Зардўзлик санъати 2 - To'qimachilik - Referatlar

Зардўзлик санъати 2

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

94 KB

Ko'chirib olish

Зардўзлик санъати Режа: 1. Зардўзлик санъти тарихи. 2. Зардўзлик махсулотларини тикиш технологияси

Зардўзлик санъати ўзининг узоқ тарихига эга бўлиб, деярли барча Шарқ мамлакатлари унинг ватани ҳисобланади. Плинийнинг айтишича, Вавилон каштачилиги қадимдан мавжуд бўлиб, матога турли рангдаги иплар билан кашта тикиш билан машҳур бўлган. Зардўзлик санъатининг анъаналари Византияда ҳам мавжуд ва машҳур бўлгандир. Сосонийлар даврида Эрон подшоҳининг саройида ҳам зардўзлик ривож топган. ¥озирги Эронда эса XV-XVII асрлардаги зардўзлик намуналари анчагина ёдгорликларидан сақланиб қолгандир. £адимги Русь ҳам зардўзлик санъатини ўрганган. XIII ва XV асрларда Кичик Осиё доирасида пайдо бўлган турклар ҳам ушбу санъат турига ўзларининг улушларини қўшганлар. Ўрта Осиёда ҳам зардўзлик санъати ўзининг чуқур илдизига эга. 1403-1406 йилларда Самарқандга саёҳат қилган испан элчиси Рюи Гонзалес де Клавихо зардўзлик усулида тикилган ашёларни бир неча бор эслаб ўтган. У эркаклар ва аёллар кийимларини зар билан тикилгани ҳақида завқ билан ёзган. Абдураззоқ Самарқандий ўзининг «¥индистон сафарномаси» рисоласида ҳам зардўзи дўппи ҳақида ёзган. ¥иротда Алишер Навоий даврида яшаб ижод этган Васифий ўзининг рисолаларида зардўзлик касби тўғрисида сўз юритган. Зардўзлик санъати ҳақида жуда кўп машҳур ёзувчи ва шоирлар ўз фикрларини билдирганлар. XIX ва XX аср бошларида каштачилик санъатининг бир тури бўлган зардўзлик Бухоронинг ўзига хос хусусиятини акс эттирган. £имматбаҳо матодан тайёрланадиган зардўзи киийимлар катта аҳамиятни касб этган. Бу кийим-кечаклар асосан амир саройидагиларнинг эҳтиёжи учун тикилгандир. Ота-бобосидан мерос бўлган каштачилик касби билан шуғулланган юзлаб қўли гул усталар Бухоро амирининг ҳашаматли саройидаги қимматбаҳо зардўзи кийимларни тайёрлаш билан банд эдилар. Бухоро зардўзи ашёларининг деярли ҳаммаси амир саройининг эҳтиёжи учун ишлатилган, фақат жуда оз миқдоригина сотиш учун бозорга чиқариларди. У пайтда зардан тикилган эркаклар кийимларини фақатгина хонга ва унинг қон-қариндошларига тегишли инсонлар кияр эдилар. ¥еч ким,

ҳатто энг катта амалдорлардан бирортаси ушбу қимматбаҳо киймларни ўзига буюртиришга ҳаққи йўқ эди. Улар бу кийимларни амир совға қилгандагина кийишлари мумкин эди. Аёллар ва болаларнинг зардўст кийимларини эса фақатгина бадавлат хонадон аъзолари кийишга ҳақли эдилар. XIX ва XX аср бошларида, яъни 1785 йилдан то 1920 йилгача Бухорода ҳукмронлик қилган манғитларнинг охирги сулоласига тааллуқли бўлган зардўзи кийимлари ҳозирги кунда ёдгорлик бўлиб қолган. Бухорода зардўзлик 1920 йил амир тахтдан ағдарилгунча расмий жиҳатдан сарой санъати ҳисобланарди. Бу шаҳарда ишлаб чиқарилган зардўзлик кийимларининг буюртмачисини йўқотгандан кейин зардўзлик корхоналари камайиб кетди. Революциянинг биринчи йилларида оғирликларга қарамай, зардўст усталар, шогирдлар ажойиб намуналар яратдилар. Революциягача мутлақо зардўзликда иштирок этмаган хотин-қизлар жон-жаҳди билан ишга киришдилар. Каштачилик санъатининг тажрибали устаси, истеъдодли гулкор уста Омонжон Мажидов ва қўли гул каштачи уста Файзулло ¢айбуллаевлар ёшлар, айниқса аёллардан моҳир каштадўзлар етишиб чиқишида ўзларининг салмоқли ҳиссаларини қўшдилар. Зардўзлик ҳунарининг ташкил этилиши Революциягача Бухорода 300-350 зардўз уста ишлаганлиги маълум. Ўрта Осиёнинг бошқа ҳунармандлари сингари зардўзлар ҳам ўрта аср ҳунар ширкатлари кўринишидаги махсус ташкилотга уюшган эдилар. Зардўзлар ишлари устидан назорат қилувчи бу ташкилот ўзининг сайланувчи маъмуриятига эга бўлиб, барча расм-русумлар, урф-одатларга изчил амал қилар эдилар, тантана ва йиғилишларни ўтказиб турар эдилар. Амирликнинг ағдарилишига қадар Бухорода мавжуд бўлган феодал даври ишлаб чиқариш муносабатларига хос бу барқарор корпорациясиз

зардўзлик ҳунарининг қарор топишини тасаввур қилиш қийин эди. Цех уюшмаларига кирувчи усталар ҳам иқтисодий жиҳатдан бир-бири билан узвий боғлиқ эди. Бунга уларнинг бир-бири билан қўшни бўлганликлари сабаб бўлиши мумкин. Зардўзларнинг кўпчилиги шаҳарнинг жануби-ғарбий қисмида яшар эди. Бозорбоп буюмлар тайёрлайдиган устахоналарнинг катта қисми Мирдўстумбий гузарида жойлашган эди. Амирнинг сарой устахоналарига қарашли усталар билан бир қаторда хусусий устахоналарнинг эгалари ҳамда уларга ёлланиб ишловчи ҳалифалар ҳам мазкур цех уюшмалари таркибига кирар эди. Зардўзларнинг бутун шаҳар цехи уюшмаси тепасида улар ичида сайланган энг ҳурматли ва тажрибакор кишилар турар эдилар. Уларни оқсоқол деб аташарди. Оқсоқол уюшма аъзолари турмушининг иқтисолий ва маиший жиҳатлари билан боғлиқ бўлган турли-туман масалаларни ҳал этган. Айниқса амир саройи учун зудлик билан тайёрланиши лозим бўлган зардўзлик буюмларини ясашда ҳам оқсоқол ўртада турган. Булар рўмол, белбоғ, аёллар безаги, халтача сингари буюмлар бўлиб, кўпинча уларни чакана устахоналарнинг эгалари қилишган. Буюмларни қушбеги маҳкамасига келтириб, пулини ҳисоблаб олганда, усталарнинг ҳақини тўлаб, рози қилиб чиққан. Амирнинг шаҳар ташқарисидаги Ширбудун ва Ситораи Моҳи Хосса саройида ҳар йили уюштириладиган бозор-сайлида зардўзлик буюмларини сотишни ташкил этиш ҳам оқсоқол бўйнида бўлган. Ситораи Моҳи Хоссада икки ҳафта, Ширбудунда тўрт-олти ҳафта давом этадиган бу сайлда иштирок этиши ҳукумат томонидан қонунийлаштирилган цех уюшмалари учун вақтинчалик савдо расталари қурилган. Шогирдга оқ фотиҳа бериш, уюшма аъзоларининг ҳовли ёки оила тўйлари муносабати билан турли расм- русумларни адо этишда раҳнамолик қилгани учун оқсоқолга тўнлар, матолар инъом этганлар. Оқсоқолга ёрдамчи қилиб ёш усталар сайланган. Уюшма устасидан узлуксиз ва машаққатли ҳунар таълимини олган ва бу ҳунарда мустақил ишлай бошлаш учун уста оқ фотиҳ берган кишигина уюшмага аъзо бўлган.

Бухоро усталарининг зардўзлик касби отадан болага мерос бўлиб келган. Асли зардўз бўлган оиланинг ўғил фарзанди отасидан зардўзликни ўрганиб, ўз навбатида у ўз болаларига ўргатган. Касбнинг авлоддан авлодга мерос бўлиб қолиши одатдаги ҳол бўлганига қарамай, зардўзлик ҳам бошқа касблар бир қатордан ўрин олган. Унинг таркибида биз мисолларни ҳам, заргарларни ҳам, деҳқонларни ҳам киритишимиз мумкин. Зардўзлик касбини ўргатиш учун 10-12, айрим ҳоллардагина ундан каттароқ ёшдаги болаларни жалб этганлар. Болаларни уста олдига олиб бориш ҳам тантана бўлган. Боланинг ота-онаси бўғирсоқ, ҳолвайтар каби таомларни пишириб, уста олдига устанинг олдига болани олиб бориб, «Бола гўшти - сизники, суяги – бизники», деган гаплар билан олиб борганлар. Келтирилган пишириқлар ўша пайтдаёқ биргаликда тановул этилган. Уста болага ҳунар ўргатиш билан биргаликда уни буту ўқиш давомида озиқ-овқат билан таъминлаган. Касб ўргатиш текин олиб борилган. Дастлаб шогирд уй юмушларига қарашган, устахонани супуриб- сидирган, сув ташиган, тикувчиларга ёрдам берган, онда-сонда иш орасида унча-мунча қатим тортиб турган. Кейин 1 йилдан сўнг унга тикиш сирлари ўргатилган. Таълим бериш 4 йилдан 7 йилгача давом этган. Малакали ишчисидан маҳрум бўлишни истамаган уста шогирдини 8-10 йилгача ушлаб қолган. Албатта шогирдга тўланадиган ҳақ устага тўланадиган ҳақдан анча кам бўлган. Норозилик бўлмаслиги учун уста шогирдга четдан иш олишга рухсат берган. Таълим муддатини ўтаган шогирд устадан оқ фотиҳа олган ва шогирднинг уйга қайтиши ҳам бир маросим ҳисобланган. Баъзи ҳолларда бечораҳол шогирдларини узатар чоғида уларга ишни осон бошлашлари учун уста қайчи, тайёр гул, чамбарак бериб юборган. Агар шогирд мустақил иш бошлашга қурби етмаса, устозиникида қолиб ишлашни сўраган. Бундай ҳолда унга ҳалфа тарзида ишлаш ҳуқуқи берилган. Феодализм давридаги ҳар қандай ҳунармандчилик сингари зардўзлик ҳам муқаддас саналган. ¥азрати Юсуф – энг биринчи устоз, деган гаплар ҳам мавжуд.

Зардўзлик учун зарурий ашё ва асбоб-ускуналар XIX - XX аср бошларидаги зардўзлик ишида четдан келтирилган турли хил фабрика материаллари сингари маҳаллий жайдари газламалардан ҳам фойдаланилган. Бизгача етиб келган зардўзлик материалларининг жуда кўпчилиги, хусусан, эркаклар чопонлари четдан келтирилган барқутдан тикилган. Булар ичида бахмал биришим энг аъло нави ҳисбланиб, тўнлар учун фақат шундан фойдаланганлар. Бахмали фаранги деб аталган рус барқути ҳам кенг истеъмол қилинган. Барқутлар ҳар хил рангда бўлган. Соф ипак барқутдан ташқари бахмали муси деган силлиқ, ярми ипак барқут эркаклар чопонидан бошқа барча буюмлар учун кенг қўлланилган. Зардўзлик гуллари туширилган Бухоро бахмали жайдар барқути нисбатан кенг қўлланилган. Унинг тўқ қизил ва тўқ яшил рангдагиси жун ва пойафзал тикишда ишлатилган. Зардўзлик учун барқутдан ташқари шойи, атлас, дока, сурп, мовут, жайдари олоча ва ниҳоят, теридан фойдаланилган. Эркаклар тўнлари учун шойи кам ишлатилган. Сидирға ва гулли атласдан асосан рўмол ва белбоғлар тикилган. Бухоро зардўзлигида докадан фақат салла қилинган. Ўзининг маҳкамлиги, майинлиги билан ажралиб турувчи бу газмолни дока мисқоний ёки дока хонжарий деб атаган. Барқутга нисбатан сурп Бухороликлар турмушида жуда кам қўлланилган. Фақат эркаклар устки кийимлар тикишда жайдари билан бир қаторда ҳиндларнинг кашмирий сингари четдан келтирилган мовут кенг қўлланилган. Ярим шойи жайдари олоча газмоли зардўзликда деярли барча буюмлар тайёрлашда ишлатилган. Ундан асосан уй-рўзғор буюмлари: сўзана, токияпўш, жойнамоз, лўла-болишлар жилди тикилган. Олочадан асосан болалар кийимлари тикилган. Турли-туман рангдаги сидирға олоча зардўзликда кенг қўлланилган.

Турли навдаги симли иплар зардўзлик учун асосий хом-ашё бўлиб ҳисобланган. Газмолларга гул тушириш учун фойдаланилган зар ва кумуш ипларнинг ўзига хос тарихи бордир. Бухоро бозорларида ўнлаб навдаги зар ва кумуш иплар келтриб сотиларди. ¢оят момиқ зар толалар Бухоролик зардўзлар тилида Калёботун номи билан машҳур бўлиб, у гоҳ зар, гоҳ кумуш ип ўрнида қўлланилган. Калёботун ингичка металл ип бўлиб, шойи ипга пухта ўралган. Калёботун тайёрлаш учун кумуш қотишмасини 84 фоизгача бўлган сифати ишлатилган. «Тилла» калёботун қилиш учун сим ипга пилла суви югуртирилган. Калёботуннинг асосини ташкил этувчи ипак ипнинг ранги турлича бўлган. Оқ ва тилларанг тусдаги яссиланган кумуш толаси сим деб аталиб, у Бухоро зардўзлари томонидан кенг қўлланилган. Камёботун XIX асрнинг энг бошидан шу пайтгача бўлган даврга оид барча буюмларда учрайди. «Шерозий ўруси қўштаноби» деб аталган ип ҳам тилла суви югуртирилган юқори нав кумуш толадан қилинган. Зар ипнинг ликкак тури шойи ип қўшмай пишиқ йигирилган ингичка симдан иборат бўлиб, у Бухоро усталари томонидан онда-сонда ишлатилган. Зар иплардан ташқари зардўзликда жайдари рангдор ипак иплардан ҳам фойдаланиб, улар асосан гулларга қўшимча оро беришда ҳамда матога зар йўл туширишда ишлатилган. Айниқса, «Тўрт йўлли зар ип» деган энг яхши, сифатли ипак ип машҳур бўлган. ¥ар бир ипак ип иккига бўлиниб, иккита қилиб эшилган. Кумуш ранг гуллар тикиш учун оқ ипак ипдан фойдаланилган. XIX асрнинг 90-йиллари бошида зардўзликда 40-распони печак ғалтак ип пайдо бўлади. Унинг рангининг товланиши худди ипакдек бўлиб, фақат унга қизил ва тўқ қизил ранглар ҳам қўшилгандир. Баъзи ҳолларда битта буюмнинг ўзида ҳам бу, ҳам у ипларни кузатиш мумкин. Зардўзликда қўйидагилар қўлланилган: барқут ва ипак аралашма матоси пулакча деб аталувчи ўртаси тешик майда оқ сариқ пистонлар, маҳаллий заргарлар ишлаган, одатда қора сир ва феруза билан безатилган. Нафис гул нақши

туширилган зарҳал тўғалар, турли нав олтиндан зардўзларнинг ўзлари ясаган заргарлик тақинчоқларига ўхшаб кетувчи олмос қуббалар деб аталиши бўртма нақшлар, дур ва қимматбаҳо тошлар. Зардўзлик қуроллари унчалик кўп эмас. Улар қуйидагилардир: чамбарак, яъни корчўбнинг тўн, жун ва майда-чуйда буюмлар учун мўлжалланган турлари мавжуддир. Корчўб узунлиги 320 см бўлган икки тенгёнли силлиқ ёғоч дастадан иборатдир. Ипни думалоқлаш (ўраш) учун қаттиқ ёғочдан қилинган, узунлиги 20 сантиметрдан бўлган, тўрт қиррали патиладан фойдаланилган. Ичига қўрғошин солиб вазминлаштирилган бундай патилалар ипни зич қилиб ўрашни таъминлаган. Зардўзлик иши чоғида 2 хил ангишвонадан фойдаланилган. Бири оддий фабрика ангишвона бўлиб, иккинчиси тагсиз, қалин чармдан ясалган ангишвона. Икки хил қайчи ишлатилган: бири қайчи уштур гардон, яъни «туя бўйин қайчи», иккинчиси оддий уй-рўзғорда ишлатиладиган металл қайчидир. Игналарнинг ўртача катталикдагилари ишлатилган.

Ма ҳ сулот ишлаб чи қ ариш техникаси Пошшолик устахоналарида зардўзликка мўлжалланган ҳар бир буюм, тикувчининг қ ўлига келиб етгунча, дастлабки мураккаб ва узо қ давом этувчи ишловдан чи қ арилган. Устахона бичи қ чиси ҳ ар бир буюмни андозага мослаб бичган. Бичи қ дан чи ққ ан мато қ о ғ озга чизилган андоза билан биргаликда устахонага келтирилган. Тарҳкаш томонидан тайёрланган андозалар амирга намойиш этилган ва унинг рухсати билан зардўзларга узатилган. Амир шахсан ўзи учун ишлатган буюм учун алоҳида андоза тайёрлаган. Мато билан андозани олгач, усталар айрим қисмлари учун тўшама қилганлар. Бунинг учун қоғозга қора бўёқда чизилган андоза шаклини игна билан чекиб чиқилган, уни терига, картонга, қалин қоғозга ёйиб, устидан кўмир кукуни сепилган ва андоза шакли кўчирилган. Кўчирилган андоза бўёқ билан қайтадан устидан чизилиб, туя қайчи билан қийилган. Бундай ишларни гулбур бажарилган. Гуллар кесилиб, чамбарак тайёр бўлгач, корчўбда бичиқдан чиққан матони тикишга киришганлар. Одатда таъвор иш батамом бўлгандан сўнг олиб ташланади. Лекин баъзан ишни енгиллаштириш учун бўз тагликни тикишдан олдин олиб ташлаганлар. Эркак ва аёллар кийимлари, сўзана, ёстиқ жилдлари алоҳида корчўбда қисмларга ажратиб тикилган. Дастлабки тайёргарлик ишлари бажарилиб, мато тагликка ёпиштириб бўлгач, теридан, картондан, қоғоздан қирқилган каштага ёпиштиришга киришганлар. Кашта ҳажмини ҳошиядан ҳисоб қилишган. кейин ҳошия ишлари гулларга тўлдирилиб чиққан, яъни мато устидан қуйилган чарм ёки қоғоз гул бичиқлари сурилиб кетмаслиги учун улар йирик қавиқлар билан чатиб қуйилган. Кейин эса каштанинг марказий қисмини тикишга киришилган. Матода гулларнинг ўрни ўрнига топиб қуйиш ниҳоятда масъулиятли, қийин ишдир. Шунинг учун корчўб тайёрловчи уста жуда зўр билимга ва

малакага эга бўлиши талаб этилган. Майдонни шундай тўлдиришганки, охир оқибатда композиция юзага келган. Бунга сиғмай қолган гулларини шундай жойлаштирилганки, улар кийимнинг яққол кўзга ташланадиган қисмида бўлиб қолмаслиги керак. Акс ҳолда кийимни бутунлай бошқатдан бичиб тикишга тўғри келган. Буюмга бошдан охир кашта тархи тушириб бўлингач, ниҳоят тикишга киришилган. Кийимни қисмларга ажратиб, бир неча тикувчи тиккан. Чопон, мурсак, камзулларнинг энг нозик жойи – енг учи бўлиб, ҳукмдорларнинг нигоҳи шу ерга тушган. Шунинг учун энг моҳир зардўзларга кийимнинг шу ери топширилган. Зардўзлик буюмларининг асосий қисми шу қадар маҳорат ва назокат билан адо этилганки, уларни синчковлик билан ўрганиб чиқилса ҳам кўпчилик бир бўлиб амалга оширганлигига аранг ишонч ҳосил қилиш мумкин. Зардўзлик иши қуйидагича олиб борилган: дастлаб йигирилган ип билан асосий гул тикилган, кейин заррин симдўзий зар ип билан гулнинг қисмлари тикилган. Заргарлик зийнатлари, бўртма нақшлар тикилиши одатий бир ҳол бўлган. Шу тариқа гулларнинг барчаси тикилиб бўлгач, қирғоқларини пишиққина йигирилган заррин ип таҳрир билан нозик йўл қилиб айланиб чиқилган. Бозорга чиқариб сотишга мўлжалланган буюмлар ҳам таҳрир билан тикилган. Таҳрирларнинг зардўзликда бир қанча турлари мавжуддир. Гулларнинг гардини айлантириш билан баравар тикувчи тикилмай қолган жойларни ҳам марғула билан, нусҳа гуллар билан тўлдириб борган. Буюм зардўзнинг қўлидан чиққач, ишни ниҳоясига етказиш учун пошшолик тикувчиларига берилган. Моҳир зардўзлар қайд этилган услублардан ташқари турли-туман йўлларни ҳосил қилганлар. Зардўзликда рангли ипакда тикилган элементлар билан чатиштирилган. Зардўзликда ипак ип билан кам тикканлар. Йўрмадўзлик бигиз ёрдамида

тикилган. Зардўзликдаги аралаш нусҳани биз XIX - XX асрга оид зардўзликнинг чопон ва жулларида кўришимиз мумкин. Зардўзликда пистончалар Гулдузий чарм, картон ё қоғоздан қийиб тайёрланган расмга тикилган кашта) нусҳасида бажарилган тикишларда чатиштирилган. Марварид билан безатилган марварид кори зардўзлик буюмлари алоҳида ўрин тутади. Ёқут, олмос қимматбаҳо тошлар билан амирнинг тантаналарида кийиладиган кийимлар безатилган. Чопонлар, қулоҳлар, пойафзаллар марварид билан зийнатланган. Лекин тошлар билан безатилган зардўзлик буюмлари сақланиб қолмаган. Тикув тарз-тариқаларининг бир қанча услубий хусусиятлари ва таҳлилига ҳамда уларнинг тайёрланиш жараёнига асосланиб, XIX аср ва ХХ аср бошларидаги Бухоро ёдгорликларини тўрт гуруҳга ажратиш мумкин: 1) XIX асрнинг 30-60 йиллари; 2) XIX асрнинг 90-йиллари; 3) ХХ асрнинг биринчи 10 йиллиги; 4) ХХ асрнинг иккинчи 10 йиллиги. Биринчи даврга оид зардўзлик ёдгорликлари энг аввало, ўзининг одмилиги ва мукаммал услубга эга эканлиги билан диққатни тортади. Бу даврга оид буюмларнинг чок кашталари учун жуда оддий бўлган нақшлар танланган. Иккинчи даврга эса бутадор хилидаги композицияни киритиш мумкин. Бу йиллардаги кашталарга хос бўлган услуб хусусиятларидан ташқари буюмнинг бежиримлигига, тантанаворлигига ва бўёқларнинг ёрқинлигига эришиш учун бўлган интилишни ҳам кўрсак бўлади. Учинчи даврда зар ипларнинг янги навлари кўп миқдордла ишлаб чиқарилиб, улар рангли ипак ипларни батамом сиқиб чиқарди ва умумий тикиш услубини ҳам тубдан ўзгартириб юборди. Учинчи давр зардўзлиги тикилишининг ҳаддан ортиқ мўллиги, деталларнинг кўплиги, кўпинча ишининг заргароналиги билан ажралиб туради. Буларга: турли кўринишдаги бўртиқ гириҳлар, юлдузчалар ва бошқалар киради.

ХХ асрнинг иккинчи ярми зардўзлик буюмлари бизгача ғоят кам етиб келган. 1890-1900 йиллар учун хос бўлган буюмлар ва техник услублар ранго-ранглиги бу ерда кўзга ташланмайди. Уста зардўз имкони борича оз нарса ишлатиб буюм ясашга киришган. Натижада кашта шундай бир оғир манзара касб этадики, керагидан ортиқча ярқираб турган заррин ранг кишининг ғашини келтиради. Бунда биз зардўзликнинг ўтган аср 70-80 йилларига хос бўлган рангдорликни, на 1890-1900 йилларига хос бўлган жимжимадорликни кўрамиз. Бой безаги ва ёрқин товланиб туриши зардўзлик билан асло чиқишолмайдиган ранг-баранг гулли барқутлар нисбатан сўнгги даврларда яратилган буюмларнинг кўркамлигини ошириш у ёқда турсин, балки уларнинг бадиий қимматига путур етказади.

O'xshashlar

Каштачилик санъати тарихи 2

Гиламчилик санъати тарихи

Гиламчилик санъати тарихи

Миллий хунармандчилик сохалари хамда уларда ижодкорлик элементлари.doc

Дўппичилик ва қуроқчилик санъати тарихи