқджаев, С.В.Петрова, М.А.Бобожанов – Реформа на транспорте и связи. Т. "Узбекистан", 1993, 150 с. 10. В.А.Дмитриев – Народнохозяйственная эффективностқ электрификағии железной дороги и применения тепловозной тяги. М.: Транспорт, 1976, 262 с. 11. Б.Б.Сариев – Бозор иқтисодиётида транспорт хизмати (Ҳзбекистон Республикаси дарё флоти мисолида) Т.: Магистрлик диссертағияси, 1996, 59 бет.

O'xshashlar

Ҳаво транспорти тавсифи, ютуқлари ва ривожланиш муаммолари

Саноат транспорти тавсифи, ютуқлари ва ривожланиш муаммолари

Денгиз транспорти тавсифи, ютуқлари ва ривожланиш муаммолари

Темир йўл транспорти тавсифи, ютуқлари ва ривожланиш муаммолари

Шаҳар транспорти тавсифи, ютуқлари ва ривожлантириш муаммолари