ATKlarida Moddiy-texnika ta`minoti - Transport - Referatlar

ATKlarida Moddiy-texnika ta`minoti

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

197.5 KB

Ko'chirib olish

ATKlarida M oddiy -texnika ta`minoti Reja: 1. Material-texnik ta`minotini asosiy vazifalari. 2. Transport vositalarini ehtiyot qismlar va materiallar bilan ta`minlash. 3. Avtotransport korxonalarida ehtiyot qismlarni saqlashni ta`minlashni tashkil etish va boshqarish. 4. Suyuq yonilg`i, suyultirilgan va siqilgan gazlarni, moylash materiallarini, shinalarni tashish, saqlash va tarqatish. 5. Yonilg`i-moylash materiallarini tejash yo`llari.

Tayanch so`z va iboralar Material-texnik ta`minotini asosiy vazifalari. Transport vositalarini ehtiyot qismlar va materiallar bilan ta`minlash. Avtotransport korxonalarida ehtiyot qismlarni saqlashni ta`minlashni tashkil etish va boshqarish. Suyuq yonilg`ini tashish, saqlash va tarqatish. Suyultirilgan va siqilgan gazlarni tashish, saqlash va tarqatish. Moylash materiallarini tashish, saqlash va tarqatish. Shinalarni tashish, saqlash va tarqatish. Yonilg`i-moylash materiallarini tejash yo`llari. Avtomobil transportini yonilg`i-moylash materiallari bilan ta`minlash va ularni tejash yo`llari Avtomobillarni yonilg`i sarfiga ta`sir etuvchi asosiy omillar. YOnilg`i sarfiga ta`sir etuvchi omillar dvigateldagi va transmissiyadagi mexanik yo`qotishlar hamda avtomobil harakatida sodir bo`ladigan qarshiliklarni yengish bilan bog`liqdir. YOnilg`i sarfi harakatlanishdagi qarshiliklarni yengish, g`ildirash, aerodinamik va inertsiya kuchlarini yengishga yo`naltirilgan. Avtomobilning yonilg`i muvozanati q uyidagi ifoda bo`yicha tavsiflanadi: Q∑ =Q dv + f +Q tr +Qvv + Qg + Qa Bu yerda: Q∑-avtomobilning harakatlanishi uchun umumiy yonilg`i sarfi; Q d — dvigiteldagi issiqlik va mexanik yo`qotishlarni yengish; Q f —g`itdirash qarshiligin yengish; Q t- rtransmissiyadagi mexanik yo`qotishlarni yengish; Qvv—aerodinamik qarshilikni ye ngish; Qg—avtomobil inertsiya kuchiniengish; Qa—koptarilish va pastga tushishlarni ye ngish uchun yonilg`i sarfi. Engil avtomobilning yonilg`i muvozanati dvigatel quvvatining 60% i qarshiliklarni yengish uchun sarflanadi. Avtomobil transmissiyasiga yetkazib beriluvchi samarali quvvat (40 km/soat tezlikda) 21% ni tashkil qiladi. Transmissiyadagi mexanik yo`qotishlar 10-15% dan iborat. Avtomobilning og`irligi va tuzilishiga bog`liq bo`lgan harakatlanishdagi q arshiliklar yonilg`i sarfiga salmoqli ta`sir koprsatadi. YUk avtomobilini tekis yo`lda 60 km/soat tezlik bilan harakatlanishidagi yonilg`i muvozanati

quyidagicha tavsiflanadi: Q A q 38%, Q, q 28%, Q Ir q 10%, Qvv q 24%, yengil avtomobilning harakatlanishida esa Q di q 61%, Q f q 17%, Q ir q 10%, Qvv q 12%. Avtomobilning shahar sharoitidagi harakatlanishida quvvatning 55% i avtomobilning tezlanishi uchun, 32% i g`ildirash qarshiligini yengish uchun, 13% i aerodinamik qarshiliklarni yengish uchun sarflanadi. Avtomobillarning yonilg`i-iqtisodiy koprsatgichini oshirish, odatda avtomobilning og`irligini kamaytirish, dvigatel va transmissiyaning foydali ish koeffitsientini oshirish, g`ildirash va aerodinamik qarshilikni kamaytirish yo`li bilan amalga oshiriladi. T XK sif a tini yonilg`i s a rfig a t a `siri. Ekspluat ats iya j a r a yonid a gi yonilg`i s a rfi a vt o m o bilning t ex ni k t a vsifid a ke ltirilg a n yonilg`ining n a z o r a t s a rfid a n o rtiq bo`l a di. Buning s a b a bi, yonilg`i s a rfig a Ekspluat ats iya sh a r o itid a b o shq a ril a dig a n v a b o shq a rilib bo`lm a ydig a n qo`shimch a o mill a rning t a `siridir. B o shq a riluvchi o mill a rg a ul a rg a t a `sir etish n a tij a sid a yonilg`i s a rfini ka m a ytirish mum k in bo`lg a n o mill a r k ir a di. O`z n a vb a tid a , ul a r t a sh k iliy t ex n o l o gi k v a t ex ni k turl a rg a bo`lin a di. Boshqarilib bo`lmaydigan omillarga yonilg`ining Ekspluatatsion sarfiga salmoqli ta`sir etuvchi, Ekspluatatsiya qilish va tabiiy iqlim sharoitlari kiradi. M a s a l a n, s o vuq iqlim sh a r o itid a a vt o m o bilni Ekspluat ats iya qilishd a yonilg`i s a rfi o shib ke t a di. Bunga dvigat e l ishi issiqlik r e jimi yomonlashishi, saqlash joyida dvigat c lni isitish, og`ir yo`l sharoiti, moylar qovushqoqligining oshishi munosabati bilan transmissiya foydali ish koeffitsientining pasayishi va boshqalar ta`sir qiladi. A vt o m o bill a rni issiq iqlim sh a r o itid a Ekspluat ats iya qilish ts ilindrl a rning to`lishig a v a yoniig`i a r a l a shm a sining b o yishig a , dvig a t e l v a tiziml a rining qizib ke tishig a o lib ke l a di. Buning natijasida t e xnik iqtisodiy koprsatkichlar yomonlashadi. Masalan, tashqi haroratning 20° C dan 40° C ga oshishi diz e l dvigat e llarida yonilg`i sarfini 30% ga oshiradi. SHuningd e k, avtomobillarni tog` sharoitlarida Ekspluatatsiya qilinganda ham yonilg`i iqtisodiy koprsatgichi yomonlashadi. Har 100 m koptarilish evaziga dvigat e lning quvvati 12-13% ga kamayadi, yonilg`ining iqtisodiy koprsatgichi esa

14-15% ga yomon lashadi. A m a liyotd a uchr a b turuvchi biri k m a v a a gr e g a tl a rning n o s o zli k l a ri h a m yonilg`i s a rfig a s a lm o qli t a `sir kop rs a t a di. Masalan, karbyurator bosh jiklyori o`tkazuvchanlik qo biliyatining ko’payishi, ekono mayz e r klapani zichligining buzi lishi, o`t oldirishning m e `yordan oldinroq yoki k e chroq bo`lishi, gaz taqsim lash m e xani zm idagi t irqishl ar ni ng buzi li shi, uzgich kontaktlari orasidagi tirqishning o`zgarishi yonilg`i sarfini 3- 15% ga oshiradi. Amaliyotda uchrab turadigan boshqa nosozliklar (bir yondirish shami yoki forsunkaning ishdan chiqishi, boshqaruvchi g` ildiraklarni o`rnatish burchaklarining noto`g`riligi, tormoz m e xanizmidagi tirqishlarning kamayishi) yonilg`i sarfini 15-20% ga ko’paytiradi. SHuning uchun ATK dagi muhandis- t e xniklarning faoliyati harakatdagi tarkibga sifatli TXK va T hamda ularni t e xnik soz holatda ushlab turishga qaratilgan bo`lishi zarur. A vt o m o bill a r yonilg`i s a rfining m e `yoriy kop rs a t k ichl a ri. M a `lum ishni b a j a rish uchun yo k i m a `lum m a s o f a ni yurish uchun b e lgil a ng a n yonilg`ining s a rfi a vt o m o bil transportid a yonilg`ining m e `yoriy s a rfi d e yil a di. Ul a r transport j a r a yonini a m a lg a o shirish uchun ke r ak bo`lg a n yonilg`i s a rfi m e `yorini o`z ichig a o l a di. A vt o m o bill a rni t a `mirl a sh v a h a r x il x o`j a li k ishl a ri uchun ke tg a n yonilg`i s a rfi bu m e `yorl a rg a k irm a ydi v a a l o hid a his o bg a o lin a di. Avtomobillar uchun yonilg`i sarfi b e nzin, diz e l yonilg`isi, suyultirilgan va siqilgan gazlar uchun alohida me`yorlanadi hamda ular ATK da bu mahsulotlarni me`yorlashda qo`llaniladi. Me`yorlar yakka va guruhiy turlarga bo`linadi. YOnilg`ining yakka sarf me`yori alohida avtomobil rusumlari uchun, guruhiysi esa to`liq avtokorxona uchun r e jalashtiriladi. YAkka me`yor — bu ma`lum bir rusumdagi avtomobilning 100 km masofaga mo`ljallangan yo`l-Ekspluatatsiya, iqlim va yuklanish sharoitlari hisobga olingan yonilg`ining me`yoriy sarfi hisoblanadi . Bu me`yorlar ATK sharoitida haydovchilar bilan hisoblash ishlarini bajarish va yonilg`ini sarfini hisobga olish uchun ishlatilib, ular o ` z navbatida chiziqli sarf d e b nomianadi .

Guruhiy m e `yor — bu ko’zda tutilg a n iqtis o diy o b`e k tl a r bo`yich a transport ishl a rini b a j a rish uchun yonilg`i s a rfining m e `yori his o bl a n a di. Bajariladigan ishlar tonna-kil om e tr , yo` lovchi- ki lom e tr va t o`l ov- ki lom e tr da r e j al asht ir il gan avtomobilar uchun quyidagi guruhiy me`yorlarning o`lchamlari qabul qilingan: g/(t km), g/(yo`lov. km), g/to`l. km. YUqorida k e ltirilgan me`yorlarning barchasi yonilg`ining chiziqli sarfiga asosan aniqlanadi va ular vazirlik, birlashma, korxonalarning r e javiy ehtiyojini qondirish va yonilg`idan samarali foydalanish uchun xizmat qiladi. A T K d a yonilg`i s a rfini m e `yorl a sh. A T K d a b e nzin, diz e l yonilg`isi, suyultirilg a n v a siqilg a n g a zl a rning m e `yoriy s a rfini a niql a sh chiziqli s a rf bo`yich a o lib b o ril a di v a m e `yoriy ko effi ts i e ntl a r bil a n to`g`ril a n a di. CHiziqli s a rfni bir n e ch a o mill a ri his o bg a o lg a n h o ld a to`g`ril a sh z a rur: - avtomobillar qish vaqtida ishlashida, janubda - 5 % gacha, shimolda -15 % gacha, uzoq shimolda - 20 % gacha, boshqa joylarda - 10 % gacha yonilg`i sarfi oshadi. - a vt o m o bil sh a h a rd a n t a shq a rid a ya x shi yo`l qoplam a sid a ish b a j a rg a nd a yonilg`i s a rfi 15 % g a ch a ka m a yadi. - yuk avtomobillari, maxsus avtomobillar, yarim tirkama bilan ishlovchi avtomobillar, avto’oezdlarning bajargan ishi tonna-kilom e trda hisoblanganda har 100 tkm ga b e nzin 21, diz e l yonilg`isi 1.31 , suyultirilgan gaz 2,51, siqilgan gaz 2 m 3 qo`shimcha b e lgilanadi. O`ziog`dargich avtomobil va avto’oezdlar uchun qo`shimcha har bir yuk bilan borib k e lishi uchun b e nzin - 0.251, diz e l yonilg`isi - 0.251, suyultirilgan gaz 0.31, siqilgan gaz - 0.25m 3 b e lgilanadi. M e `yoriy s a rf ( Q n ) b e nzin, diz e l yonilg`isi, g a z uchun A T K d a quyid a gich a a niql a n a di:e S h n Q W B D S H Q      100 ) 1( 100 , bu yerda H s - har bir avtomobil uchun chiziqli sarf, 1/100km; S - avtomobil yurgan yo`li , km; D - tuzatish koeffitsienti; B - ish bajarishdagi yonilg`ining

r e javiy sarfi; VV - ish hqjmi; Q - har bir yuk bilan borib k e lish uchun qo`shimcha sarf; n e - yuk bilan borib k e lishlar soni. Tonna-kilom e trda ishni bajaruvchi yuk avtomobillari va yarim tirkamali shataklagichlar uchun me`yoriy yonilg`i Sarfi quyidagi ifoda yordamida aniqlanadi:100 ) 1( 100 W B D S H Q S h    Tonna-kilometrda ish bajaruvchi tirkamali yuk avtomobillari uchun me`yoriy yonilg`i sarfi quyidagi ifoda yordamida aniqlanadi: 100 100 ) 1( 100 S GB W B D S H Q P S h      , bu yerda: G’r-tirkamaning yuksiz og`irligi, t. Maxsus va maxsuslashtirilgan avtomobillar uchun me`yoriy yonilg`i sarfiq uyidagi ifoda yordamida aniqlanadi: 100 100 ) 1( 100 S G В W B D S H Q S h       , bu yerda: N s -andozaviy avtomobilning me`yoriy yonig`i sarfi, l/100km; G - jihoz o`rnatish hisobiga avtomobilning o`z og`irligini ko’payishi yoki kamayishi, t. Avtomobillar uchun me`yoriy yonilg`i sarfi quyidagi ifoda yordamida aniqlanadi: e S h n Q D S H Q     ) 1( 100 bu yerda: N s - o`ziog`dargich avtomobillarning me`yoriy yonilg`i sarfi, l/100 km. Soatbay ishlovchi avtobus, yengil va yuk avtomobillar uchun me`yoriy yonilg`i sarfi quyidagi ifoda yordamida aniqlanadi: ) 1( 100 D S H Q S h   YUqorida koprsatilgan hisob-kitoblar orqali aniqlangan me`yoriy sarf yo`l varaqasining «YOnilg`ining me`yoriy sarfi» katakchasiga yozib qo`yiladi. Avtomobil transportida yonilg`i sarfini rejalashtirish. YOnilg`ining guruhiy sarf me`yori quyidagi ish turlari bo`yicha ishlab chiqiladi:

-bortli avtomobillarda, yarim tirkamali shataklagichlarda, maxsuslashtirilgan avtomobillarda, o`ziog`dargich avtomobil va avto’oezdlarda yuk tashishda, g/(tkm) - avtobuslarda yo`lovchi tashishda, g/yo`lov.km; - taksida yuk va yo`lovchi tashishda, g/to`l.km. YOnilg`ining turiga qarab, avtomobil transportining ish bajarishdagi guruhiy sarf me`yori quyidagi ifoda yordamida aniqlanadi:) 1( ' D w N N    Bu yerda: N*vv-qo`shimchalar hisobga olinmagan guruhiy sarf me`yori, g/(t km). g/(yo`lov,km), g/’l. km; D- rejalash davri uchun butun ‘ark bo`yicha qoshimchani hisobga olish ulushi. O`z navbatida: z q H H SZ   ' ' ' 10   bu yerda:  -b e nzin uchun-0,74 kg/m 3 ga, diz e l yonilg`isi uchun-0,825 kg/ m 3 ga, suyultirilgan gaz uchun-0,53 kg/m 3 ga, siqilgan gaz uchun-0,72 kg/m'ga teng bo`lgan yonilg`ining zichligi; 'SZ H — ma`lum foydali ish koeffitsientida avtomobil yoki avto’oezdning yurgan yo`li uchun yonilg`ining o`rtacha k e ltirilgan sarfi, 1/100 km; q '- avtomobitning o`rtacha k e ltirilgan yuk koptarish qobiliyati, t; z - foydali ish koeffitsienti. O`rtacha keltirilgan yonilg`i sarfi quyidagi ifoda yordamida aniqlanadi: )1 2(' ' '     z q B H H S SZ Avtomobillar modeliga to`g`ri keluvchi yonilg`ining chiziqli me`yoriy sarfiga 'SZ H mos keluvchi, yuk avtomobillari uchun keltirilgan o`rtacha yonilg`i sarfi me`yori- 'S H quyidagicha aniqlanadi:         ni i ci ni i ci si S A A H H 1 1 '

Avtomobillarning k e ltirilgan o`rtacha yuk koptarish qobiliyati har bir rusumdagi avtomobillarning me`yoriy yuk koptarish qobiyati va r e jalashtirilayotgan davrdagi ro`yxati soniga asosan quyidagicha aniqlanadi:        ni i ci ni i ci i A A q q 1 1 ' Avtomobil transportining foydali ish koeffitsienti - bu rejalashtirilayotgan transport ishi hajmining to`liq yurgan yo`ldan va yuk koptarish qobiliyatidan foydalanib bajara oladigan ishi hajmiga nisbati hisoblanadi. U quyidagi ifoda orqali aniqlanadi: S q W Z   ' bu yerda: W-rejalashtirilayotgan transport ishi hajmi, ming km; S- rejalashtirilayotgan umumiy masofa, ming km. Avtobuslarda yo`lovchi tashishdagi qo`shimchalarsiz yonilg`ining guruhiy sarf me`yori quyidagicha aniqlanadi: z q H H n S   ' ' * 10   bu yerda: 'S H — avlobusning yurgan yo`li uchun keltirilgan o`rtacha yonilg`i sarfi, 1/100 km; q n -avtobusning o`rtacha sig`imi, yo`lovchi. Yengil va yuk avtomobil taksilari uchun qo`shimchalarsiz yonilg`ining guruhiy sarf me`yori quyidagicha aniqlanadi: T Z H H    ' * 10 bu yerda: T — to`lov masofasi koeffitsienti. Me`yoriy yonilg`i sarfiga umumiy qo`shimcha D avtomobil transportining ishlash sharoitini va texnik-tashkiliy masalalarni inobatga oluvchi qiymatlarni o`z ichiga oladi. Hisobot davridagi umumiy qo`shimcha quyidagicha aniqlanadi: W H Q Д Ф Ф      10

Bu yerda: Q F - qo`shimchalarni hisobga olgan hisobot davridagi yonilg`ining umumiy haqiqiy sarf; Ф H  -qo`shimchalar hisobga olinmagan hisobot davridagi yonilg`ining me`yoriy sarfi; W - hisobot davridagi transport ishi hajmi. Rejalashtirilayotgan davr uchun guruhiy umumiy me`yoriy sarf Q n guruhiy me`yoriy yonilg`i sarfi  H va rejalashtirilayotgan transport ishi hajmi bo`yicha aniqlanadi: W H QH    YOnilg`idan samarali foydalanishni aniqlash uchun yonilg`ining haqiqiy guruhiy sarfi rejadagisi bilan taqqoslanadi. Bu vaqtda haqiqiy guruhiy me`yor- quyidagicha aniqlanadi: Ф Ф Ф W Q H   Bu yerda: Q f - hisobot davridagi yonilg`ining haqiqiy umumiy sarfi, ming t.; W - haqiqiy bajarilgan ish hajmi, ming tkm. Suyuq yonilg`ini tashib kelish, saqlash va tarqatish YOnilg`ini tashib kelish. ATK va YOQSH ga yonilg`i neft bazalaridan Avtosistrenalar yordamida tashib kelinadi. «GAZ», «ZIL», «MAZ» va «KamAZ» avtomobillarining shassisiga o`rnatilgan tsistrenalarning sig`imi 4-6, yarim tirkamalardan foydalanilganda esa 25 ming litrgacha yetadi. Dala sharoitida yonilg`ini tashishda hamda q uyishda nasos va tarqatuvchi moslama bilan jihozlangan avtomobil- yonilg`i tarqatuvchilardan foydalaniladi. YOnilg`ini neft bazasidan chi q arishda sifat pasporti beriladi. Avtomobil tsistrenalariga quyilgan yonilg`i miqdorini aniqlash avtomobil tarozilari yordamida yoki tsistrenaga quyilgan hajmi va zichligi yordamida aniqlanadi. Zichlik tsistrenadan olingan namuna orqali belgilanadi. Har bir avtotsisterna sig`imi (m 3 da) va yuk koptarish qobiliyati (tonnada) to`g`risidagi pasportga ega bo`lishi kerak. YOnilg` ini neft bazasida yoki ATK da qabul qilishda hujjatlarning mavjudligi va to`g`riligi , tsistrenaning zichligi, miqdori va sifati tekshiriladi.

Buning uchun tsistrenadagi yoniig`ining balandligi va zichligi hamda 10 daqiqa tingach suvning mavjudligi tekshiriladi. YOnilg`i tsistrenadan sig`imlarga nasos yordamida yoki oqizish yo`li bilan to`kiladi. Suyuq yonilg`ini saqlash. YOnilg`i bug`i bilan havo (2,4...5%) aralashmasi, 0°C haroratida ‘ortlash havfini tug`diradi. SHuning uchun yonilg`ini saqlashda yong`inga qarshi tadbirlar koprilishi kerak. Hozirgi vaqtda atrof-muhitni muhofaza etish nuqtai nazaridan, yonilg`ini faqat yer ustida saqlash turi qo`llanilmoqda. YOng`inning oldini olish uchun yonilg`i oqadigan hamma quvurlarga va nafas olish klapanlariga yong`inga qarshi saqlagichlar o`rnatiladi. SHu sababli, benzin saqlashda yong`inga qarshi saqlagichlar bilan ta`minlangan tizim qo`llaniladi. Bu tizimda saqlagichlardan Devi to`ri asosida ishlaydiganlari ko’proq tarqalgan. Bu saqlagichlarda 1 sm 3 da 144...220 gacha teshik lari bo`lgan latun to`rlar bir-biriga yaqin qilib 2 qavatda o`rnatilgan bo`ladi. YOni l g` i uchun si g` i m l ar dan, quvur l ar dan, t ar qat i sh j i hozl ar i dan, inshootlardan tashkil to’gan tizim avtomobillarga yonilg`i tarqatish tarmog`i yoki avtomobillarga yonilg`i quyish shaxobchasi deyiladi. Dizel yoniig`isini saqlash va tarqatish tizimi benzinni saqlash va tarqatish tizimidan unchalik farq qilmaydi, faqatgina ular yonilg`ini 10 kun tindirish uchun q o`shimcha sig`imlar, yonilg`ini yuza qismidan so`rib olish uchun qalqovuchli so`rgichdan hamda tarqatish kotonkasi va sig`im orasiga o`rnatilgan filtr bilan farq qiladi. Dizel yonilg`isini tashib kelib saqlash va tarqatishda yaxshilab tozalash va avtomobil baklarini vaqti-vaqti bilan yuvib turish kerak. A vt o m o bill a rni suyuq yonilg`i bil a n to`ldirish. Avtomobillarga suyuq yonilg`i q uyishda maxsus nasos va quyilayotgan yonilg`i miqdorini hisoblab turuvchi hisoblagichlar bilan ta`minlangan yonilg`i quyish kolonkasidan foydalaniladi. Ko l o n ka l a rning ishl a b chiq a rish q o biliyati d a qiq a sig a 25-250 l g a t e ng bo`l a di. Koprsatish xatoligi esa ±0,5% ni tashkil qiladi. Kolonkalarning me`yoriy

ishlashi uchun harorat -40° C dan ]46° C gacha, namlik darajasi esa 80 % dan ko’p bo`lmasligi k e rak. Ko l o n ka l a r: o`rn a tilishig a q a r a b h a r aka tl a nuvch a n yo k iqo`zg` a lm a s; - n a s o sni ishg a tushirish bo`yich a -qo`l bil a n, el ek tr o -m exa ni k v a a r a l a sh; - q u y i l a y o t g a n y o n i l g ` i n i o ` l c h a s h b o ` y i c h a - h a j m i y v a u z l u k s i z harakatlanuvchi hisoblagichli; - boshqarilishi bo`yicha-qo`l bilan, masofadan boshqariluvchi, aralash va avtomatik ravishda ishlovchi turlarga bo`linadi. ‘istol e tning quyish barmog`ini qo`yib yuborish bilan kolonkalarni o`chirish klapanlari yonilg`ini bir zumda to`xtatish imkoniyatiga ega. Bu o`z n a vb a tid a gidr a vli k tizimni to`l a h o ld a ushl a b turishg a im ko niyat b e r a di. His o bl a gich ishchi o rg a nl a ri porshen v a g o riz o nt a l ts ilindrl a rd a n ib o r a t bo`lg a n gidr a vli k dvig a t e lning n a m o yond a sidir. porshenlarning harakati hisoblash m e xzanizmiga uzatiladi, u quyilayotgan va umumiy quyilgan yonilg`i miqdorini koprsatib turadi. YOnilg`i s a ql a sh j o yl a rid a o chiq a l a ng a d a n f o yd a l a nish t a `qiql a n a di. A vt o m o bill a rg a yonilg`i dvig a t e li ishl a m a y turg a n h o l a td a quyil a di. T a shqi yoritish chir o ql a ri t a yanchl a rig a YAshin q a yt a rgichl a r o`rn a tilg a n bo`lishi ke r ak . Hamma el e ktr jihozlarining m e talldan tayyorlangan va tok o`tkazuvchi qismlari hamda yonilg`i qo`yish kolonkasi yer bilan tutashtiriladi. Etill a ng a n b e nzin a l o hid a sig`iml a rd a s a ql a nishi v a m ax sus ko l o n ka l a r o rq a li t a rq a tilishi z a rur. Uni o chiq h o ld a t a shish t a qiql a n a di. B e nzin o d a m t e risig a tushs a uni ke r o sin bil a n so`ngr a s o vun bil a n yuvib t a shl a sh z a rur. Etilli b e nzin s a chr a g a n kop z i kk i ‘r otse ntli ch o y s o d a si eritm a si bil a n yuvib t a shl a n a di. Suyultirilg a n v a siqilg a n g a zl a rni t a shib ke lish, s a ql a sh v a t a rq a tish

Suyultirilgan n e ft gazlarining (SNG) o`ziga xos xususiyatlari shundan iboratki, ular oddiy va juda past bosimda gaz holatdan suyuq holatga o`tadi. SHuning uchun ul a rni 1,6-2,0 MPa b o simg a his o bl a ng a n sig`im v a b a ll o nl a rd a t a shish, s a ql a sh v a t a rq a tish yo k i a vt o m o bil b a ll o nl a rini ul a r bil a n suyuq h o ld a to`ldirish mum k in. Avtomobil dvigat e llari uchun mo`ljallangan suyultirilgan gaz sifatida yengil ugl e vodorodlar-’ro’an, butan va ularning aralashmasi ishlatiladi. Jud a past h a r o r a td a 10 % g a ch a et a n v a etil e n qo`shilg a n ‘r o ’ a n ishl a til a di. A vt o m o bill a rni suyultirilg a n g a z bil a n t a `minl a shd a uning b a ll o nl a ri g a z to`ldirish st a n ts iyal a rid a gi yonilg`i s a ql a sh sig`imid a gi suyuq g a zsim o n yonilg`i bil a n to`ldiril a di. Bu v a qtd a suyuq g a zni s a ql a sh sig`imining s a thi a vt o m o bil b a ll o ni s a thid a n yuq o rid a turishi z a rur. Bu quyish usulining kamchiligi kichik zichlikdagi gazning juda s e kin oqishidir. Bundan tashqari avtomobil ballonlarini in e rt gazlari bosimi ostida kompressor bilan, shu jumladan, gazni ko’p ‘og`onali markazdan qochma nasos yordamida haydash yo`li bilan to`ldirish mumkin. Suyultirilg a n g a z uchun a vt o m o bilg a o`rn a tilg a n b a ll o nl a r 1,6 MPa b o simg a his o bl a ng a n. Har ikki yilda ular nazoratdan o`tkazib turiladi. Avtomobil ballonlarini suyultirilgan gaz bilan to`ldirishda quyidagilar taqiqlanadi: - g a z to`ldirish shl a ng a si yonid a turish; - m e t a ll a sb o bl a r yord a mid a biri k m a l a r g a y ka sini m a h ka ml a sh; - ch e kish; - dvigatelni sozlash va ta`mirlash. Agar to`ldirishdan so`ng dvigatel yaxshi o`t olmasa, uni gaz to`ldirish moslamasidan 15 m masofaga dvigatelni o`t oldirmasdan turib siljitish zarur. Avtomobil kuzovida ‘ortlash havfi bo`lgan yuk bo`lsa, uni to`ldirish taqiqlanadi. Suyultirilgan gaz bilan to`ldirishda, uning tezda bug`lanib ketish va tashqi muhitdan issiqlikni o`ziga yutish xususiyatlarini hisobga olish zarur. qaynash harorati ‘ro’anda -41,5°C, butanda 0,5°C va ‘ro’an-butan aralashmasida -20,5°C ni tashkil qiladi. Xuddi shu haroratlarda bu gazlar tezda bug` lanish xususiyatiga ega. SHuning uchun ballonlarni to`ldirish vaqtida qo`l sovuq urishini inobatga

olib, qo`lqoplar kiyish zarur. Gaz to`ldirish stantsiyalarida uglekislotali o`t o`chirgichlar, qumli yashiklar va suv uchun gidrantlari bo`lishi kerak. Avtomobillar ham uglekislotali o ` t o`chirgichlar bilan ta`minlanadi. Siqilgan tabiiy gaz (metan) bosim oshishi bilan gaz holatidan suyuq holatga o`tmaydi. SHuning uchun, ular 20 MPa bosim ostida avtomobilning kuzovi tagiga joylashgan maxsus qalin devorli ballonlarga damlanadi. Siqilgan tabiiy gazda ishlovchi gaz ballonli avtomobillarni to`ldirish gaz to`ldirish kompressor stantsiyalarida (GTKS) amalga oshiriladi. GTKS ga gaz past bosimda (0,4-1,2 MPa) keladi. bu yerda mexanik zarrachalardan tozalanadi va kompressor yordamida 26-35 MPa bosim bilan siqiladi. U namajratgich va quritish blokidan o`tib, yuqori bosimli akkumulyatorga keladi, u yerdan quvurli o`tkazgichlar yordamida quyish kolonkalariga yo`naltiriladi. Avtomobillar gaz to`lg`izish uchun maxsus bokslarda joylashgan kolonkalar yoniga haydab kelinadi. Bu kolonkalar avtomobilning gaz to`ldirish jo`mragiga ulanadigan yuqori bosimli shlangalar bilan ta`minlangan bo`lib, bu shlangalarga ballonlardagi gazning boshlang`ich va oxirgi bosimini aniqlash uchun monometr o`rnatilgan. To`ldirilgan gaz hajmi boshlang`ich va oxirgi bosimlarning farqi bo`yicha maxsus nomogramma yordamida aniqlanadi. Avtomobil ballonlariga haydalgan gaz miqdorini-V (m 3 ) taxminan aniqlash va sarflangan gazni hisobga olish uchun quyidagi ifoda bo`yicha aniqlangan qiymatdan foydalaniladi:), ( 1000 1 1 2 2 Z P Z P n V V b   bu yerda: bV ballon sig`imi, l; n - avtomobildagi ballonlar soni; ‘ 1 va ‘ 2 - ballondagi gazning boshlang`ich va oxirgi bosimi, kgs/sm 3 ; Z 1 , Z 2 , - gaining haroratli r engayishini hisobga oluvchi koeffitsient. Bosim ostida ishlovchi sig`imlarning xavfsiz ishlashini ta`minlash haqidagi q oidaga asosan siqilgan gazda ishlovchi avtomobil ballonlari davriy ravishda maxsus ‘unktlarda nazoratdan o`tkazilib turilishi zarur. Ligerlangan

po`latdan tayyorlangan ballonlar besh yilda, uglerodli po`latdan tayyorlangan ballonlar uch yilda bir marta nazoratdan o`tkaziladi. Oxirgi vaqtlarda suyultirilgan tabiiy gazda ishlovchi gaz ballonli avtomobillar sinovdan o`tkazilib, Ekspluatatsiya qilina boshlandi. Gazli avtomobilning maxsus ballonida -161 0 C haroratda suyuq holda bo`ladi. Tabiiy gaz suyuq holda bo`lganligi uchun uni avtomobil ballonlariga, avtomobil yoki temir yo`l tsistrenalariga quyish mumkin. Suyultirilgan tabiiy gaz bilan to`ldirish suyultirilgan neft gazi bilan to`ldirishdan unchalik farq qilmaydi. Moylash mahsulotlarini tashib kelish va tarqatish Moylash mahsulotlarini saqlash va tarqatishni to`g`ri tashkil qilish, ularning sifatini saqlash, omborda bajariladigan operatsiyalar jarayonida moy sarfini kamaytirishni ta`minlaydi. Moylash mahsulotlarini markazlashgan holda tashib kelish, saqlash va tarqatish koprsatilgan talablarni qoniqtiradi. Bunda moylar avtotsisterna, bochka yoki maxsus sig`imlarda tashib kelinadi, tsisterna yoki boshqa sig`imlarda maxsus omborxonalarda saqlanadi va quvurlar yordamida moylash postlariga yetkazib beriladi. Suyuq moylar avtomobil tsistrenalari yoki metall bochkalarda, surkov moylari esa-yog`och yoki metall bochkalarda keltiriladi. Ko’pgina hollarda moy omborlari yerto`laga joylashtiriladi, bu o`z navbatida keltirilgan toza moylarning hamda moylash postidagi ishlatilgan moylarning oqib tushishini ta`minlaydi. quvurlarning uzunligini kamaytirish maqsadida omborlar imkoniyatga qarab moylash postlariga yaqinroq joylashtiriladi. Har bir turdagi moylash mahsuloti uchun alohida idish ajratiladi. Suyuq moylar omborxonadagi idishlardan moylash postlariga siqilgan havo yoki nasos yordamida yetkazib beriladi. Moylash mahsulotlari omborida kerosin, dvigatel moylash tizimini yuvish suyuqligi, tormoz suyuqligi va antifriz uchun joy ajratiladi.

Moy omborida toza va ishlatilgan moylarni saqlash uchun sig`imlar joylashtiriladi. Agar korxonada moylarni qayta ishlash ko’zda tutilmagan bo`lsa, ishlatilgan moyni qayta ishlashga yuborish uchun avtotsisternalarga quyish imkoniyati yaratiladi. qayta ishlangan moy alohida idishlarda saqlanadi. Moy shesternyali nasoslar yordamida uzatiladi. Hamma moy saqlash idishlari bug` yordamida isitiladi. Moyni markazlashgan usulda tarqatish bilan birga, harakatlanuvchi idishlar yordamida tarqatish ham ko’zda tutiladi. Avtomobilning moylanadigan joylariga surkov moylari 5 MPa bosim ostida shestrnyali nasos hamda moy tarqatkichlar orqali yuboriladi. past haroratda moy q ovushqoqligining kamayishini va haydashga qarshiligining oshishini inobatga olib, omborxonani isitish nazarda tutilgan. Ishlatilgan moylar moylash postidagi to`kkichlar yordamida yig`iladi va yerto`la-ombordagi idishga o`z harakati bilan oqib tushadi. U yerdan quvur orqali qayta ishlash uchun haydalib Avtosistrenaga q uyiladi. YOng`inga qarshi himoya talablariga muvofiq, moy saqlash omborining poli betonlangan yoki metlax plitalari bilan qoplangan bo`lishi kerak. Koprib chiqilgan moy xo`jaligi katta ATK larda qo`llash uchun mo`ljallangan. Kichik ATK larda harakatlanuvchi moy taqsimlovchi moylash- to`ldirish jihozlari ishlatiladi. Bular o`z navbatida moy xo`jaligini zamonaviy darajada. Tashkil qilishga imkon beradi. YOnilg`i-moylash materiallarini tejash yo`llari Respublikamizda qayta ishlanayotgan neft mahsulotlarining yarmidan ko’prog`i, shu jumladan benzinning 65% i, dizel yonilg`isini 35% i avtomobil transporti ehtiyoji uchun ishlatiladi. YUk tashish tannarxining 15-20% i yonilg`i- moy mahsulotlari uchun sarflanadi. SHu sababli, yonilg`i va moy mahsulotlarini tejash yuk tashish tannarxini kamaytiribgina qolmay, balki mamlakatimiz energetik zahiralarini asrashga ham imkon beradi. Bundan yonilg`i-moy mahsulotlarini omborlardan tashib kelishda, saqlashda va avtomobillarga

tarqatishda ularni tejashga q aratilgan tadbirlarni amalga oshirish kerakligi namoyon bo`ladi. Mamlakatimizda avtomobillar sonining ko’payish sur`ati, asosiy yonilg`i xomashyosi bo`lgan neft qazib olish sur`atidan ancha yuqori. SHu sababli, yonilg`ini tejab sarflaydigan tadbirlar qo`llanilishi kerak. Hozirgi paytda bu muammo quyidagi yo`nalishlarda amalga oshiriladi: 1. YOnilg`ini sarfini kamaytirish. Bunga: ■ dvigat e l konstruksiyalarini takomillashtirish; ■ avtomobil konstruksiyasidagi metall qismlar hajmini kamaytirish; • dizel yonilg`isi bilan ishlaydigan dvigatellarga o`tish; • avtomobillarni Ekspluatatsiya qilishda yonilg`i sarfini kamaytirish bilan erishiladi. Avtomobillarni Ekspluatatsiya qilishda yonilg`i sarfiga quyidagi omillar ta`sir koprsatadi: - transport ‘rots e ssini tashkil qilish; - ishlatiladigan yonilg`i navlarining texnik hujjat va ishlash sharoitlariga to`g`ri kelishi; - avtomobillami boshqarish mahorati; - yonilg`i yet ka zib b e rish jih o zl a rining h o l a ti; - yondirish tizimining to`g`ri qo`yilishi; : - dvig a t e lning t ex ni k h o l a ti; - avtomobillar yurish tizimining holati; - yonilg`ini tashib kclish, saqlash va tarqatish qoidalariga rioya qilish kabi omillarga bog`liqdir. 2. YOnilg`ining boshqa turlaridan foydalanish. Keyingi yillarda dunyo mamlakatlarida yonilg`ining boshqa turlarida ishlaydigan avtomobillarning soni kun sayin ko’payib bormoqda. Bu yonilg`ilarga quyidagilar kiradi: •s iqilgan gaz, tarkibi metan 82-98%, etan, ‘ro’an 1,5% gacha, butan 1%; ■s uyultirilgan gaz (tarkibi: ‘ro’an, butan, ‘ro’ilin);

• YOg`och s’irti; ■g azokondensatorlar aralashmasi; • B e nzin va suv aralashmalari; • B e nzin va vodorod aralashmalari. Avtomobillarni Ekspluatatsiya qilish jarayonida sarflashni t e jash uchun yonilg`i sarfi nimalarga bog`liqligini bilishimiz k e rak. U shu avtomobilning t e xnik holatiga juda bog`liqdir. YOnilg`ini saqlashdagi yo`qotish zichsizlashgan birikmalar orqali sizib chiqish, sig`imlarni to`ldirish paytidagi to`kilish va shamollatish natijasida hamda q o`yosh nuri ta`sirida nafas olish klapanlari orqali bug`lanish oqibatlarida sodir bo`ladi. YUqoridagilardan koprinib turibdiki, yo`qotish miqdoriy yoki sifat bo`yicha bo`lishi mumkin. YOnilg`ining miqdoriy yo`qolishini kamaytirish uchun zichligi ta`minlangan soz idishlarda tashish va to`kilishning oldini olish kerak. Sifat bo`yicha yo`qotishni kamaytirish uchun yonilg`i saqlanadigan idishlar quyosh nurini q aytaruvchi yorqin rangga bo`yalishi kerak. Sig`imdagi zang qoldiqlari, chang va suv yonilg`ini ifloslantirishi oqibatida sifat yo`qotishi ko’payadi. Idishlar q o’qoqlari to`liq yo’ilmasligi yonilg`ining 3-5% i bug`lanib ketishiga olib keladi. Nafas olish klapani orqali 1% yonilg`i yo`qotiladi. quyish vaqtidagi yo`qotish yonilg`ining yerga to`kilishi va quyilayotgan yonilg`ini noto`g`ri hisoblash evaziga sodir bo`ladi. YOnilg`i sarfini kamaytirishning me`yoriy shartlaridan biri ratsional me`yorlash va hisobga olish tizimini qo`llash hamda ishchilarni yonilg`i-moy materiallarini tejashga qiziqtirish hisoblanadi.

O'xshashlar

Avtotransport korxonalarida moddiy texnika ta'minoti

Dizel dvigatellarining ta`minlash tizimi

Avtotransport tarmog‘i korxonalarining ishlab chiqarish texnika bazasi va uni loyixalash tartibi

Transport vositalarini ta`mirlash bo’yicha asosiy tushunchalar.

Avtomobillar texnik ekspluatasiyasi fanining predmeti, vazifalari va manbalari