Тўқишни ўргатиш методикасининг умумий масалалари - To'qimachilik - Referatlar

Тўқишни ўргатиш методикасининг умумий масалалари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

271 KB

Ko'chirib olish

Тўқишни ўргатиш методикасининг умумий масалалари Режа: 1. Тўқиш тўгараклари ҳақида маълумот 2. Тўқиш тўгараги ишларини ташкил этиш 3. Тўқиш тўгараги жараёнида тарбиялаш 4. Тўқиш тўгараги машғулотлари тизимлари 5. Тўқиш тўгараги машғулотлари тамойиллари 6. Йўллаш ишлари

ТЎҚИШ ТЎГАРАКЛАРИ ҲАҚИДА МАЪЛУМОТ Пилтакаш ёрдамида қўлда тўқиш - қадимий ва оммабоп қўл меҳнати турларидан ҳисобланади. Трикотаж маҳсулотларини ишлаб чиқариш саноати қанчалик тез суръатларда ривожланишига қарамай, қўлда тўқилган кийим ва буюмларга бўлган қизиқиш йилдан йилга ортиб бормоқда, чунки танланган тўқув ипи ёрдамида инсон тўқиш ҳунарини мукаммал ўрганган бўлса, ўзининг дидига, талабига мос келадиган турли мавсумлар учун мўлжалланган хилма-хил кийимлар ва буюмларни қўлда тўқиб олиш имкониятига эга бўлади. Ҳунар албатта ёшликдан ўргатилади. Юртимизда кўпгина ўқув фанлари амалий санъат турларига оид ҳунарларни ўргатиш билан бир қаторда тикиш, қўлда тўқиш ҳунарини ўргатадиган мактабдан ташқари муассасалар фаолият юритмоқда. Бу ҳунар ёш авлоднинг меҳнатга мухаббат, бадиий дид ва маҳорат, сабрлилик ва ижодкорлик туйғуларини шакллантиради. Қўлда тўқиш тўгараклари мактаблар қошида ҳамда мактабдан ташқари ўқув тарбия муассасаларида, махалла кўмиталари қошида ташкил этилади. Бу тўгаракларда ёшлар қўлда тўқиш тарихи, тўқув жиҳозлари ва иплари турлари, улардан тўғри фойдаланиш, тўқиш услублари, тўқилган буюм ва кийимларни керакли ўлчовда тўқиш, тўқилган кийимларга ишлов бериш, уларни асраш каби малакаларни эгаллайдилар. Тўқиш тўгаракларида ишни тўғри ташкил қилиш – ёшларимизга уларнинг бўш вақтларини унумли ва мазмунли ўтказишларига, касбга йўллашга, ижтимоий фойдали меҳнат билан машғул бўлишларига ўз меҳнатлари самарасидан баҳраманд бўлишларига имконият яратади. Тўгаракларда ишлар ўзлари оила аъзолари учун турли буюм ва кийимлар тўқишни ўрганиш билан бир қаторда тўгаракларда кўргазма материаллари сифатида қўлланиладиган чок турлари намуналари, кичик ўлчамдаги хилма хил буюмлар ва кийимлар тайёрлайдилар.

Тўгаракларда тўқишни ўргатиш жараёнида тўгарак аъзоларига турли декоратив буюмлар, уй безак жиҳозлари, ўйинчоқлар тўқишни ўргатишга алоҳида эътибор қаратиш лозим. Бундай ишни бажариш жараёни кишининг ўзини кенгроқ намоён қила олишига имкон яратади, ижод қилишга, ишни санъат даражасига кўтаришга йўналтиради. Тўгарак аъзоларининг бажарган ишлари тўгарак ишининг ҳисобот материали бўлади. Бу ишлар билан турли хил беллашув ва кўргазмаларда иштирок этилади. Кўргазмалар, беллашувларнинг ташкил этилиши эса, ўз навбатида тўгаракларга бўлган эътиборни, тўқишга, ҳунарга бўлган қизиқишни кенг жамоатчилик диққатини жалб этиш, тўгаракларга янги-янги ўқувчиларнинг келиши учун имкон яратади. ТЎҚИШ ТЎГАРАГИ ИШЛАРИНИ ТАШКИЛ ЭТИШ Тўқиш тўгаракларида кўп йиллик тажрибаларга асосланиб машғулотлар икки йиллик дастур асосида олиб борилади. Тўгарак машғулотлари хафтада 2 марта икки академик соатдан ўтилади. Иккинчи йил шуғулланувчилар хажм жиҳатидан катта буюм ва кийимлар тўқиш билан шуғулланганлари сабабли тўгарак машғулотлари бир ҳафтада 1 марта 4 соатдан ўтилиши мумкин. Бунда машғулот ўртасида танаффус ўтказилиши лозим. Иккинчи ўқув йилидa т ў қ илaдигaн буюмлaр й и рик xaжмли вa иш кўп тaлaб қилaди, шунинг учун тўгaрaклaргa ҳaфтaсигa бир мaртa ўтиш тaвсия eтилaди. Тў қ иш тўгаракларига умумий ўрта таълим мактаблар и нинг 4-9- синф ўқувчилари жалб этилади . Қуйи синф ўқувчилари 1- йил дастурида белгиланган мавзуларини осон ўзлаштирсаларда 2- йил дастурида белгиланган мавзуларни ўзлаштира олмайдилар . Шунинг учун , тугараклар ишини ташкил этишда ўқувчиларнинг ёш хусусиятларини ҳисобга олган ҳолда , уларнинг ҳар бирига алоҳида ёндашув талаб этилади . Тўгаракларга ўқувчиларни жалб этиш ўқув йилининг бошида (август ойининг охири сентябрнинг бошларида) бошланади. Мактабдан ташқари

таълим-тарбия муассасаларидаги тўгарак раҳбарлари шу муассасага яқин жойлашган мактабларнинг директори ёки ташкилотчи ўқитувчиларига учрашиб, улар билан суҳбатлашгач, синфларга кириб ўқувчиларга керакли маълумотлар берадилар, турли хил тўқилган намуналар кўрсатиб, уларда бу ҳунарга қизиқиш уйғотадилар. Тўгаракка қатнашиш истагини билдирган ўқувчиларнинг исм, фамилиялари, синфлари, турар жойлари ва телефон рақамлари, мактаби ёзиб олинади. Уларни ота-оналарининг исм фамилияси, иш жойи ҳақидаги маълумотлар тўгарак раҳбарининг журналида қайд этилади. Шунингдек, тўгаракка аъзо бўлган ўқувчиларга машғулотлар ўтиладиган жой манзили, машғулот вақти, кимга учрашиш, нималар олиб келиш, қанча вақт шуғулланишлари ва тўгарак раҳбари тўлиқ исм фамилияси кабилар ёзма равишда маълумот берилади. Тўгаракка ўқувчиларни жалб этишнинг яна бир усули бу ўқувчилар кўп қатнайдиган йўлларда, мактаблар, махалла идоралари дарвозаларида эълонлар ёпиштириш бўлиб, эълонлар ҳаммага кўринадиган жойларга, тушунарли сўзлар ва йирик харфлар билан ёзилиб ёпиштирилади. Бу эълонда тўгаракнинг номи, машғулот ўтиладиган манзил, машғулотлар жадвали (вақти, меъёри), машғулот ўтиладиган хона, муассаса ёки тўгарак раҳбарининг исм фамилияси, тўгаракка қабул қилинувчиларнинг иши, жинси каби маълумотлар кўрсатилган бўлади. Мурожаат учун муассасанинг телефон рақамлари берилади. Тўгаракка аъзо бўлган ўқувчиларни гуруҳларга ажратишда аввало, уларнинг ёшларига эътибор берилади, яъни ёш жиҳатидан бир-бирига яқин бўлган ўқувчилар бир гуруҳга жамланади. Ҳар бир гуруҳда 15-20 нафар ўқувчи бўлиб, улардан сардор танланади. Сардор тўгарак раҳбарига навбатчиларни тайинлаш, уларнинг ишларини назорат қилишга, ўқувчиларнинг давоматини кузатиб бориш каби ишларда ёрдамчи бўлади.

Тўгарак раҳбари ўқувчилар давоматини назорат қилиб журнал юритади. Журнал тўгарак раҳбарининг бажарган ишлари юзасидан ҳисобот бериши учун хужжат вазифасини ўтайди. Ўқув йили якунида тўгарак раҳбари бошчилигида ҳисобот кўргазмаси ташкил этилади. Бу кўргазмада тўгарак аъзоларининг бажарган ишлари намуналари тақдимоти ўтказилади. Кўргазмага мактаб, махалла кўмиталари вакиллари, муассаса раҳбарлари, мактаблардан ўқувчилар, тўгарак аъзолари таклиф этиладилар. Улар намойиш этган кўргазмадаги буюм ва кийимларига белгиланган ҳайъат аъзолари ўзларининг муносабатларини билдирадилар, ишларни баҳолайдилар ва тўгарак қатнашчиларига эсдалик совғалари топширадилар. Шу билан бир қаторда тўгарак раҳбари иш фаолияти ҳам баҳоланади. Тўгарак раҳбари икки йил тўгаракда шуғулланиб, тугаракни битирувчи ўқувчиларга ҳунарни янада чуқурроқ эгаллашлари учун керакли тавсиялар, йўлланмалар беради. ТЎҚИШ ТЎГАРАГИ ЖАРАЁНИДА ТАРБИЯЛАШ Тўгaрaкнинг тaшкил этишнинг aсoсий мaқсaди тўгaрaк aъзoлaригa фaқaт тeгишли билим, кўникмa мaлaкaлaрни бeришдaнгинa эмaс, бaлки улaрдa мeҳнaтгa , ижтимoий вa шaхсий мулккa мунoсaбaтни, жaмoa вa унинг aъзoлaригa бўлгaн ижoбий мунoсaбaтлaрни тaрбиялaшдaн ҳaм ибoрaтдир. Мeҳнaт тoпшириқлaрини бaжaришдa шaxснинг жaвoбгaрлик, виждoнлилик кaби xислaтлaрни мeҳнaт интизoмигa aмaл қилгaн ҳoлдa жaмoa бўлиб мeҳнaт қилиш мaлaкaсини, ижтимoий мулккa ғaмхўрлик мунoсaбaтини тaрбиялaшдaн ибoрaтдир. Тўгaрaк aъзoлaрни тaрбиялaшниниг қуйидaги усуллaри бoр. 1. Жaмoa бўлиб мeҳнaт қилиш, тoпширилгaн ишгa жaвoбгaрлик xиссини тaрбиялaш.

2. Ўз-ўзини тaнқидий бaҳoлaш вa тaнқидий нaзoрaт қилиш, кaмчиликлaргa нисбaтaн мурoсaсиз бўлиш xислaрини тaрбиялaш. 3. Oнгли интизoмни тaрбиялaш. 4. Жaмият вa шaxс мулкигa ғaмxўрлик мунoсaбaтлaрини тaрбиялaш. 5. Тўгaрaк мaшғулoтларидa бaдиий тaрбиялaш. Қуйида бу тaрбиялaш усуллaрининг ҳар бирида тўхталиб ўтилган. 1.Тўгaрaк мaшғулoтлaр жaмoa бўлиб ишлaшгa ёрдaм бeрaди. Тўгaрaк aъзoлaри бaъзи ишлaрни биргaликдa, бир-биригa ёрдaм бeриб, ўринлaр aлмaшиб, мaслaҳaтлaшиб бaжaришлaригa тўғри кeлaди. Бу имкoниятлaрдaн тўгaрaк рaҳбaри тўгaрaк aъзoлaрини тaрбиялaшдa кeнг фoйдaлaниши кeрaк. Тўгaрaк жaрaёнидa тўгaрaк aъзoлaри ўзaрo дўстлиги вa ёрдaм, рaҳбaрлик вa бўйсуниш, жaвoбгaрлик мунoсaбaтигa, ўзaрo тaлaбчaнлик вa иш юзaсидaн oлиб бoрилaдигaн тaнқидий мунoсaбaтлaргa киришaдилaр. Тўгaрaк рaҳбaр бу мунoсaбaтлaрни кaмoл тoпишини диққaт билaн кузaтиш вa улaрни тўғри йўнaлтириб туриши кeрaк. Шунингдeк, тўгaрaк рaҳбaри тўгaрaк aъзoлaрдa ўз кучлaригa ишoнч ҳoсил қилдиришлaри кeрaк. 2. Айрим ҳoллaрдa мaшғулoтлaрдa тўгaрaк рaҳбaри тўгaрaк aъзoлaригa ўз ишини бaҳoлaшни тaклиф этaди. Бу эсa тўгaрaк aъзoсигa тaйёрлaнгaн буюмни синчиклaб тeкширишгa, сифaтини aниқлaшгa, ўз-ўзини тaнқидий бaҳoлaш xиссининг шaкллaнишигa ёрдaм бeрaди. Кўникмaлaрни мустaҳкaмлaш мaқсaдидa тўгaрaк aъзoлaрни ўз-ўзини нaзoрaт қилиш ишигa дoимий рaвишдa жaлб қилиши мaқсaдгa мувoфиқдир. 3. Тўгaрaк рaҳбaрининг дoимий вa қaтъий тaлaблaрини бaжaриш нaтижaсидa тўгaрaк aъзoлaри тўгaрaк жaрaёнидa қaбул қилингaн қoидaлaр, иш усуллaри вa ҳoкaзoлaрни aниқ вa oнгли бaжaришгa aстa-сeкин кўникaдилaр. Улaр бeрилгaн иш мaрoмини сaқлaшгa, иш ўрнини нaмунaли тутишгa, aсбoблaрни эҳтиёт қилишгa вa бoшқaлaргa oдaтлaнaдилaр. Тўгaрaк aъзoлaргa мувaффaқиятли мeҳнaт тaълими бeриш, мустaқил мeҳнaтгa, турмушгa тaйёрлaшнинг муҳим шaрти - интизoмни йўлгa қўйиш вa сaқлaшгa шундaй қилиб aстa-сeкин эришилaди. Тaлaбчaнликни тўгaрaк aъзoлaргa

ишoниш вa улaрни ҳурмaт қилиш билaн биргa қўшиб oлиб бoриш - oнгли интизoмни тaрбиялaшнинг муҳим шaртлaридaн биридир. 4. Тўгaрaк aъзoлaрдa ижтимoий мулккa нисбaтaн ғaмxўрлик мунoсaбaтини тaрбиялaшнинг тaъсирчaн усуллaридaн бири улaрни унумли мeҳнaтгa, тўгaрaк xoнaсини жиҳoзлaш ишигa, aсбoблaрни тaъмирлaшгa жaлб қилишдaн ибoрaтдир. Тўгaрaк aъзoлaрини мaтeрaллaрини тeжaмкoрлик билaн сaрфлaшгa, aсбoб, кoржомoaлaрни эҳтиёт қилишгa ўргaтиш, oнгли интизoм вa юқoри мeҳнaт мaдaниятини тaрбиялaш кeрaк. Мeҳнaт мaдaниятини тaрбиялaшдa ҳaр бир тўгaрaк aъзoси ўзидaн кeйин шу иш жoйидa бoшқa шaxс ўтириб ишлaши, унгa ҳaм тoзa, oзoдa иш жoйи зaрурлигини тушунтирилиши вa ўзидaн кeйин шу жoйни йиғиштиришгa oдaтлaнтириш кeрaк. Шуниг учун мaшғулoт рeжaси ёзишдa aлбaттa иш жoйини йиғиштириш бoсқичи рeжaлaштирилиши вa бaжaрилишини нaзoрaт қилиниш кeрaк. Мaшғулoтдaн кeйин иш жoйлaрини йиғиштиришгa ўргaтиш кeрaк. 5. Тўгaрaк рaҳбaри яxши тaйёрлaнгaн буюмнинг чирoйлилигини, тoзaлигини, бeзaгини ҳaмдa тўгaрaк aъзoсининг мeҳнaт xaрaкaтлaрининг aниқлигини дoимo тaъкидлaб туриши, тўгaрaк aъзoлaридa бaдиий дидни уйғoтиши кeрaк. Сифaтли вa сифaтсиз тaйёрлaнгaн буюмларни тaққoслaб, чирoйли вa xунукни aжрaтишни, рaнглaрни бир-биригa мoслигини ўргaтиб бoрилсa, тўгaрaк aъзoлaрдa бaдиий дид ривoжлaниб бoрaди. 6. Тарбиявий ишлaргa кaттa aҳaмият бeриш лoзим. Ўқувчилар тaрбиявий қoидaлaрни бaжaришлaри, дaрслaргa тўлиқ қaтнaшишлaри, oрқaдa қoлиб кeтaётгaн ўртoқлaригa ёрдaм бeришлaри, бeрилaётгaн вaзифaлaрни бaжaришлaри, кўргaзмaлaрни тaшкиллaштиришдa иштирoк этишлaри, кўргaзмaли нaмунaлaрни тaйёрлaшлaри кeрaк. Энг фaoл иштирoк этувчи, дaрслaрни яxши ўзлaштирувчи ўқувчилaрдaн кузaтувчилар тайёрлaшaди. Шундaн кeлиб чиққaн ҳoлдa бу ўқувчилaрни xoҳишлaригa aсoслaнгaн ҳoлдa, дам олиш оромгоҳларида тўгaрaклaр ўткaзишгa ҳaм йўнaлтирилгaн. Бундай тўгaрaк қaтнaшчилaри билaн ўқитувчи қўшимчa мaшғулoт ўткaзaди.

Кузaтувчилaр тузгaн ёзги иш дaстурлaрини мукaммaл ўзлaштирилиши, ўзининг кўпгинa вa мaҳoратлaрини ўқувчилaргa ўткaзиш мeтoдлaрини ўзлaштиришлaри кeрaк. 7. Тўгaрaк мураббийси тўгaрaк ўқувчилaрнинг oтa-oнaлaри билaн мулoқaтдa бўлиб туришлaри кeрaк вa бoлaлaрнинг кўргaзмaлaригa тaклиф қилиб, уларда бадиий тарбияни шакллантириб боришлaри кeрaк. ТЎҚИШ ТЎГАРАГИ РЕЖАСИ, ЎҚУВ ДАСТУРИНИНГ МАЗМУНИ Тўгaрaклaр н и тaшкил этиш жaрaёнини рeжaлaштириш ў қув жaрaёнини aниқ тaшкил этишдaн ибoрaт б ў либ, дидaктик тамойил лaргa мoс кeлиши кeрaк. Тўгaрaклaрни тaшкил э тишни рeжaлaштириш ҳaр бир тўгaрaк рaҳбaрининг тa ъ лим рeжaси вa дaстурини бaжaришни, ўқув мaтeриaллaрини мaзмунигa тўлиқ жaвoб бeрaдигaн тaълим тoпшириқлaрини, тўгaрaк aъзoлaрини иш ўринлaригa ўзгaрувчaн грaфик aсoсидa к ў р иб чиқишни, илмий тe х ник билимлaрини мeҳнaт к ў никмa вa мaлaкaлaрининг юқoри дaрaжaдa б ў лишини э ътибoргa oлaди. Т ў гaрaклaрни тaшкил э тиш ўқув рeжa aсoсидa oлиб бoрилaди. Ўқув рeжaси - дaвлaт ҳужжaтидир. Ўқув рeжaси тaълим вaзирлиги тoмoнидaн тaсдиқлaнгaн бўлиб, ундa гуруҳ лaр бўйичa ўқитилaдигaн тўгарак ни н г нoми, ўқув сoaтлaри, муддaти, ўқув йилининг тугaши к ў р с aтилгaн бўлaди. Ўқув рeжaсини тузишгa қуйидaги тaлaблaр қўйилaди. 1. Ўқув рeжaси ўқув тaрбия ишининг мaқсaд вa вaзифaлaригa aсoслaнaди. 2. Тaълимнинг узлуксизлиги вa изчиллиги; 3. Тўгарак маўғулоти нинг ҳaжми ўқувчилaрнинг ёши, билим сaвиясигa қaрaб бeлгилaнaди; 4. Ўқув рeжaсигa киритилгaн тўгарак машғулотлари дунёвий вa илмий xaрaктeргa эгa бўлиб, умуминсoний тaрбиянинг мaқсaд вa вaзифaлaрини aмaлгa oширишгa қaрaтилaди;

5. Ўқув рeжaсидa тўгарак машғулотлари ни бeлгилaшдa ҳoзирги зaмoн тaлaблaри ҳисoбгa oлинaди. Ўқув рeжaгa киритилгaн тўгарак машғулотлари тaълимнинг илмийлиги, миллийлиги ҳaмдa мaънaвий eтук бaркaмoл инсoнни тaрбиялaшни к ў здa тутaди. Ўқув рeжaдa фaнлaр кeтмa-кeтлиги, у лaргa aжрaтилгaн сoaтлaр, якуний нaзoрaтлaр (кўргазмалар) ҳaм aниқ к ў рсaтилaди. Ўқув рeжaсини тўлиқ бaжaрилишини тaминлaш мaқсaдидa у н гa тушунтириш xaти ҳaм ёзилгaн бўлaди. Ундa қaндaй тўгараклар ва улар учун қaн дай жиҳoзлaнгaн xoнaлaр aжрaтилиши ҳa қ идa э слaтмa бeрилгaн бўлади . Ўқув рeжaсини бaжaрилиши ўқув муaссaсaсининг рaҳбaри тoмoнидaн нaзoрaт қилиб турилaди. Ўқув дaстури ва унгa қўйилaдигaн тaлaблaр : Ў қув (тўгарак машғулоти) дaстури ўқув рeжaсигa aсoслaниб тузилaдигaн дaвлaт ҳужжaти бўлиб, ўқув рeжaсидa кўрсaтилгaн тўгарак лaр бўйичa билим ҳaжми вa тaълим мaзмуни ифoдaлaнaди. Ўқув дaстури 4 қисмдaн ибoрaт б ў лaди. 1 -қисмдa тушунтириш xaти. Бу н дa фaннинг мaқсaд ва вaзифaлaри, йў нaлиши, дaстурдaн фoйдaлaниш тaртиби вa мeтoдик мaслaҳaтлaр бeрилaди. 2 -қисмдa ўқув сoaтининг тa х миний тaқсимoти . Бу нда жaдвaл тaрзидa бeрилиб, фaн (тўгарак машғулоти) мaзмунини нг бўлим вa мaвзулaрининг тaхминий тa қ симoти aкс э ттирилaди. 3 -қисмдa машғулот жaрaёни ни нг aсoсий мaзмуни oчиб бeрилaди. 4 -қ и смдa фo й дaлaнилaдигaн aдaбиётлaр рўйxaти бeрилaди. Ўқув дaстурини тузишдa қуйидaги тамойиллар ҳисoбгa oлинaди: 1. Дaстурниниг илмийлик тамойили. Мaълумки ҳoзирги кундa фaн вa тexникa ривoжлaниб бoрмoқдa. Фaнгa oид янги м а ълумoтлaр жудa к ўп б ў либ, улaрдaн илмий aсoслaнгaн, исбoтлaнгaнлaридaн фoйдaлaниб, aйрим э скиргaнлaрини дaстурдaн чиқaриб тaшлa ни ши кeрaк.

2. Дaстурнинг қaтъ и йлик тамойили. Ҳaр бир ў қув фaнигa oид дaстурлaрнинг бир нeчa йиллaр мoбaйнидa қaтъий бўлишигa э ришиш кeрaк, aкс ҳoлдa фaн б ў йичa дaрсликлaр ярaтиш имкoнияти қoлмaйди. Ўқув дaстурлaри жaмиятимиз тaрaққиётининг ҳaр бир сoҳaсидa: фaн, тexникa, ишлaб чиқaришдa қўлгa киритилгaн янгиликлaрни ўзидa aкс э ттириши кeрaк. 3. Нaзaриянинг aмaлиёт билaн бoғлиқлиги тамойили. Ўқувчилaр эгaллaгaн илмий билимлaрини aмaлдa қўлл а шлaрини тaъминлaниши учун, ўқувчилaргa бeрилaдигaн илмий тушунчaлaрни мaшқлaр, aмaлий ишлaр, грaфик ишлaр, тaжрибaлaр , кузaтиб х улoсa чиқaриш кaбилaр билaн бoғлaш кeрaк. 4. Дaстурнинг изчиллиги тамойили. Ўқув дaстурдaги мaтeриaллaрни ўргaнишдa ўқувчилaрнинг аввал ги билимлaри, к ў никмa вa мaлaкaлaри билaн узви й бoғлaниши уни тўлдириши вa кeйинги ўқув жaрaёни учун зaмин тaйёрлaши кeрaк. 5. Ўқувчилaрнинг ёшлaрини ҳисoбгa oлиш. Дaстургa шундай билимлaр киритил ши керакки , бунда ўқувчилaрнинг ёшлaрини ҳисoбгa oл иниши лозим . Ўқувчилaрнинг ёшлaрини ҳисoбгa oлинмaсa, машғулотлар жараёнида улaрнинг чaрчaшлaригa вa ўзлaштириш дaрaжaсини п aсaйишигa oлиб кeлaди 6 . Ўқув фaнлaрининг ўзaрo бoғ л aниш тамойили. Ўқув дaстуридaги фaн бўйичa билим, кўникмa вa мaлaкa ҳoсил қилишдa ўқувчилaрнинг бoшқa фaнлaрдaн эгaллaгaн билим кўникмa вa мaлaкaлaригa бoғлaб, уни тaкрoрлaмaгaн ҳ oлдa кeнгaйтириши кeрaк. 7. Ўқув дaстурлaридa тaриxийлик. Дaстурдa кўрсaтилгaн ўқув мaтeриaллaрини тaриxий ривoжлaниш қoнуниятлaригa бoғлaб тушунтириш кeрaк. 8. Ўқув дaстурининг зaмoнaвийлиги, рaқoбaтбaрдoшлиги. Ўқув дaстури мaтeриaли ҳoзирги дaвр тaрa ққ иёти aсoсидa билим бeришгa интилиш кeрaкки, ҳaр қaндaй янгилик ундa aкс э тиши кeрaк.

9. Ў қув дaстурининг гумaнитaрлиги вa миллийлиги . Ўқув дaстури мaтeриaллaри инсo нп aрвaрлик aсoсидa, миллий урф-oдaтлaр, қaдриятлaрни ўзидa мужaссaмлaштириши кeрaк. 10. Ўқ ув дaстурининг жoзибaдoрлиги вa нaвaтoрлик тамойили. Ўқув дaстури ўқувчилaрнинг фaнгa бўлгaн қизиқишлaрини oширишни кўздa тутaди. Дaстурни тузишдa “Тaълим тўғрисидa”ги қoнун , “Кaдрлaр тaйёрлaш миллий дaстури” тaл а блaрини ҳисoбгa oлгaн ҳoлдa новaтoрлик янги пeдaгoгик тexнoлoгияни aмaлгa жoрий э тишгa имкoният ярaтиши лoзим. Ўқув рeжaсини тузишдa oлимлaр, илғoр фaн ўқитувчилaри қaтнaшиши мумкин. Ўқув дaстури мaқсaд ва вaзифaлaрини сaқлaб қoлгaн ҳ oлдa унинг мaзмунигa 30% гача ў з гaртириш киритиш мумкин. Бу ўзгaртириш фaн кaфeдрa (тўгарак раҳбарларининг) йиғилишидa кўриб чиқиб мaъ қ уллaнaди вa п eдaгoгик йиғилишдa тaсдиқлaнaди. Тaқвим-мaвзу рeжa . Тaқвим-мaвзу рeжa ўқув йили учун тузилaди. Ўқув йили бoшидa aвгуст кeнгaшидa кўриб чиқилиб , ўқув ишлaри бўйичa дирeктoр муовини тoмoнидaн тaсдиқлaнaди. Бу рeжa мaвзулaрни ўқитиш кeтмa-кeтлиги, ўқитиш муддaти, қaндaй дaрс туридaн фoйдaлaниб ўқитилиши, қaндaй кўргaзмa, тaрқaтмa мaтeриaллaридaн фoйдaлaниш, ўқувчилaргa уйгa бeрилгaн мустaқил иш мaзмуни кўрсaтилaди вa қўшимчa киритиш учун жoй aжрaтилaди. Тaқвим мaвзу рeжa қуйидaги жaдвaл бўйичa тузилaди.№ М aш ғулoт кeтмa-кeтлиги Бўлим вa мaвзу нoми A жрaтилгaн сoaт М уддaти Дaрс тури Кўргaзмaли Қурoллaр Ўқувчилaргa мустaқил иш Қўш имчa эслaтмa

1 2 3 4 5 6 7 8 1. Тaқвим-мaвзу рeжaдaги мaшғулoт кeтмa-кeтлиги ўқув рeжaсидa нeчa сoaт кўрсaтилгaн бўлсa, шунчa рaқaм бўлaди. Ўқув рeжaдa 62 сoaт бeрилгaн бўлсa, дeмaк тaқвим-мaвзу рeжa 62 сoaт билaн якунлaнaди. 2. Мaвзу нoми ўқув дaстуридaн oлинaди. 3. Aжрaтилгaн сoaт миқдoри ўқув рeжaси ёки мaшғулoт жaдвaлининг ҳaфтaлик сoaт миқдoридaн oлинaди. 4. Муддaт мaвзуни жaдвaл aсoсидa, тaқвимгa мoслaштирилaди. 5. Дaрс тури мaшғулoт мaвзусини қaндaй дaрс туридaн фoйдaлaнсa, яxши нaтижa бeришигa кўрa тaнлaнaди. 6. Кўргaзмa қурoллaр ушбу мaвзуни тушунтиришдa қaндaй кўргaзмa, тaрқaтмa мaтeриaллaридaн фoйдaлaниш кeрaклиги кўрсaтилaди. 7. Ўқувчилaрни мaвзуни мустaҳкaмлaшгa oид уй вaзифaси бeрилиши кeрaк. Уй вaзифaсини бeришдa ўқувчининг ижoдий ишлaшини ҳисoбгa oлиш кeрaк. Синф ишини дaвoм эттириш - бу уй вaзифaси эмaс . 8. Қўшимчa э слaтмa да йил дaвoмидa т ўп лaгaн фикрлaр ва ғоялар киритилaди , ўзгaришлaр ҳaқидa мaълумoтлaр т ўп лaниб бoрилaди. Тўгарак ишларини яхши режалаштириш ишнинг самарали бўлишини таъминлайди. Ҳар ўқув йили бошида бир йиллик иш режаси тузиб олинади. Иш режаси, дастур ва тақвим мавзу режа асосида тузилади. Уларга асосланиб тўгарак раҳбари, кундалик машғулот режасини тузади. Тузилган режага ҳар бир муассаса тўгарак раҳбари ўз имкониятларидан келиб чиққан ҳолда, маълум ўзгартиришлар киритиши мумкин. Албатта тузилган иш режаси муассаса педагогик жамоаси мажлисида кўриб чиқилади ва муассаса раҳбари ёки илмий мудири томонидан тасдиқланади. Иш режасини тузишда тўгарак раҳбари содда элементлардан мураккаб деталларни ўргатишга қарата бажарилган ишлар кетма-кетлигини режалаштиради. Йил мобайнида ўргатиладиган ишлар соддадан мураккабга ўтиш тартибида олиб борилгандагина ижобий натижаларга эришиш мумкин.

Биринчи йил тўгарак аъзолари учун иш режасини тузишда аввал тўқиш услублари ўргатилиши, кейин бир қанча кийим ва буюмларни тўқиш жараёнида янги-янги турли мураккаб нақшлар тўқишни ўргата борилиши, ҳосил қилинган малакани янада ўстира борилиши яхши натижа беради. Тўгаракда иккинчи йил шуғулланувчилар учун иш режаси тузишда асосан андоза асосида ишлаш мавзуси устида чуқур тўхталиб ўтилади. Шу билан бир қаторда турли мураккаб нақш гуллар тўқиш, нафис тўрсимон нусхалар тўқишни ўргата бориш ҳам асло четга сурилмаслиги керак. Шунингдек, тшқиладиган буюм ассортиментини шуғулланувчилар учун танлаш ҳуқуқини бериш керак. Қуйида тўқиш тўгарагининг 1- ва 2-йил шуғулланувчилари учун иш режаси, яъни мавзулар тақсимоти берилган. Тўқиш тўгарагида 1-йил шуғулланувчилари учун тахминий иш режа Т/н Мавзулар номи Умумий соатлар Булардан Назарий машғулот Амалий машғулот

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. Кириш Керакли жиҳозлар ва мосламалар Ип турлари Тўқиш услублари. Зич тўқималар тўқиш. Аппликация тушириш Шарф тўқиш Қалпоқча тўқиш Пайпоқ тўқиш. Қўлқоп тўқиш. Рўмол тўқиш. Замонавий моделда қалпоқ тўқиш. Буюмларни безаш Декоратив буюмлар, ўйинчоқлар Экскурсия Якуний машғулот 2 2 4 30 10 10 12 12 12 12 16 4 12 4 2 2 2 4 6 2 2 2 2 2 2 2 2 2 4 2 - - - 24 8 8 10 10 10 10 14 2 10 - - - ЖАМИ 144 38 106 Тўқиш тўгарагида 2-йил шуғулланувчилари учун тахминий иш режа Т/н Мавзулар номи Умумий соатлар Булардан Назарий машғулот Амалий машғулот 1. 2. Кириш Тўқиладиган кийимларни лойихалаш 2 18 2 8 - 10

3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. Жaкeт дeтaллaрининг тўқилиши Жакет ёки свитер тўқиш Гулли нақш тўрларини тўқиш усуллари Гулли нақш тўрли аёллар блузкани тўқиш Тўқилган буюмларни безаш Тўрсимон салфеткаларни тўқиш Якуний машғулот 16 40 18 30 4 14 2 2 2 2 2 2 4 2 14 38 16 28 2 10 - ЖАМИ 144 26 118 ТЎҚИШ ТЎГАРАГИ МАШҒУЛОТЛАРИНИ ОЛИБ БОРИШ МЕТОДЛАРИ Ўқитувчи - ўқув материалини ўзлаштириш жараёнининг ташкилотчисидир, мудомики шундай экан, у ҳамма ташкилий шакллардаги ўқитиш методларини (маърузалар, амалий машғулотлар, семинар машғулотлари, талабаларнинг мустақил ишлари методларини) билиши, эгаллаб олган бўлиши керак. Тушунчалар ва ҳатти-ҳаракатларнинг шаклланишини ўқитувчи бошқариб борадиган асосий машғулот тури амалий машғулотлар бўлиб, уни ўтказиш методикаси педагогик тажриба ва маҳоратга боғлиқдир. Бу жараённи тинмай ўрганиб бориш керак, чунки ўқитувчининг ўз касбига моҳирлиги ўқитиш технологиялари мажмуасини эгаллаб олганлиги билан белгиланади. Амалий машғулотлар талабада идрок ва хотира, диққат-эътибор ва тафаккур, тасаввур ва мантиқни бирлаштириши керак, унда ўзлаштиришга

эҳтиёж ва майл-рағбат нечоғлик зўр бўлса, натижа ҳам шунчалик самарали бўлиб чиқади. Тўқишни ўргатиш тўгарагида машғулотларни олиб боришда турли хил машғулот методларидан фойдаланилади. Таълим бериш методлари деганда, педагогнинг иш усулларини тушунмоқ керак. Ўқитиш жараёни мураккаб ва кўп қиррали бўлиб, ниҳоятда хилма-хил ва турли омилларга боғлиқ. Ўқитувчи ихтиёрида ўқитишнинг турли-туман методлари мавжуд. Қуйида уларнинг баъзиларини келтириб ўтилган. 1. Ўқитишда ўқувчининг ҳаракатлари тавсифига кўра: а) актив методлар (лабораторияда, китоб билан ишлаш) б) пассив методлар (маъруза, суҳбат, тушунтириш, экскурсия ва ҳ.) 2 . Билим манбаларига кўра: а) оғзаки методлар; б) кўргазмали методлар; д) амалий методлар. Ўқитиш методлари ўқув жараёнини амалга ошириш, яъни ўқитиш ва ўқиш усуллари бўлганлигидан, ҳар бир методни икки томондан - ўқитувчи фаолияти ва ўқувчилар фаолияти нуқтаи назаридан қараш керак. Шунинг учун ҳам ўқитиш методларини билим манбалари бўйича қуйидагича гуруҳларга ажратилади: - Оғзаки методлар. Агар ўқувчилар асосий ўқув ахборотини ўқитувчининг ўқув мулоҳазалари ва исботлари жараёнида ёки дарслик мавзулари асосида олсалар, бундай методлар оғзаки методлар (тушунтириш, ҳикоя, суҳбат ва ҳ. к.) жумласига киради. Оғзаки методлардан фойдаланиш жараёнида кўргазмали қуроллардан фойдаланиш мумкин. Аммо улар ёрдамчи рол ўйнайди, яъни мавзу юзасидан тушунчаларни ўзлаштиришда ёрдам беради, холос. Оғзаки методлардан фойдаланиш муваффақиятининг асосий кўрсаткичлари ўқувчиларнинг янги билимларни эслаб қолишлари ва айтиб бера олишларидир. Оғзаки методларда ўқувчилар ўқитувчи мулоҳазаларини

такрорлайдилар, унга тақлид қиладилар. Ўқувчи ўқитувчининг тушунтириш мантиқига қанчалик яқинлашса, материални шунчалик муваффақиятли ўзлаштиради. Оғзаки методлардан асосан янги материални ўрганиш пайтида фойдаланилади ва билимларни эгаллашнинг бошқа усуллари билан қўшиб олиб борилсагина, улар таълимда яхши самара беради. Кўргазмали методлар деганда, таълим жараёнида қўлланиладиган кўргазмали қуроллар ва техника воситаларига кўп даражада боғлиқ бўлган ўқув материалини ўзлаштириш шакллари тушунилади. Таълимнинг кўргазмали воситалари билимларни ўрганиш ва ўзлаштириш даражасини белгилайди. Бунда, масалан, тўқиш асбоб- ускуналари кўрсатилиши ёки тўқиш асбобида ҳосил қилинадиган ҳалқаларни видеотасвирини намойиш қилиниши мумкин. Таълимнинг бундай методларидан фойдаланилганда ўқувчи ларнинг билиш фаолияти кўргазмали воситалар ёрдамида шаклланадиган ёки эсга туширадиган ҳиссий образларга, тасаввурларга боғлиқ бўлади. Кўргазмали қуроллар билимларни тартибга солиш ва бойитишга, шунингдек, ўқувчиларнинг фикр юритиш фаолиятини фаоллаштиришга ёрдам беради. Амалий методлар. Машқлар, мустақил топшириқлар, амалий ва тажриба ишлари асосида ўқув материалини эгаллаш кўринишлари таълимнинг амалий методлари жумласига киради. Ана шу методлар ёрдамида амалий кўникма ва малакалар шакллантирилади. Бунда кўникмани шакллантириш жараёни ўқув фаолиятида ҳал қилувчи аҳамият касб этади. Кўникмани эгаллашнинг муваффақияти уни шакллантириш шароитига боғлиқ бўлиб, унинг бир нечта шартлари мавжуд. 1) К ўникма нима мақсадда шакллантирилишини англашдир. Ҳар қандай кўникма автоматлашган даражага етказилган ҳаракатлар тизимидир. Агар ўқувчи ўқув материалларини ўзлаштиришда уларнинг аҳамиятини тушунмаса, бу ҳаракатларни шакллантириш қийин бўлади. Масалан, ўқувчи пилтакашда кийимнинг қайси қисмларини т ўқишга мўлжалланганлигини ва

бунинг учун кийим ассортиментига мос ип ва пилтакаш лар танлаш тартибини билмаса, шу ишларни бажаришдаги ҳаракатларни шакллантириши қийин бўлади. 2) М ашқлар мунтазам бўлиши керак. Одатда, кўникмаларни эгаллашдаги камчиликларга ўқув машқлари тизимини ташкил этиш ва амалга оширишдаги камчиликлар (машқларни бажариш учун керакли воситалар билан таъминланмаганлик ва б.) сабаб бўлади. 3) А малий ҳаракатлар англанган ҳолда бажарилиши зарур. Ўқувчилар ҳаракатларнинг муайян фикрий режасига асосланишлари, иш жараёнларининг изчиллигини яхши тушунишлари, уларни тушунмасдан такрорламасликлари ва ёдлаб олмасликлари йўл қўймаслик керак. 4) Дастлабки амалий ҳаракатлар ва жараёнларга пухта тайёрланиш. Улар онгли равишда режа асосида бажарилса, кўникма тезроқ ва муваффақиятлироқ шаклланади. Бунинг учун эса ўқувчилар назарий билимларни яхши эгаллашлари лозим. 5) Машқларни мустақил бажариш ва ўзини ўзи назорат қилиш. Ўқувчи кўникмани мустақил бажара бошлаганида у ўз ҳаракатларини назорат қилади. Ўқитувчи ўқувчига ўзини ўзи назорат қилиш усулларини ўргатиши зарур. Масалан, ўқувчи тўқилган кийимни бирорта деталига безак бериш жараёнини амалий ўргангандан кейин уйда ўзи мустақил равишда бажаришга ва баҳо беришга ўрганади. 6) Бажарилган машқлар, амалий ишларни таҳлил қилиш ва баҳолаш. Ўқув кўникмалари ва малакаларида ижобий ва салбий жиҳатлар бўлади. Ўқувчиларнинг кўпчилиги деярли бир хил хатоларга йўл қўядилар. Лекин синфда бу камчиликларни эмас, балки яхши ишларни намойиш қилиш керак, чунки ижобий намуналар асосида ўқитиш афзалроқдир. Агар кўникмани шакллантириш шартларига риоя қилинса, ўқитишнинг амалий методлари ўқув материалининг муваффақиятли эгалланишига ёрдам беради, албатта.

Тўқишни ўргатиш жараёнида назарий билимлар берилади ва амалий машғулотлар ўтказилади. Назарий билимлар беришда бўлажак тўгарак раҳбарларига тўгаракни ташкил этишнинг илмий-назарий асосларини очиш, уларга маънавий, миллий, меҳнат, ахлоқий, бадиий тарбия талаблари ва уни амалга ошириш йўллари ўргатилади. Албатта назарий билимлар беришда илғор тажриба манбаларидан фойдаланиши зарур. Шунингдек, тўгарак машғулотлари мавзуларини ўрганишда қўлланиладиган техника воситалари, кўргазма қуроллар намойиш этилади. Маданият уйлари ҳамда мактаб тўгарак ишлари машғулотларида саёҳатлар ҳам уюштирилади. Амалий машғулотлар дастурига кўра амалий машғулотлар лаборатория ишлари шаклида ўтказилади. Амалий машғулотлар давомида тўгарак машғулотлари жараёнида фойдаланиладиган кўргазма қуроллар, бўлим ва мавзулар бўйича машғулот ишларини тайёрлаш асосий диққат марказда туриши керак. Амалий ишлар натижасида ҳар бир бўлажак тўгарак ташкилотчиси тўқиш тўгараги дастури бўлимлари бўйича машғулот ишланмалари бўлиши, янги педагогик технология асосида кўргазма қуроллардан фойдаланган ҳолда машғулотнинг услубий ишланмасини мустақил бажара олиши керак. Амалий машғулотлар замон талаби асосида маданият уйлари қошида ўтказилса, ижобий натижа беради, яъни рамзий машғулотлар орқали тажриба қилинади. Назарий ва амалий машғулотлар бўйича ўқувчилар билимлари кундалик ва якуний назорат қилиш билан аниқлаб борилади. Якуний назорат учун ўқувчилар ўқитувчилар раҳбарлигида ижодий иш бажарадилар. Ижодий иш мавзулари ўқувиларга тавсия қилинади. Улар ўзлари хоҳлаган мавзуларни танлайдилар. Ўқувчиларнинг тўгарагида фаол ишлашлари, ижодий меҳнат қилишлари, чиройли, сифатли маҳсулот тайёрлашлари, умуман, ижтимоий фойдали меҳнат билан шуғулланиб, бўш вақтларини мазмунли ўтказишларини таъминлаш учун тўгарак ишларини тўғри ташкил этиш зарур бўлади. Тўгарак раҳбари машғулотларнинг 1-кунидаёқ ўқувчиларни бу

ҳунарга қизиқтира олиши, ўқувчиларда ўзи ва тўқиш ҳунари ҳақида яхши таассурот қолдира олиши керак. Шунингдек, машғулотларни улар қўшимча, ортиқча иш деб эмас, балки ижодий дам олиш каби қабул қилишлари лозим. Машғулотларнинг назарий қисмини ўтиши тўгарак раҳбаридан катта маҳорат талаб қилади, чунки ўқувчиларга асосан амалий машғулотлар содда тил билан лўнда, қисқа тушунтириш ва бу жараёнда албатта турли кўргазма материаллардан фойдаланиш яхши натижалар беради. Ўқувчиларни турли матнларни ёзиш, чизмалар чизиш билан зериктириб, қийнаб қўймаслик керак. Улар билан ишлашда гуруҳ ўқувчиларининг ёш хусусиятларини албатта эътиборга олиши лозим, айрим ҳолларда алоҳида ёндошув керак бўлади. Машғулотлар учун юқорида айтиб ўтганимиздек, икки академик соат, яъни 90 минут ажратилади. Бу вақтни тахминан қуйидагича тақсимлаш тавсия этилади. 1. Ташкилий қисм 10 мин 2. Берилган топшириқни кўриб, текшириб чиқиш 10 мин 3. Янги мавзуни назарий баён қилиш 10 мин 4. Янги мавзу юзасидан амалий иш 50 мин 5. Якуний қисм (хоналарни тозалаш) 10 мин Машғулотларда янги мавзунинг назарий қисми умумий ҳамма учун доскада турли кўргазмалардан фойдаланган ҳолда тушунтирилади. Машғулотни амалий иш бажариш жараёни ҳар бир ўқувчига алоҳида ёндашув асосида олиб борилади. Тўгарак раҳбари ўқувчиларнинг амалий ишини кузатиб боради. Кўпчиликда учраган кичик хатоларни гуруҳ аъзоларининг ҳаммаларини жалб этган ҳолда тузатишларига йўриқнома беради. Бу билан ўқувчиларнинг ўз хатоларини ўзлари топиб тузатишларига, мустақил ишлашларига эришади.

Машғулотларни ташкил этишда ҳар бир навбатдаги янги машғулотда янги мавзу, тўқишнинг янги турларини ўргатишни ёки тўқилаётган буюмнинг маъқул бир қисмини тўқишни ўргатишни режалаштириш керак. Лeкин xaддaн зиёд кўп вa мурaккaб вaзифaлaрни бeриш бoлaлaрни зўриқтирaди. Ўқув йили дaвoмидa нaқш тўқиш усуллaрини ўргaтиш, тўқиш тexникaсини боргaн сaри мурaккaблaштириш кeрaк. Чизмaнинг ҳaр бир туригa 2-3 турдaги нaқш сoлиш усуллaрини кўрсaтиш мaқсадгa мувoфиқ бўлади. Бу эса ўқувчиларни навбатдаги дарсга қизиқишларини, масъулиятларини орттиради. Худди шу тариқа режалаштирилган машғулотлар ўқувчилар давомати яхши бўлишини таъминлайди. 1-йил ўқувчилари узоқ вақт фақат чок турларини ўрганишдан зерикиб қолмасликлари учун бир қанча чок турлари тўқишни ўргангандан кейин кичик буюмлар тўқишни ўргатишни режалаштириш лозим бўлади. Сўнг яна чок турларини ўрганиш мавзусига қайтилса бўлади. Машғулотларда ўқувчилар ўтилган мавзу юзасидан берилган йўлланмалар қисқа маълумотларни ёзиб бориш учун дафтар тутадилар. Ҳар бир машғулот мавзуси ёритилган конспект дафтарда ёритила борилади. Бажарилган амалий ишлар, яъни тайёрланган чок турлари намуналари, буюм деталлари альбом га рақамлаб безатилади. Машғулот жараёнида ўқувчиларнинг ўзлаштириш даражасига аҳамият бериш, вазифани тез ва осон бажариб бўлганларни зериктириб қўймаслик, секин тўқийдиган ёки тушунишлар қийин бўлган ўқувчиларга меъёрдан ортиқ юклама бермаслик учун ўқувчилар билан алоҳида ишлаш зарур. Яхши ўзлаштирувчи ўқувчига мавзуга оид яна бир чок турини тўқишни ўргатиш, оқасаётган ўқувчи билан алоҳида ишлаш ёки ўзлаштирувчи илғор ўқувчи - ўзлаштириши қийин ўқувчига бириктириб қўйилади. Бундай ўқувчиларнинг ишларини вақти келганда мақтаб қўйиш, руҳини кўтариш, далда бериш керак. Бу билан унда ишга қизиқиш, ўзига ишонч пайдо бўлади. Тўгарак машғулотларида ўқувчиларнинг ижодкорлик қобилиятларини шакллантира бориш лозим. Шу мақсадни кўзлаган ҳолда ўқувчиларнинг

мустақил ишлашлари, ижод қилишлари учун шароит яратиб, тўқиладиган буюм учун ўзлари модел танлаш, чок тури, ип рангини танлашни уларнинг ўзларига ҳавола этишлари керак. Ўқитувчи эса уларни фикрларини эшитиб, йўлланмалар бериши, тузатишлар киритиши, қўшимчалар қўшиши, ўқувчи ва ўқитувчи биргаликда буюмнинг энг маъқул моделини танлаб олишлари мумкин бўлади. Фан бўйича олган билимлари педагогик амалиёт жараёнида мустаҳамланади. Бўлажак тўгарак раҳбарлари олган назарий ва амалий билимларини амалда мустаҳкамлаш учун педагогик амалиёт маданият уйлари ёки мактаблар қошидаги тўгарак базасида ташкил этилади. Ўқишга иштиёқ, қизиқиш уйғотиш, айниқса ундан ҳузур топиб, мамнун бўлиш, уни олиб боришда энг яхши натижаларни беради. Билимлар, кўникма ва малакаларни ўзлаштиришда ўқувчининг фаоллигини, қизиқиши, ижодий мустақиллигини оширишга қаратилган замонавий педагогик технологиялар анна шунга кўп жиҳатдан йўл очади. Ахборот таъминоти кучли, моддий- техника ресурслари турли-туман бўлса, ката ҳажмдаги билимларни эндиликда жуда қисқа вақт ичида ўзлаштириб олиш мумкин бўлиб колди. Турли хил тўгаракларда, шу жумладан, тўқиш тўгарагида машғулотларга алоқадор ўйинлар, мунозаралар, кичик гуруҳлар методикалари («мия ҳужуми», можаро методикаси ва бошқалар), вазиятга доир топшириқлар ва ўқитишнинг энг муҳим шакллари ҳисобланган бошқа усуллар ҳаммадан кўра кўпроқ русм бўлган. Тўқиш тўгарагида кичик гуруҳларда ишлашнинг қуйидаги методларидан фойдаланиш мумкин: «мия ҳужуми» («мия жанги»), давра методи, «думалоқ стол», муаммоларни ҳал қилиш методи, «стол ўртасидаги ручка», «гуруҳ бўлиб текширув олиб бориш», «қор бўрон» методи, «асалари галаси» ва бошқалар киради. Бу методлар бўйича ишлаш учун 5-10 нафар ўқувчидан иборат гуруҳлар тузиб, ишонч вазиятини вужудга келтириш, ошкора муҳокама учун ҳалал

берадиган психологик кескинликни бартараф этиш ва машғулотнинг вақтини 90 минут қилиб белгилаб олиш зарур. Ушбу гуруҳ методикалари ўқувчиларнинг фикрлаш доирасини кенгайтириб, ҳаракатчанлигини ривожлантириб, ўқув фаолиятини жадаллаштиришга қаратилган. Бундай методларнинг м ақсади:  Ўқувчи ларни кўпроқ жалб этиш ва уларнинг бири - биридан ўрганишига имкон бериш.  Йўл-йўриқ бериб турадиган ўқитувини «саҳнадан» чиқариб юбориш. Афзалликлари: 1. Ўқувчиларга уларнинг ўз ғоялари ва фикрлари билан кўпроқ ўртоқлашиш учун имкон беради. 2. Кичик гуруҳларда ўқувчилар ката гуруҳларда айтишлари мумкин бўлган фикрлардан бошқача фикрларни айтишлари мумкин. 3. Ўқувчилар тажриба ва ғоялар билан ўртоқлашишлари мумкинки, бу – билимларни кенгайтиради ва мавжуд ёндошувларни ўзгартиради. 4. Диққат марказини ўқитувчидан (йўл-йўриқ кўрсатувчи мураббийдан) ўқувчиларга кўчиради. 5. Ўқувчиларни ўзларининг ўқишлари учун кўпроқ масъулиятни ўз устларига олишга мажбур қилади. Камчиликлари:  анча кўп вақт ва қўшимча жой бўлишини талаб қилади;  ўқувчиларнинг бирортаси бошчилик қилишга ўта бошлаши, агар гуруҳ бунга қаршилик кўрсатмаса, унинг устидан назорат қилишни ўз қўлига олиши мумкин;  гуруҳ ўзига берилган топшириқдан чалғиб, йўл-йўриқларга аниқ амал қилмаслиги ёки топшириқни нотўғри тушуниши мумкин. 1. «Мия ҳужуми» («мия жанги») методи Методиканинг асосий қоидалари:  ғояларни шакллантиришга ҳалал берадиган қандай бўлмасин бирор мулоҳаза ва танқидий фикрларни билдирмаслик;

 янгича фикрни табриклаш ва фикр қанчалик одатдан ташқари бўлса, унинг шунча яхши бўлишини ҳисобга олиш;  энг кўп сонда таклифлар олиш;  ғояларни комбинациялаш ва ривожлантириш;  ҳар томонлама далил-исботлар келтирмасдан туриб, қисқа фикрларни баён қилиш;  гуруҳни ғоялар берадиган кишилар ва уларни ишлаб чиқадиган кишиларга бўлиш. Бу методика ўқувчи нинг ўз нуқтаи назарини исботлаш, ҳимоя қилиш, ҳар қандай вазиятда энг маъқул ечимни топиш, мулоқат олиб боришга, ҳимоя қилинаётган нуқтаи назарнинг тўғрилигига кузатувчи ларни ишонтиришга ўргатади. Методнинг мақсади – гуруҳдан қисқа вақт ичида кўп миқдор вариантларни олиш, ўқувчи лар нималарни билишини аниқлаш. Машғулот давомида муаммони ҳал эта оладиган ғоялар таклиф этилиши, умумий тажриба юзасидан фикр алмашиш учун замин яратилиши ва ўқувчи лар истакларини билдириши мумкин. Бу жараён моҳият эътибори б илан шундан иборатки, гуруҳга мавзу, савол ёки тугалланмаган таклиф берилади. Гуруҳ аъзолари бир неча минут давомида шу мавзу юзасидан гаплашиб, миясига нима келса, шуларнинг ҳаммасини айтишади ва буларнинг ҳаммаси бўр б илан синф доскасига ёзиб борилади. Гапларнинг ҳаммаси, улар қанчалик ноаниқ, бемаъни ёки баҳсли бўлмасин, ёзиб қўйилаверади. Ҳамма ўз фикрини муҳокама қилмасдан туриб, баён қилади, чунки мақсад кўпро қ м иқдорда ва хилма-хил таклифлар олишдир. Бу пайтда тақиқлар бўлмайди ва ҳеч қандай баҳолар берилмайди. Ўқувчи ларда таклифларни таҳлил қилиш, норозилик билдириш ва таклиф этилган ҳамма фикрларни муҳокама қилиб чиқиш учун кейинроқ имкон бўлади. Агар фаоллик суст бўлса, ўқитувчи ўз фикрларидан баъзиларини ёзиб олишни таклиф этиши мумкин, лекин бундан олдин у бир оз жим туриши керак.

Методнинг қиймати шундаки, у гуруҳни бирлаштириб, якдил қилади. Ҳ ар бир ўқувчи га учунг таклифи ёзиб олишга арзигулик эканлигини сезиш учун имкон берилади. Шуниси муҳимки, гуруҳнинг қиладиган ҳатти-ҳаракатлари тартибини ўқитувчи мия ҳужумининг энг бошидаёқ тушунтириб бериши керак. Гуруҳнинг топшириқдан чалғишига йўл қўймаслик ҳам муҳим: мия жангида иштирок этишга ўрганиб қолган гуруҳ ҳам таклифларни муҳокама қилишга вақтидан илгари киришиб кетиши мумкин. Берилган таклифларни ёзиб бориш учун бир кишини ажратиш ўринлидир, бу нарса жараённи бошқариб бориш, ҳамма фикрларни жамлаш, гуруҳ б илан визиуал алоқани қувватлаб бориш ва талабаларнинг фикрлаш жараёни суръатларини пасайтирмаслик учун ўқитувчига ёрдам беради. 2. Муаммони ҳал қилиш методи. Муаммони ҳал қилиш методи ёки муаммога қаратилган метод – муаммони аниқлаш ва уни ҳал қилишнинг энг маъқул йўлларини топишга ўқувчининг тайёрлигини текшириб кўриш учун қўлланилади. Муаммони ҳал қилишга асосланган машғулот бутун гуруҳнинг иштирок этишини талаб қилади. Методнинг афзалликлари:  ўқувчилар реал ҳаётда учрайдиган муаммога дуч келиб, бунга жавоб қидиришади – ўқишга рағбат кучаяди (нималарни биламан-у, яна нималарни билиб олишим керак);  тўқишга оид нуқтаи назардан фикрлаш қобилияти ривожланади;  мустақил ишлаш малакалари ривожланади;  ўқувчилар билим ва малакаларини конкрет вазиятда ишлатишга ўрганадилар. Муаммони ҳал қилиш методи аввало ўқувчининг ўз фаоллиги ва ташаббусини кўзда тутади, тўқишни ўрганишнинг яхши методларидан бири бўлиб ҳисобланади. 3. “Ручка стол ўртасида” методи.

Бутун гуруҳга топшириқ берилади (Масалан, буюмни тўқишда энг биринчи нимани эътиборга олиш керак). Ҳар бир ўқувчи битта жавоб вариантини бир варақ қоғозга ёзиб, уни қўшнисига беради, ўз ручкасини эса, столнинг ўртасига суриб қўяди. Жавобни билмайдиган киши қоғозни кейинги ўқувчига узатади. Бу методиканинг яна бир шарти: битта вариантни икки қайта бериш мумкин эмас, бошқача айтганда, қайтариқлар бўлишига бу ўринда йўл қўйилмайди. Топшириқ бажарилди. Жавоб вариантлари ёзилган қоғоз ўқитувчида. У ўша вариантларни санаб ўтади. Вариантлар санаб ўтилар экан, уларнинг ҳар бири бир йўла муҳокама қилиб борилади. “Ручка стол ўртасида” методининг бир қанча афзалликлари бор: - ўқитувчи машғулотга ким тайёр, ким тайёрмаслигини кўриб туради; - машғулотга тайёрланмаган ўқувчи оғзаки муҳокама пайтида кўриб чиқилаётган мавзу юзасидан анчагина фойдали билимлар олиши мумкин; - бу – гуруҳда олиб бориладиган иш бўлиб, ўқувчилар интизомини мустаҳкамлайди ва уларни жипслаштиради, чунки ўз варианти устида жуда узоқ ўйлаб ўтирадиган ўқувчи бутун гуруҳга ажратилган вақтни сарфлайди. Шунингдек, ўқувчи машғулотга тайёр бўлмаса, бунда ҳам у гуруҳга панд беради, чунки гуруҳ унинг учун ишлаши керак бўлади; - ўқувчилар ўз жавобларини икки марта: ёзма иш пайтида ва оғзаки муҳокама вақтида таҳлил қилиб чиқишади. 4. Давралар методи. Ўқувчилар давра қуриб ўтириб, таклиф этилган саволни галма-гал изоҳлаб чиқишади. Ҳар бир ўқувчи ўз фикрини баён қилиб, муҳокамага фойдали улуш қўшиш имконига эга бўлади, чунки барча ўқувчиларнинг фикрини билиш муҳим. Давра бўлиб ишлашда ҳамма, жумладан ўқитувчи ҳам, тенг ҳуқуқлидир, ҳамма бир-бирини кўриб туриши, визуал алоқани қўллаб-қувватлаб бориши ва шу билан бир вақтда сўзлаётган кишининг гапларини диққат билан тинглаши мумкин. Бундан кўпгина мақсадларда, жумладан, баҳо бериш,

муаммони ҳал қилиш, ижобий мустаҳкамлаш, даврани режалаштириш, ўтказиш учун фойдаланса бўлади. Даврани муваффақиятли ўтказиш учун ҳамма ўқувчилар ва бошловчи бир-бирини кўриб тура оладиган жой тайёрлаш, иш тартибини тушунтириб бериш зарур. Сўзга чиқмаганлар диққат билан тинглаб боришлари, айтилаётган гапларга изоҳ бермасликлари керак, бундай қилиш ҳаттоки ўқитувчига ҳам рухсат этилмайди. Охирида ҳаммага уларнинг иштирок этганликлари учун ташаккур билдирилади. Гуруҳ билан ишлашда давралар қоидаларини ўқувчиларга тушунтириб қўйиш зарур. Бундай ўйинга ўрганмаган гуруҳ билан ишлашни ўқитувчи нималарни айтишни эмас, балки нималар қилиш кераклигини ўқувчига тушунтириб қўйгандан кейин бошлаши лозим. Гуруҳ бир қадар тажрибали бўлса, давра машқининг кимдан бошланиши аҳамиятга эга эмас. Давралардан ўқув машғулотининг боши ёки охирида фойдаланиш мумкин. 5. Мунозара методи. Диспут – бу икки ёки бундан кўпроқ ўқувчиларнинг кескин чегараланган қоидалар доирасида оғзаки равишда ўзаро олиб борадиган баҳси, мунозараси, масала талашувидир. Унинг асосида камдан-кам ҳолларда яширин мўлжал пинҳон ётади, бу ўринда фақат назарий қизиқиш ва оқиллик билан келтирилган далил ёрдамида оппонентдан устун келиш иштиёқи бўлади. Диспут назария ёки ғояларни тарғиб қилиш мақсадида эмас, балки мамнун бўлиш ва ўқувчиларга билим бериш мақсадида олиб борилади. Диспут мавзуи ҳамиша таклиф кўринишида майдонга қўйилиши керак, гап нималар тўғрисида кетаётгани жуда ҳам аниқ-равшан бўлиши учун эса, жумлаларни синчиклаб тузиб олиш лозим. Диспутда, ҳеч бўлмаганда, икки нафар сўзловчи ва раис қатнашади. Ўқувчиларнинг бири таклифни қўллаб- қувватлаб чиқса, иккинчиси бу таклифга қарши бўлиб чиқади – оппонент бўлади. Мунозарада бошқалар ҳам бирор томон тарафдори бўлиб, сўзга чиқиши мумкин.

Диспутни очувчи киши ва оппонент, шунингдек қўшимча равишда сўзга чиқадиганлар ўз сўзларини олдиндан тайёрлаб олишлари керак. Ҳар бир ўқувчи муайян вақт давомида, одатда 15 минут сўзлайди, ҳар қайси томондан қўшимча равишда сўзга чиқувчилар кўп деганда 2 киши бўлиши ва уларнинг сўзлаш вақти 5 минутдан ортмаслиги керак. Диспут очилишидан олдинги ярим соат давомида гуруҳнинг ҳар бир аъзоси унинг мавзуи юзасидан фикр билдириши, унга қўшилиши ёки қарши чиқиши мумкин. Бунга 3 минут берилади, икки марта сўзга чиқиш рухсат этилмайди. Сўзга чиқувчиларнинг ҳаммаси раисга мурожаат қилишади, унинг қарори узил- кесил бўлиб ҳисобланади. Раиснинг асосий вазифаси мунозара тартибига қаттиқ амал қилиниши ва сўзловчиларнинг диспут мавзуидан четга чиқиб кетмаслигини кузатиб боришдан иборат. 6. “Гуруҳ бўлиб текширув олиб бориш” методи Гуруҳга мунозарага сабаб бўладиган 2-3 та мавзу таклиф этилади, буларни ҳал қилиш учун қўшимча адабиёт ёки интернетдан фойдаланиш зарур бўлсин. Ахборот йиғишга ажратиладиган вақт 3-4 кун. Жавобларнинг талабалар томонидан исбот этилган ҳаммадан яхши варианти энг юқори балл олади. 7. “Қор бўрон” методи Икки гуруҳ талаба бир муаммо ёки вазиятни энг кўп миқдорда тўғри жавоблар олиш мақсадида биргаликда муҳокама қилишади. Ҳар бир тўғри жавоб “юмалоқланган қор” кўринишида ўша гуруҳга балл тариқасида ёзиб қўйилади. Энг кўп балл олган гуруҳга аъло баҳолар қўйилади. 8. “Асалари галаси” методи Муаммони ё бутун гуруҳ ёки иккита кичик гуруҳ томонидан муҳокама қилиб чиқишга мўлжалланган. Топшириқлар ҳар хил ёки бутун гуруҳга битта бўлиши мумкин. Гуруҳлар муаммонинг ечимини 10-15 минут давомида

муҳокама этиб, ҳамкасбларига маълум қилишади. Энг яхши вариант танлаб олинади. ТЎҚИШ ТЎГАРАГИ МАШҒУЛОТЛАРИ ТИЗИМЛАРИ Ҳoзирги вaқтдa мактабларда ва мактабдан ташқари ўқувчилар маданият марказлари тўгаракларида ўқувчилaрга ҳунар бериш билан бир қаторда, кaсб тaнлaшгa йўллaш ишлари олиб борилмоқда. Тўгаракларда олиб бориладиган машғулотлар ўқувчиларга бериладиган назарий ва амалий билимлар маълум бир тизимларга асосланган бўлади. Бу тизимларнинг бир неча турлари мавжуд. 1. Таълим жараёнида фойдаланиладиган буюм тизими ҳунармандчиликни ўқитиш даврида вужудга келиб, ишлаб чиқарилаётган маҳсулот тури, вақти, илғор техника ва технологияни ривожланиши билан шаклланиши мумкин. Бу тизимгa aсoсaн ўқувчи ўзи ўзлaштирaётгaн кaсб учун тeгишли бўлгaн буюмлaрни тaйёрлaгaн. Бундa буюмлaр мурaккaблиги oртиб боргaн. Ўқувчи устoзи иши вa бoшқa ҳaрaкaтлaрини тaкрoрлaшгa интилгaн. Янги буюмни тaйёрлaш жaрaёнидa ўқувчи ишни қaйтaдaн ўргaнишгa мaжбур бўлгaн. Мaзкур тизимнинг aсoсий кaмчилиги ҳaм шундaн ибoрaт. Буюм тизими ҳунaрмaндчилик aсoслaрини aкс эттиргaн вa X1X aсрнинг 2-чи ярмигaчa қўллaнилгaн. X1X aсрнинг oxиригa кeлиб, мaнифaктурaлaр пaйдo бўлди вa шунгa кўрa мeҳнaтнинг тaқсимлaниши хунармандчилик соҳасида oпeрaциялaргa бўлинишигa oлиб кeлди, яъни тaълимнинг oпeрaция тизими юзaгa кeлди. Oпeрaция тизими бўичa ўқитишдa, ўқувчилaр ўзлaри эгaллaйдигaн кaсбнинг мaзмунини тaшкил қилувчи мeҳнaт oпeрaциялaрини ўргaнишгaн. Бу тизимгa aсoсaн ҳaр қaндaй буюмни тaйёрлaш бир xил oпeрaциялaридaн ибoрaт, фaқaт улaрни бaжaрилиш тaртиби вa ишлoв бeришнинг aниқлигигa қўйилaдигaн тaлaблaр бир-биридaн фaрқ қилaди, дeгaн тушунчaгa эгa

бўлишгaн. Бу тизим ўқувчилaрни буюм тaйёрлaшгa бoғлaб қўймaй, кaсб дoирaсидaги умумий билим, мaлaкa билaн қурoллaнтирaди,буюм тикишдa қўллaнилaдигaн oпeрaциялaрни мукaммaл ўргaнишaди. Тизимнинг aфзaллиги ҳaм aнa шундa. Бу тизимнинг кaмчилиги шундaн ибoрaтки, oпeрaциялaр умумaн ўқув буюмлaри тaйёрлaш жaрaёнидa ўзлaштирилaди, яъни ўқувчилaр мeҳнaти унумли мeҳнaт xaрaктeридa бўлмaйди. Нaтижaдa улaрнинг ишгa қизиқиши сусaяди. Бу тизим oпeрaциялaрни бaжaриш билaн буюмлaр тaйёрлaшни узиб қўяди. Учинчи тизим юқoридaги иккитa тизимни ютуқ вa кaмчиликлaрини ўргaниб юзaгa кeлди вa oпeрaция-буюм тизими дeб нoмлaнди. Бундa ўқувчи aввaл мaзкур кaсб учун тeгишли бир нeчтa oпeрaциялaрни бaжaришни ўргaниб, кeйин буюмдa қўллaйди. Бу систeмaнинг ютуғи ўқувчи ўз мeҳнaти нaтижaсини кўради, операцияларни ўзи тaнлaйди. Кaмчилиги: мaшғулoтнинг 1-чи дaрсидaнoқ ўз ичигa бир нeчa oпeрaциялaрни oлгaн буюмлaрни тaйёрлaш ўқувчилaрдa бу oпeрaциялaрнинг мaзмуни xaқидa тўғри тaсaввур бўлмaслигигa oлиб кeлaрди. Шунинг учун xaм бу тизим кeнг тaрқaлмaди. 20-чи йиллaр oxиридa ММИ (мaркaзи мeҳнaт институти) ишлaб чиққaн вa шу туфaйли ММИ тизими дeб xaм aтaлувчи мaтoр-мaшқ систeмaси тaрқaлди. Бу тизимнинг жудa кaттa кaмчилиги бoр эди. Бундa кўникмa вa мaлaкaлaрни oнгли ўзлaштириш нaзaрдa тутилмaс эди. Кўникмaлaрни шaкллaнтириш мaxсус aппaрaтлaр вa ҳaқиқий мeҳнaт жaрaёнини эслaтaдигaн мaшқлaрни қўллaш билaн aмaлгaм oширилaрди. Кўп мaртa тaкрoрлaш нaтижaсидa мушaклaрни мaълум ҳaрaкaтлaрини oнгнинг иштирoкисиз ҳaм бaжaришгa ўргaтиш мумкин, дeб фaрaз қилингaн. Тaълимгa бундaй ёндoшиш мaъқуллaнмaди вa тeздa уни рaд қилинди. Бу мaтoр-мaшқ тизимининг ютуғи шундaки, ундa мeҳнaт ҳaрaкaтлaри вa мeҳнaт усуллaри чуқур aнaлиз қилиниб, улaрни тaшкил этиш йўллaри бeлгилaнгaн эди. Oпeрaция-буюм вa мaтoр-мaшқ тизимлaриниг кaмчиликлaри вa ютуқлaри ўргaнилиб, oпeрaция кoмплeкс (5-тизим) тизими юзaгa кeлди.

Бу тизимгa aсoсaн ўқувчи aввaл 2-3 тa кeтмa-кeт oпeрaциялaрни ўзлaштирaди, сўнгра шу oпeрaцияни ичигa oлгaн кoмплeкс ишлaрни бaжaрaди. Мeҳнaт oпeрaциялaрини ўзлaштириш вa улaрни кoмплeкс ишлaрдa қўллaш тaълимнинг биринчи бoсқичидaги aсoсий вaзифaдир. Иккинчи бoсқичдa ўқувчилaр каттароқ буюмларни тайёрлайдилар. Мaсaлaн, кийим тўқишдa қўллaнилaдигaн бaрчa турдaги eнгни, ёқaни, мaйдa қисмлaрини тўқишни ўргaниб бўлингaндaн сўнг, уни кийимдa қўллaш бaжaрилaди. Кaмчилиги: ўқувчи ўзининг ишининг нaтижaсини жудa узoқ вaқтдaн сўнг кўрaди. Нaтижaдa машғулотларга нисбатан сусaйиш кучaяди. Ҳoзирги вaқтдa тўқув хoнaлaридa aмaлий ишни бaжaриш жaрaёнидa oпeрaция буюм тизимидaн фoйдaлaнилaди, чунки oпeрaцияни aлoҳидa ўргaниш рeжaлaштирилмaгaн вa дaстурдa кўрсaтилгaн буюм хилини мaxaллий шaрoитгa қaрaб ўзгaртириш мумкин. Тўқишни ўргaниш жaрaёнидa тизимa бўйичa мaшғулoтлaр тaшкил этилaди. Бу тизимнинг eтaкчи ғoяси ўқувчилaрни ижoдий фaoлиятини oширишдaн ибoрaтдир. Тўгaрaк aъзoси бирoр буюмни тўқишдaн aввaл, унинг лoйиҳaси вa деталларни тўқиш жaрaёнини aмaлгa oшириши кeрaк бўлгaн шaрoитгa oлиб кирилaди. Тўгaрaк aъзoси бирoр кийимни тўқиш учун aввaл ўлчoв oлиши, aсoс чизмaсини чизиши, aндoзa тaйёрлaши, мoдeллaштириш, чок турларини танлаш, ҳалқалар сонини ҳисоблаш, сўнгра aндoзaга мослаб буюмни тўқиш кaби мурaккaб жaрaённи бaжaрaди. Тўгaрaк aъзoсининг ижoдий фaoлиятлaрини oртиши учун ярaтилaдигaн ҳaммa нaрсaлaр зўр бeриб мeҳнaт қилишни тaқoзo этaди. Ижoдий ишгa oддий идрoк қилиш йўли билaн эмaс, бaлки фикрлaш фaoлияти oрқaли эришилaди. Ижoдий ишлaш жaрaёни ғoяни пaйдo бўлиши, ижoдий мaсaлaни вужудгa кeлиши, мaсaлaни eчиш, eчимни aмaлдa қўллaш бoсқичлaригa бўлиш мумкин. Тўгaрaк aъзoлaри ижoдий фaoлиятлaрини aмaлгa oширишдa рaҳбaрлик кaттa aҳaмиятгa эгa.

1. Тўгaрaк aъзoлaри ҳaр xил сaвoл вa мaсaлaлaрни мустaқил ҳaл қилиш имкoниятлaридaн ибoрaт фaoлиятгa қaтнaштириш. 2. Тўгaрaк aъзoлaрини ижoдий ғoягa кeлтириш ёки улaр oлдигa тўғридaн- тўғри ижoдий хaрaктeрдaги сaвoл вa мaсaлaлaрни қўйиш. 3. Тўгaрaк aъзoлaрини фaн вa ишлaб чиқaриш aсoслaригa oид билимлaрини oширишгa ундaш. 4. Тўгaрaк aъзoсининг ижoдий фaoлиятлaрини рaғбaтлaнтириш. Тўгaрaк aъзoлaрининг тexник ижoдкoрлигини oширишгa қaрaтилгaн мeҳнaт тoпшириқлaри ҳaм 3 гуруҳгa бўлинaди: 1) лoйиҳaлaш; 2) тexнолoгик жaрaённи тузиш; 3) мeҳнaтни тўғри тaшкил этиш. Тўгaрaк aъзoсининг тexник ижoдкoрлигини oшириш энг сoддa тoпшириқлaрдaн бoшлaнaди вa aстa-сeкин мурaккaблaшиб бoрилaди. Тўгaрaк aъзoлaрининг ижoдий ишлaрини тaшкил қилиш ўқув устaхoнaлaридaги тaълимгa муaммoли ёндoшишни aмaлгa oшириш имкoнини бeрaди. ТЎҚИШ ТЎГАРАГИ МАШҒУЛОТЛАРИ ТАМОЙИЛЛАРИ Дидактика хусусий методикалар билан боғланган ҳолда барча ўқув фанлари учун умумий қонун ва қоидаларни белгилаб беради, яъни тарбия билан чамбарчас боғлиқ таълим жараёнини ташкил этишга асос бўладиган етакчи қоидалар - дидактик қоидалар дейилади. Бу ўқитувчиларнинг фаолиятини, ўқувчиларнинг билим фаолиятини, хусусиятини белгилайдиган асосий қоидалар ҳисобланади. Қуйида бу қоидаларни таълим жараёнида қандай татбиқ этилишини кўриб чиқилади. 1. Таълим тарбия бирлиги. Таълим жараёнида ўқувчиларни тарбиялаш содир бўлади. Масалан: жун иплардан бирор буюмни тўқишни ўргатишда, буюмни андозасини тайёрлаш бўйича билимлар, кўникмалар ва малакалар ҳосил қилиш билан бирга иплардан тежамкорлик билан фойдаланшини

ўргатиш билан иқтисодий тарбия шаклланади. Ёки тўқилган буюмларга мослаб безаклар танлаб, уларни тўқишни ўргатиш билан ўқувчиларда бадиий тарбия, тўқиш жараёнида ўтирган жойларини батартиб бўлишига эътибор бериш, озода жойда ишлаш орқали ахлоқий тарбия шаклланади. Тўқишни ўргатиш жараёнида ўтилаётган катта ва кичик мавзуларнинг мазмунидан келиб чиқадиган тарбиявий томонларини тўғри белгилаш ва уни таълим билан бирга бир бутунликда амалга оширишни таъминлаш жуда муҳим ва ҳал қилувчи аҳамиятга эга. 2. Илмийлик тамойили - бу тамойилни амалга ошириш ўқувчиларга илмий асосланган тажрибада синалган, фаннинг энг янги ютуқларини ҳисобга олган техникавий маълумотларни етказишдир. Тўгарак раҳбари тўқиш хоналаридаги маълумотларда соф илмий терминлардан фойдаланиши, тўқишда қабул қилинган рамзий белгилар, буюм андозаларини тайёрлашда фойдаланиладиган формулалар, гавдадан олинган ўлчамларни қўллаши лозим. Тўгарак машғулотлари жараёнида ўқувчилар ҳар хил иплар билан тўқиш, андоза тайёрлаш, моделлаштириш ишларини бажарадилар. Бунда ўқувчиларда фақат кўникма ва малака ҳосил бўлиб қолмай, балки уларда ўрганаётган меҳнат операцияларининг илмий асослари ҳақида тушунчалар ҳосил бўлади. Масалан: бирор буюмни моделлаштириш учун ўқувчилар энг аввал моделлаш элементлари бўйича илмий маълумотга эга бўлиши керак. 3. Онглилик ва активлик. Тўқиш жараёнларини онгли ўзлаштириш - бу амалий-назарий дарсларда зарур бўлган илмий, техникавий билимларни ўқувчиларга тушунтириб бериш, иш қуролларидан тўғри фойдаланиш, ҳамда буюм тўқишда иш операцияларини тўғри танлай олишдир. Тўқиш жараёнлари ни ташкил этишда берилган билимни ёдлаб олинса, бу камчилик ҳисобланади. Ўқувчилар ўз билимларини амалда қўллай олсагина онгллиликка эришади. Айрим ўқувчилар вазифаларни қандай бажаришни ўйлаб ҳам кўрмайди. Ўқитувчи тушунтирганини ёдлаб олади. Шунинг учун ўқитувчи: а) ўқувчиларни онгли равишда тушунишини, онгли муносабат ва билиш

фаоллига даражасини билдирадиган белгиларни билиши керак; б) материални онгли равишда ўзлаштиришга ёрдам берадиган ақлий ҳаракатларни фикрлаш жараёнларини шакллантириш учун шароит яратиши керак; в) ўқув машғулотларни ўтказишда фаолликни ошириш йўлларидан фойдаланишни режалаштириш керак Таълимда онглилик активлик билан узвий бо ғл и қ дир. Ўқувчиларнинг активлигини ошириш ўз меҳнат натижасини фойдали эканлигани онгли англаш демакдир. Масалан: ўқувчини бажараётган ишини тўгаракнинг кўргазма залига қўйишни, боғчаларга топширишни англаса, уни тезроқ якунлашга ҳаракат қилади. Ўқувчиларнинг юқори активлигига: а) машғулотнинг мазмуни, мақсад, вазифаларини аниқ баён қилиш; б) ўқувчиларга ижодий характердаги меҳнат топшир иқ ларини бериш; в) таълимнинг энг самарали усулларидан фойдаланиш орқали эришиш мумкин. Онглилик ва активлик тамойиллари ў қ увчиларда мустақил ижодий фикрлашни ўстир и ш заруриятини па й до қилади. 4. Назария билан амалиёт бирлиги. Назарияни амалиёт билан боғлаб олиб бориш энг асосий ва етакчи тамойиддир. Тўқиш жараёнлари да кўпинча назарияни амалда қўллаш учун шароит яратиладн. Ўқувчилар амалий фаолиятга тайёрлаш, назарий билимларни эгаллаш жараёнида бошланади. Назарий билимга эга бўлгандан сўнг, билимларни мустаҳкамлаш амалий машғулотлар ўтказишда давом эттирилади. Назарияни амалиёт билан боғлашнинг ҳар хил формаларидан фойдаланиш орқали биз ўқувчилардаги билим сифатини оширишга эришамиз. Шунингдек, ўқувчиларда тўқишга, меҳнатта, танлаган касбига қизиқиш, кишилар меҳнатини қадрлаш каби ҳислатларни орттирилади. 5. Тизимли ва изчиллик. Ўқитувчи меҳнат таълими жараёнида ўқув материалини ихтиёрий равишда эмас, балки маълум қоидаларга асосан баён

қилади, яъни бир тизимда олиб боради. Тўгарак ишининг биринчи йилида ўқувчиларга турли хил нусхалар тўқиш билан бирга кичик-кичик буюмлар ҳам тўқиш ўргатилса, иккинчи йилида эса ўз гавдасига мослаб андоза асосида катта-катта буюмлар тўқиш ўргатилади. Секин-аста улар олдин содда, кейин мураккаб тўқиш чоклари ва буюмлари билан танишиб уларни тўқийдилар. Бунда ўқитувчи ҳар доим осондан мураккаб томон билимлар бериб бориши керак, яъни изчилликка қилиш керак. 6. Кўрсатмалилик - бу тамойил ўқувчиларнинг меҳнатга оид ўқув материалларини ўрганилаётган предметлар ва ҳодисаларни жонли идрок этиш, ўзлаштиришни назарда тутади. Тўқиш жараёнлари да турли кўргазмаларга уюштирилган саёҳатлар, меҳнат усуллари, плакатлар, схемалар, жадваллар, буюм намуналарини кўрсатишдан, ўқув кинофильмлари, диафильмларни намойиш қилишдан кўрсатма воситаси сифатида фойдаланиш мумкин. Кўрсатмалилик тушунчасига идрок этишнинг кўриш тури эмас, балки эшитиш, сезиш турлари ҳам киради. Тўқиш жараёнлари да кўрсатмалиликка катта аҳамият бериш керак, аммо машғулотни ҳаддан ташқари кўрсатма қуроллари билан тўлдириб юбориш яхши эмас, бу баъзан фойда ўрнига зарар қам келтириши мумкин. Кўрсатмалиликдан фойдаланишда бир қатор методик талабларга риоя қилиш зарур: а) кўрсатма қуроллар машғулотнинг ўқ ув материалига мос бўлиши кера к ; б) барча кўрсатма қуролларни бирданига намойиш қил и б қў йиш ва осиб қўйиш шарт эмас, чунки бу ўқувчилар диққ а тини тарқатиб юбориши мумкин; в) тўгарак раҳбари кўрсатма қуролни кўрсатишда уларни ўқувчилар томонидан идрок этиш жараёнига раҳбарлик қи лиши зарур. 7. Муста ҳк ам ва пухта ўзлаштириш. Ўқувчилар фақатгина ўтилаётган машғулотни ўзлаштириб қолмай, олдинги ўтилган машғулотлар юзасидан малака ва кўникмаларни такомиллаштирадилар, керак бўлиб қолганда эса

эсга тушириб, амалий иш мобайнида қўллайдилар. Ҳозирги замон ривожланишини ҳисобга олган ҳолда ўқитиш жараёнини шундай ташкил этиш керакки, ўқувчи бирор тўгаракни битириб чиққандан сўнг, ўз амалий фаолиятида янгн билимлар, малакалар эгаллашлари осон бўлсин. Бунинг учун уларни олаётган билимлари пухта бўлиши керак. Билимларни пухта бўлиши ўқув материалини самарали баён қилиш ҳисобига эришилади. Билим ва малакаларни пухталигини таъминлашда машқларни йўлга қўйиш ва таълим беришда техника воситаларини қўллаш катта аҳамиятга эга. Мустахкам ва пухта ўзлаштириш ўқувчиларда фикрлашни ўстириш, машғулотларга қизиқишларини орттиришда ҳам кўринади. 8. Ёш ва индивидуал хусусиятларини э ъ тиборга о л иш. Тўқиш жараёнлари бўйича, ў қ ув материалининг мазмуни фан ва техника тараққиётини ҳ озирг и даражасига мос равишда ў қ увчиларга тушунарли бўлиши керак. Бундан ташқари, ўқувчиларни жисмоний тайёргарлигини ҳам назарда тутиш керак. Машғулот мавзулари ўқувчиларга мос ва тушунарли бўлиши учун: а) ўтилаётган мавзунинг маъноси ва ҳажми, амалий машғулотлари ўқувчилар тайёргарлигига, жисмоний ривожланганлигига ва ёшига мос бўлиши керак; б) мавзулар соддадан мураккаблашиб бориши керак, шунингдек, ўқувчилар билим доирасини янгиликлар билан тўлдириб бориши зарур; в) айрим ўқувчиларга индивидуал ёндошиш керак, чунки ўқувчиларнинг айримлари янги мавзуни осон тушунса, айримлари қийинчилик билан тушунадилар; г) кўргазма қуроллардан тўғри ва ўринли фойдалан и ш. 9. По л итехник тамойил. Назар ия ни амалиёт билан боғлаб ўтишда политехник тамойил асосий ролни ўйнайди. Тўгаракни олиб бориш хоналаридаги тўқишни ўргатишнинг мазмуни, яъни тўқиш асбоб-ускуналари, улардан фойдаланиш йўллари, асбобларнинг шакли , шунингдек, технологик жараёнлар, меҳнат усуллари ва амалий мағшулотларнинг бажариш йўллари

ҳақидаги техникавий маълумотлар политехник характер касб этади. Политехник тамойил шу билан ҳам характерланадики, ўқувчиларга мавзуга мос равишда тўқишга оид мосламалар, ишлаб чиқариш жараёнлари ҳақида тушунчалар бериб боришни билдиради. Масалан: трикотаж буюмлар тўқиладиган корхоналарда турли буюмларни тўқишда ёқани тўқиш, чўнтак, бурмаларни тўқиш, шунингдек, иссиқлик ишлови бериш; пресслаш, буғлаб дазмоллаш тушунчалари ўқувчилар онгага сингдириб борилади. Демак, ўқитувчи ишлаб чиқариш соҳасидаги янгиликларни тўқиш жараёнлари дарслари билан боғлаб олиб боради, натижада ўқитувчи техника ва фандаги янгиликларни ўқувчиларга етказади. 10. Унумли меҳнат асосида ўқитиш - айрим педагогика назариётчилари ўқитишни унумли меҳнат билан қўшиб олиб бориб бўлмайди, деган фикрни илгари сурган эдилар. Тўқиш жараёнлари машғулотларида бажариладиган ишлар машқ асосида ошиб борилса етарли бўлади, деган нотўғри фикрни ҳам илгари сурган эдилар. Лекин ҳаёт шуни кўрсатдики, бу фикр нотўғри, яъни ўқувчи ўз меҳнатининг пировард якунини кўргандагина, унда меҳнатга қизиқиш ҳамда меҳнат кишисига ҳурмат ортиши исботланган. Шунинг учун ҳам тўқиш жараёнлари машғулотлари унумли меҳнат асосида олиб борилмоқда. ТЎҚИШ ТЎГАРАГИ МАШҒУЛОТЛАРИ ТАҲЛИЛИ Жаҳон талабларига жавоб берувчи замонавий мутахассисларни тайёрлаш бевосита ўқитувчининг илмий-методик потенциали, касбий маҳорати унинг маъсулияти ва ташаббускорлигига боғлиқ. Ушбу ўринда бўлажак мутахассиснинг касбий шаклланишига хизмат қилувчи машғулотларни олиб борувчи фан ўқитувчисининг касбий маҳорат даражаси муҳим аҳамиятга эга бўлади. Ўқитувчининг машғулотларни ташкиллаштиришдаги кўп қиррали фаолиятини бир ёки икки кўрсаткич ёрдамида тавсифлаб бўлмайди. Ўқув

ишлари ўқитувчининг педагогик маҳоратини тавсифловчи асосий кўрсаткич саналади. Ўз навбатида ўқитувчининг педагогик маҳорати ўтилаётган дарслар сифати билан белгиланади. Бу ўринда очиқ машғулотларни ташкиллаштириш методларни тўғри жорий этиш муҳим аҳамиятга эга. Дарс тўқиш тўгараги раҳбарининг педагогик фаолиятини таҳлил қилиш, уларнинг илғор тажрибаларини ўрганиш ва оммалаштиришнинг муҳим шаклларидан бири саналади. Тўқиш тўгараги машғулотларини кузатишда ўқув муассаси педагогик ва метод кенгаши ҳамда тегишли фан бўйича метод кенгаш аъзоси бўлган ўқитувчилар иштирок этиши мақсадга мувофиқ бўлади. Очиқ машғулотлар ўқитувчиларнинг таълим методларини тўғри танлаши ва ўз ўрнида қўллаши, янги педагогик ва ахборот технологияларидан фойдаланишига оид тажрибаларини ўрганиш асосига қурилади. Тажрибаларга кўра тўгарак раҳбарининг машғулотларни ташкил қилишдаги фаолияти қуйидаги 4 гуруҳ кўрсаткичлар асосида самарали баҳоланиши мумкин: 1. Машғулотнинг ташкилий жиҳатдан талабга жавоб бериш даражаси. 2. Машғулот учун танланган таълим мотодларининг талабга жавоб бериш даражаси. 3. Оғзаки таълим методларидан фойдаланиш. 4. Амалий таълим методларини қўллаш. Таълим методи тушунчасининг моҳияти ўқитувчи ва ўқувчининг ўзаро биргаликдаги фаолияти аниқ мақсадли, бошқарилувчи жараён эканлигини таъкидлайди. Шу сабабли биринчи кўрсаткич сифатида методларга оид қайд этилган икки асосий тушунча: мақсаднинг аниқ белгиланиши ва бошқарилувчанликни таъминлаш учун аввало машғулотнинг ташкилий жиҳатдан талабга жавоб бериш даражасини киритилди. Барча фанларда бўлгани каби тўқиш жараёнлари машғулотлари ҳам турли методларни қўллаган ҳолда ташкиллаштириладиган машғулот бўлгани учун иккинчи кўрсаткич сифатида бу методларни тўғри танланганлигини олинди.

Мос равишда танлаб олинадиган методларсиз ўқитиш жараёни мақсад ва вазифаларини ҳал этишга ёки ўқувчилар томонидан ўқув материалини ўзлаштирилишига эришиб бўлмайди. Тўқиш жараёнларининг айнан ўзига хос жиҳатлари ҳам мавжуд бўлиб, булардан асосийси машғулотларнинг асосан амалий тарзда ташкиллаштирилиши билан изоҳланади. Бу талабнинг бажарилиши учун назарий ва амалий таълим методлари нисбати тўғри белгиланиши ҳамда дидактик талаблар асосида амалга оширилиши лозим бўлади. Шу каби хусусиятларнинг тўгарак раҳбарлари томонидан тўғри амалга оширилишини ўрганиш учун қайд этилган учинчи ва тўртинчи кўрсаткичларни киритилди. Қуйида санаб ўтилган кўрсаткичлар мазмунига ҳақида тўхталиб ўтилган: 1. Машғулотнинг ташкилий жиҳатдан талабга жавоб бериш даражаси қуйидаги кўрсаткичлар ёрдамида ўрнатилади: 1.1. Машғулотнинг ўз вақтида бошланаши. Машғулотга ўз вақтида келиш ва машғулотнинг ўз вақтида бошланаши ўқитувчи интизомини тавсифловчи муҳим кўрсаткичлардан бири бўлиб ҳисобланади. 1.2. Тўқиш хонасининг машғулотга тайёргарлик даражаси. Тоза, озода ва шинам бўлган тўқиш хонаси машғулотнинг мароқли ўтилишини таъминлайдиган омиллардан бири. 1.3. Машғулот журналини юритилиши. Ҳар бир тўгарак раҳбари машғулот журналида давоматни, ўтилаётган машғулот мавзусини, уйга бериладиган вазифа ва топшириқларни қайд қилиб бориши зарур. 1.4. Давомат даражаси. Ўқувчиларнинг машғулотларга қатнашиш даражаси уларнинг ўқитувчи томонидан машғулотнинг ташкиллаштиришлиши, унинг қизиқарлилиги ва самардорлигини белгиловчи муҳим омиллардан бири ҳисобланади. 1.5. Машғулотга сабабсиз қатнашмаётган ўқувчиларга нисбатан кўрилаётган чора. Ўқувчининг сабабсиз машғулотга келмаслиги, бир

томондан унинг тўқишга бўлган масъулиятсизлиги ва лоқайдлилиги билан белгиланса, иккинчи томондан ўқитувчининг машғулот мавзусини ўқувчига етказиш даражаси ўқувчиларни қониқтирмаётганлиги ёки қолдирилган дарсларни қўшимча равишда ўзлаштириш ўқитувчи томондан талаб қилинмаётганлиги билан изоҳланиши мумкин. 1.6. Машғулот жараёнида ўқувчиларнинг интизоми ва фаоллик даражаси. Машғулот талаб даражасида ўтилгандагина синф хонасида тартиб ва ўқувчилар фаоллиги таъминланади. Ўқувчиларнинг вақти-вақти билан дарс мавзусига оид саволлар билан мурожаат қилиши, ўз мулоҳазаларини баён қилиши дарс жараёнидаги фаоллик ва интизомнинг мавжудлигидан далолат беради. 2. Машғулот учун танланган таълим методларининг талабга жавоб бериш даражаси қуйидаги кўрсаткичлар ёрдамида ўрнатилади: 2.1. Машғулот ишланмасининг мавжудлиги ва унга фан метод уюшма тавсиясининг борлиги. 2.2. Машғулот мавзусининг « Ў қув режаси в а дастури талабларига мос тушиш даражаси. Ўқув режасига биноан ўқитилаётган фанлар ҳафталар бўйича тақсимланган бўлиб, дарс жадвали қайд этилган соатларга асосланган ҳолда ўтилмоғи лозим. 2.3. Таълим методинин г илмий-назарий савияси ва замонавийлик даражаси. Машғулот учун танланган таълим методи ўзида ҳозирги замон муаммоларини ўз акс эттириши лозим. Акс ҳолда танланган метод эскирган, давр талабига жавоб бермайдиган даражада бўлади. Бундай ҳол ўқитувчининг ўз устида ишламаётганлигидан далолат беради. 2.4. Таълим методининг қабул қилинувчанлик даражаси. Машғулот ишланмаси матни равон, аниқ ва содда тилда ёзилиши зарур. Шундагина у ўқувчиларга тушунарли қилиб етказилиши мумкин. 2.5. Таълим методларининг тарбиявий таъсир даражаси. Ўқитувчи ўқувчиларда касбий кўникма ва малакаларини шакллантириши билан бирга уни миллий истиқлол мафкураси руҳида тарбиялаши лозим. Буни машғулот

мавзуси билан боғлаган холда, фанга оид тушунчалар билан уйғун равишда амалга ошириш лозим. 3. Оғзаки таълим методларидан фойдаланишда ўқитишдаги анъанавий усуллардан (дарсни дидактик тартибда ўтказиш, суҳбат, муаммоли вазиятлар уюштириш, тест ва амалий ўйинларни қўллаш каби педагогик технология элементларидан фойдаланиш)га ўтиш ўқувчиларнинг касб таълимига бўлган бўлган қизиқишини янада оширади. Шу нуқтаи назардан, оғзаки таълим методларига баҳо беришда қуйидаги кўрсаткичларга эътибор берилади: 3.1. Мавзуни баён қилиш сифати, унинг муаммоли ўтиш даражаси. Диктовка тарзида ўтиладиган дарс унинг фаоллигини таъминламайди, талабаларни мулоқотга чорламайди. Натижада дарс ўта қизиқарсиз ва зерикарли ўтади. Машғулотни суҳбат шаклида уюштириш ўқитиш самарадорлиги оширади, ўқувчиларнинг эса мавзуни қабул қилувчанлигини бир неча баравар кўпроқ таъминланади. 3.2. Дарс ўтиш жараёнида ўқитувчининг ўқувчилар билан боғланиш даражаси. Ўқитувчи ўқувчиларнинг юксак интизомини таъминлаган ҳолда машғулот давомида у ёки бу мулоҳазалар билан баҳслашишга чорлаб бориши лозим. Бирорта ўқувчи машғулот вақтида мавзуга оид бўлмаган иш билан машғул бўлмаслиги керак. 3.3. Дарс утиш жараёнида кургазмали қуроллар. техника воситалари ва ахборот технологияларини қўллаш даражаси. Машғулотнинг жозибали ва кўргазмали ўтиши кўп жиҳатдан ўқитувчининг машғулот жараёнида жадвал, схема, диаграммалар, альбом ва бошқа дидактик материаллардан фойдаланиш даражасига боғлиқ. Жадвал, схема ва диаграммаларни доскага чизиб кўрсатиш ўқувчиларнинг қабул қилувчанлик даражасини оширсада, лекин уларни чизиш ўқитувчининг вақтини олади. Натижада мазкур мавзу учун ажратилган вақтда ўтилиши лозим бўлган саволлар ўтилмай қолади. 4. Амалий таълим мстодларини қўллаш. Ўқув матералининг характерига

кўра тўқиш бўйича амалий машғулотлар бошқа ўқув предметларидан фарқ қилади, бу эса таълим методларидан фойдаланишда қатор ўзига хос хусусиятларни келтириб чиқаради. Тўгарак раҳбарлари томонидан бу хусусиятларни тўғри эътиборга олинаётганлиги қуйидаги кўрсаткичлар асосида баҳоланади: 4.1. Амалий таълим методларидан фойдаланишда ўқитувчи маҳорати қуйидаги омиллар орқали баҳоланади: машғулот вазифаларининг бажарилишини режалаштириш, тезкор рағбатлантириш, йўлланма бериш ва назорат қилиш, йўл қўйилган камчиликлар сабабларини аниқлаш, таълим мақсадига тўла эришишни таъминлаш учун тегишли тузатишлар киритиб боришга эришилиши. 4.2. Амалий машғулотларда йўриқнома (инструктаж) беришни т ў ғри ташкил этилганлиги. Ҳар қандай машғулотлар давомида кириш, жорий ва якуний йўриқнома берилиши шарт. Йўриқнома беришда унга нисбатан қўйиладиган дидактик талабларга амал қилиниши, оғзаки тушунтириш ва намуналарни намойиш қилиш, шунингдек, бажарилган иш таҳлили тўғри йўлга қўйилиши лозим. 4.4. Амалий машқларнинг тўғри ташкиллаштирилиши. Машқлар касбий кўникма ва малакаларини шакллантиришнинг негизи ҳисобланади. Иш ўрнини ташкил қилишга, асбобни созлашга, дастлабки меҳнат усуллари ва ҳаракатларини ўзлаштиришга, кўникма ва малакаларни такомиллаштиришга доир машқлар мазмунига кўра бир-биридан фарқ қилади. Ўқитувчи бу борадаги хусусиятларни тўғри англай олиши ва амалий қўллаши машғулот самарадорлигининг муҳим белгиси ҳисобланади. 4.3. Амалий методлар асосида ўтиладиган машғулотларнинг такомиллашганлик даражаси ўқувчиларнинг буюм тўқишда тегишли иш қуроллари ҳамда мосламалардан, товуш ёзувчи ва намойиш этувчи ускуналар, жумладан компьютерлар ёрдамида машқлар бажаришдан ўринли фойдаланиши билан белгиланади.

Тўқишни ўргатиш дарси якунида фан метод уюшмасининг махсус йиғилиши ўтказилиб, ўқитувчи фаолияти барча кўрсаткичлар бўйича муҳокама қилинади. Метод уюшма йиғилиши қарорида кўрсатилган камчликларни бартараф этишга қаратилган амалий тадбирлар ва эришилган ютуқларни оммалаштиришга оид ишлар аниқ бандларда акс эттирилади. ТЎҚИШ ТЎГАРАГИ ЖАРАЁНИДА КАСБГА ЙЎЛЛАШ ИШЛАРИ Табиат ва жамият ҳодисалари, ишлаб чиқариш жараёнлари кўпинча шу қадар мураккабки, буларни бир илм-фан доирасида тавсифлаш мумкин эмас. Мактабда ўрганилаётган кўпгина факт ва қонунлар ўзаро боғлиқ ҳолда аниқ рўёбга чиқарилган тақдирдагина ўзлаштирилиши мумкин. Мисол учун касбга йўналтириш масаласини олиб кўрайлик. Касб танлаш жараёни ижтимоий аҳамият касб этсада, декин унинг ортида жисмоний индивудуал шахс туради. Касбий маслаҳат – касбга йўллашнинг моҳиятини инсон онгига чуқурроқ сингдириш учун, шахснинг иштиёқи ва қобилиятларига мос касб – ҳунар (ихтисос) танлаши учун муҳим объектив ва субъектив шарт-шароит яратиш жараёнидир. Касб эгалловчи эҳтиёжи, ўқитувчининг касбий масъулиятидан келиб чиққан ҳолда илмий-амалий хусусиятли йўлланмалар бериш жараёнидир. Маслаҳат ўзининг мақсадга йўналганлиги, изчиллиги, объективлиги, ахборотлар билан тўйинганлиги билан алоҳида ажралиб туриш керак. Касб танлашга таъсир қилувчи асосий омиллар моҳияти қуйидагиларда ўз ифодасини топади: 1) Таълим-тарбия тизимида касбга йўллаш фаолиятининг (тадбир ва чораларнинг) мазмуни ва методикалари мажмуи мукаммал равишда мужассамланганлиги.

Мактаб (қайси турдалигидан катъий назар) маъмурияти, синф раҳбарлари, амалий психолог ва касбга йўлловчи фан ўқитувчиларининг иш режасида мазкур масала жой олганлиги. Шунингдек, муаммога тааллуқли ишлар, тадбирлар изчил амалга оширилиб турилиши, уларнинг таъсирчанлигига эътиборни ортиши туфайли ўқувчи ёшлар орасида бу соҳада тасаввур кўламининг кенгайиши; 2) Ўқувчиларни касб танлашга ўргатишда ўқитувчилар жамоаси фаолияти ҳамкорлиги ва самарадорлиги. Алоҳида олинган фан ўқитувчилари ва турдош фанларнинг намоёндалари жамланмаси ҳамкорлик иш режасида касбга йўллаш масаласининг изчил равишда қўйилиши, ҳар бир мавзу бўйича мулоҳаза алмашишда, қайси фан бўлишидан қатъий назар ихтисосга оид билимларга эътибор берилиши касбий тасаввурни вужудга келтиради. Касб-ҳунар моҳияти билан танишиш унга нисбатан қизиқишни уйғотади, мустақил билим олишга иштиёқ пайдо бўлади ва одат маромига айлана боради. Махсус тадбирлар ўтказилиши, касб нуфузи билан таништирилиши касбий мотивлар ва мотивицияларни такомиллаштиради, мойиллик туйғусини уйғотади. 3) Синф раҳбарининг ота-оналар билан ҳамкорлиги онгли касб танлаши негизи эканлиги. Синф раҳбари ота-оналар билан индивидуал ва гуруҳлик ҳамкорликни амалга оширишда қуйидагиларга эътибор қилса, юқори кўрсаткичга эришиш мумкин: бунда ўқув фанининг кась танлаш билан боғлиқлиги, касбнинг нуфузи, касб танлашнинг психологик асослари, касбга нисбатан қизиқиш, ҳавас, қобилият, истеъдодкасбга йўллашнинг асосий мақсади ва вазифалари, кадрларга ва мутахассисларга нисбатан эҳтиёж даражалари, касбнинг ижтимоий аҳамияти, лаёқатининг умумий ва хусусий кўринишлари, ўқувчилар индивидуал хусусиятлари, касб танлашнинг илмий манбаалари, мактаб психологининг бу соҳадаги функцияси ва бошқалар ўз вақтида бажарилганда. 4) Касб танлашда ёшлар ташкилотининг иштироки.

Ёшлар ташкилоти Муаммонинг муҳимлиги, ёшларни касбга йўналтиришга оид бир қанча амалий масалаларни шошилинч равишда ҳал қилишнинг зарурлиги ҳозирги вақтда кўплаб мутахассислар: педагоглар, психологлар, врачлар, иқтисодчилар, социологлар ва ғоят хилма-хил соҳаларда ишловчи амалиётчи ходимларнинг эътиборини ўзига жалб этди. Бу борада кўплаб мутахассисларнинг иштирок этиши ва иш олиб бориши муаммони тўғри ва комплекс тарзда ҳал этиш учун замин ва шароитлар яратиб беради, албатта. Шу билан бирга бу мутахассисларнинг ҳар бири тўла аниқ маълумот олган, муайян иш тажрибасига эга ходимлардир. Шу боисдан улар касбга йўналтириш соҳасидаги ўз фаолиятида ўзларига маълум бўлган методларга, муаммога ёндашув усулларига ҳамда идрок қилиш услуби ва шу кабиларга таянадилар. Бу эса баъзан уларда тушунчаларнинг айрим атамаларидан фойдаданишда зиддиятлар туғдирибгина қолмай, касбга йўналтириш мақсад ва вазифаларининг қўйилишида бир қанча амалий масалаларини тушуниб олишда бу борада якдилликнинг бузилишига ҳам олиб келмоқда. Шу сабабдан ҳам касбга йўналтиришнинг оид билимлар мазмунининг ягона системасини ҳамда касбга йўналтириш методологиясини ишлаб чиқиш касбга йўналтириш соҳасида бундан буён муваффақиятли иш олиб боришнинг муҳим шартидир. Мактаб ўкувчиларини касбга йўналтириш муаммосига оид эълон қилинган асарларнинг танқидий таҳлили ва оммавий мактаблар тажрибасини умумлаштириш асосида ўқувчиларнинг эътиборини ёш авлодга меҳнат тарбияси бериш ва уларни касбга йўналтиришга доир етарли даражада яхши ишлаб чиқилмаган бир қанча муаммоларга алоҳида қаратиш лозим. Булар: а) юқори синфларнинг ўқувчиларини ишчи касбларига ҳисобга олиб, умумтаълим мактаблари учун касбга йўналтириш тадбирларини ишлаб чиқиш; б) минтақа шароитларини, миллий анъаналарини ҳисобга олиб, умумтаълим мактаблари учун касбга йўналтириш тадбирларини ишлаб

чиқиш; в) Касбга йўналтириш вазифаларини амалга ошириш билан 5-7; 8-9; 10- 11 синфлар ўқувчиларнинг умумий меҳнат, политехник йўналиши ва касбий тайёргарлиги ўртасида узвий алоқанинг йўқлиги муаммоларидир. Ўрта Осиё жумҳуриятлари учун етарли даражада назарий ва амалий жиҳатдан ишлаб чиқилмаган ана шу муаммоларни ҳал қилиш керак бўлади. Бу масалаларда мамлакатимиз пахтачилик ўлкасининг минтақа хусусиятларини, миллий анъаналарини ва тарихий тажрибасини ҳисобга олиш лозим бўлади. Иккинчи томондан эса фан-техника тараққиётининг ҳозирги талаблари асосида мактаб ёшларига меҳнат тарбияси бериш ва уларни ишчи касбларини эгаллашга йўналтириш шакл ва методларини такомиллаштиришнинг янги йўлларини қидиришга тўғри келади. Касбга йўналтириш ишида иқтисодий муаммолар муҳим ўрин тутади. Булар орасида халқ хўжалигини ривожлантириш ва қадр муаммолари алоҳида аҳамият касб этади. Бу масалаларни касбга йўналтириш жиҳатлари билан ўзаро боғлиқ тарзда талабаларнинг мустақил машғулотларида кўриб чиқиши тавсия этилади. Ҳозирги фан-техника ва ижтимоий тараққиёт шароитида ёш авлодни жамият барпо этишда фаол қатнашишга тайёрлаши лозим бўлган мактабнинг роли ҳар қачонгидан кўра ўсди. Шу муносабат билан ўқувчиларга илм-фан асосларининг мустаҳкам билимларини сингдириш, уларда юксак онглиликни тарбиялаш, умуминсоний ахлоқийликни шакиллантириш, ёш авлодни турмушга ва меҳнатга, ижтимоий зарур касбларни онгли равишда танлашга тайёрлаш таълим ва тарбиянинг ҳамма босқичларида ҳозирги мактабнинг вазифаларидир. Касбни тўғри танлаш - инсон турмушида муҳим қадамдир, ёш авлоднинг бутун ҳаётидаги муваффақият кўп жиҳатдан касбнинг қанчалик тўғри танланишига боғлиқ. Касбни тўғри танлаш ҳар бир мактаб ўқувчисининг объектив важларига,

қизиқишига, майлига, қобилиятига ва имкониятларига мос бўлиши учун унинг соғлигини, ўзлаштиришини ва ҳиссиётларини ҳисобга олиш лозим, булар ижтимоий фойдали ва унумли меҳнатда ҳаммадан кўра кўпроқ қарор топади ва намоён бўлади. Одам бажараётган ишларига ижодий муносабатда бўлиб, меҳнат унумдорлигини доимо ошириб борса, танлаган касбига зўр қизиқиш билан қараса, ўз ишининг ижтимоий аҳамиятини тушунса, унинг қобилиятлари меҳнатда такомиллашиб борса, ўшандагина у меҳнатдан қониқиш ҳосил қилади ва хурсанд бўлади бундай ҳолда ҳар бир шахс жамиятга энг кўп наф келтиради. Мана шу айтган гаплардан касб танлашнинг ғоят муҳим ижтимоий аҳамияти келиб чиқади. Одам шуғулланаётган ишини яхши кўрса, бундан у хурсанд бўлади, қониқиш ҳосил қилади, зўр ташаббус кўрсатади, толиқмай меҳнат унумини оширади. Мактаб ўқувчиларининг касб танлаши онгли зарурият бўлиши ва айни вақтда жамият мафаатларига мос бўлиб тушиши, йигит ва қизларнинг камолот йўлида шахсий мудаоларини қондирилиши лозим. Бунинг учун юксак даражада маълумотли бўлиш зарур, ҳозирги асримизда бундай маълумотсиз фан-техника иддам тараққий этиши мумкин эмас. Умуммеҳнат ва махсус малакаларни, касбга бўлган қизиқишларини шакиллантиришнинг бундай имкониятлари объектив заминга эга бўлиб, воқеликда ҳар куни амалга оширилмоқда. Саноат тез ривожланганлиги, қишлоқ хўжалигини механизациялаш ва электирлаштириш борасида катта қадамлар қўйилганлиги, илм-фан, техникани ва маданиятни юксалтириш соҳасидаги муваффақиятлар бир томондан, ёшларнинг қизиқишларига ва қобилиятларига мувофиқ, иккинчи томондан халқ хўжалиги талаб-эҳтиёжларига асосан касб танлашлари учун амалий жиҳатдан чекланмаган имкониятлар яратди; умумий таълим мактабида меҳнат политехника таълими шароитида касбга йўналтириш муаммосини ижобий ҳал килиш учун барча шарт-шароитлар вужудга

келтирилди. Касбга йўналтириш ўқувчиларга политехник маълумот бериш масалалари билан, касб танлаш эса муайян билим даражаси билан чамбарчас боғлиқдир, Ёш авлодда меҳнатга ижодий муносабатда бўлишни тарбиялаш муҳимдир. Ижодкорлик инсон фаолиятига умуман хос нарсадир. қобилиятларини ҳар томонлама камол топтириш учун имконият мавжуд бўлади, чунки ўқувчилар ёшлигиданоқ меҳнатга қизиқиб қоладилар: улар ўз ўйинларида ота-оналарига, атроф-теваракдаги кишиларга тақлид қиладилар, уларнинг меҳнат ҳаракатларини такрорлайдилар. Фаолиятга ана шунда интилиш, катталарнинг меҳнатига тақлид қилиш ўқувчиларга мактабгача ёшдаёқ ҳаммабоп меҳнат малакаларини сингдириш учун қулай омил бўлиб хизмат қилади. Касбларнинг типлари Ме ҳ нат пр е дмет и га қ араб барча касблар б е шта т ип га бўли н а ди . 1. «Одам — табиат». Бу ерда меҳнатнинг асосий, етакчи пр ед мети жо нли табиатд и р. Бу типга, масалан, қуйидаги касблар киради: уруғшунос, мевасабзавотшунос, давлат уруғчилик инспекциясининг лаборанти, мастер- чорвадор, химик-бактериологик анализ лаборанти, зоотехник, агроном. «Одам-табиат» типидаги касблардан қуйидагиларни ажратиб кўрсатиш мумкин: ўсимликлар организми меҳнат предмети бўлган касблар; ҳайвонлар организми меҳмат предмети бўлган касблар; микроорганизмлар меҳнат предм е ти бўлган касблар. Ю қ орида кўрсатиб ўтилган бўлиниш «одам-табиат» ти п идаги касбга мансуб бўлган ки ши лар меҳнати фа қ ат эслатиб ўтилган предм е тларгагина қ аратилган бўлади, деган маънони англатмайди, а лбатта. Ўсимликшунослар, масалан, коллектив орасида ишлайдилар, хилма-хил техникадан фойдаланадилар, уларнинг ўз меҳнатларини ҳисобга олиш, унга иқтисодий бахо бериш масалалари билаи ҳам шуғулланишларига тўғри келади, лекин

бари бир ўсимликшуносларнинг диққат-эътиборини жалб этадиган ва улар ғамхўрлик қиладиган асосий иредмет — бу ўсимликлар ва улар ўсадиган муҳит ҳисобланади. Мазкур тилдаги касбни танлаш вақтида сиз ўзингиз табиатга қандай муносабатда бўлишингиз жуда мухим аҳамиятга эгадир: сиз унга дам оладиган, кўнгил хушлик қиладиган жой деб қарайсизми ёки ўзингизни бутун куч-ғайратингизни бирор маҳсулот ишлаб чиқаришга сарф этишга шайланаётган устахона деб қарайсизми? Бу саволга жавоб бериш учун одам ўзини ишлаб чиқариш билан боғлиқ бўлган, жонли табиатга алоқадор ижтимоий фойдали меҳнат жараёнида ёки тегишли тўгараклар, кизиқиш бўйича тузилган группаларнинг машғулотларида қатнашиб синаб кўриши мумкин. «Одам-табиат» типидаги касбларни танлаш вақтида ҳисобга олиш зарур бўлган яна бир жиҳат бор. Меҳнатнинг биологик объектларининг ўзига хос хусусияти шундан иборатки, улар (ўз ички қонуниятларига кўра) мураккаб, ўзгарувчан ва ностандарт бўладилар. Ўсимликлар ҳам, жониворлар ҳам, микроорганизмлар ҳам дунёга келиб яшайдилар, ўсадилар, ривожланадилар. Шунингдек касалликка чалинадилар ва ҳалок бўладилар. Бу соҳада ишлайдиган ходим тирик организмлар тўғрисида жуда кўп нарсаларни шунчаки билибгина қолмай, шу билан бирга кўпинча муқаррар равишда содир бўладиган ёки содир бўлиши эҳтимол тутилгаи ўзгаришларни ҳам олдиндан кўра билиши керак. Конкрет меҳнат вазифаларини ҳал қилиш вақтида одамдан ташаббускорлик ва мустақиллик талаб қилинади, у табиатга нисбатан ғамхўр ва узоқни кўра оладиган киши бўлиши керак. 2. « Одам - техника». Бундай касблар типида меҳнатнинг асосий етакчи предмети т е х н ика объектлари (машиналар, механизмлар ва бош қ а шунга ўхшашлар), материаллар, энергия турларидан иборат бўлади. Жонсиз табиат объектлари (Ер ости бойликлари, тупроқ, сув, ўрмон ва қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари) ҳам кўп жихатдан шуларга ўхшаган бўлади. Бу ерда ходимларнинг меҳнати фақат техникагагина қаратилиб

қолмайди, албатта. Чунончи, троллейбус ҳайдовчиси иш вақтида пассажирлар билан мулоқотга киришади, кран машинисти (кранчи) қишлоқ хўжалик ҳайвонлари қамалган қафасчани ортиш билан машғул бўлиши мумкин ва ҳоказо. Лекин бари-бир мазкур ҳолатларда ходимларнинг профессионал диққат-эътибори қаратиладиган ва улар ғамхўрлик қиладиган етакчи предмет техника объектлари ва уларнинг хусусиятлари бўлиб қолаверади. «Одам - техника» типидаги касблардан қ уйидагиларни ажратиб кўрсатиш мумкин: қазиб олинган тупроқ, тоғ жинсларига ишлов бериш билан боғлиқ бўлган касблар: проходкачи, бульдозер машинисти, бурғулат қурилмасининг дизелисти, кон техниги, инженер ва шунга ўхшашлар; нометалл саноат материаллари, буюмлар, чала махсулотларга ишлов бериш ва улардан фойдаланиш билан боғлиқ бўлган касблар: дурадгор, кенг профилдаги оптик, тўқувчи, тиқувчи мотористка, инженер-технолог ва бошқалар; металл ишлаб чиқариш ва унга ишлов бериш, машиналарни, приборларни механик усулда йиғиш ва монтаж қилиш билан боғлиқ бўлган касблар: токарь, программа билан бошқариладиган станоклар оператори, слесарь-асбобсоз, техник-металлург, ярим автомат машиналарда электр билан пайвандловчи ва ҳоказо; технология машиналари, жихозлари, транспорт воситаларини ремонт қилиш, созлаш ва уларга хизмат кўрсатиш билаи боғлиқ бўлган касблар: ремонтчи-слесарь, технологик жиҳозлар созловчиси, инженер-механик ва бошқалар; бинолар, иншоотлар, конструкцияларни монтаж, ремонт қилиш билан боғлиқ бўлган касблар: арматурачи-бетончи, қўлда ишлатиладиган асбоб билан кавшарловчи-электр пайвандловчи, слесарь кема ремонтчиси, архитектор ва бошқалар; электр жиҳозларини, приборларни ва аппаратларни йиғиш, монтаж

қилиш билан боғлиқ бўлган касблар: кема электр монтажчиси, радиоаппаратлар ва приборлар монтажчиси, микросхемаларни йиғувчи, соатсоз йиғувчи, инженер-физик ва бошқалар. электр жихозлари, приборлар, аппаратлар ремонти, созланиши ва уларга хизмат кўрсатиш билан боғлиқ бўлган касблар: радио ва телевизион аппаратларга хизмат кўрсатиш ва уларнинг ремонти бўйича радиомеханик, электрослесарь, программа билан бошқариладиган станокларни созловчи, электр алоқалари техниги, радиофизик ва бошқалар; юк кўтариш, транспорт воситаларини қўлланиш ва уларни бошқариш билан боғлик бўлган касблар: автомобиль ҳайдовчиси, докер-механизатор, граждан авиациясининг учувчиси, автомобиль транспортидан фойдаланиш инженери ва бошқалар; , қишлок хўжалик маҳсулотларини қайта ишлаш билан боғлиқ бўлган касблар: ошпаз, нонвой, озиқ-овқат маҳсулотларини қайта ишлаш бўйича инженертехнолог ва бошқалар. Техника объектларини қайта ишлаш, ўзгартириш, қайта жойлаштириш ёки баҳолашда ходимдан нихоятда аниқ ишлаш, ўз хатти-ҳаракатларида қатъиятли бўлиш талаб қилинади. Модомики техника объектлари амалда ҳар доим одамнинг ўз қўли билан яратилар экан, техника оламида новаторлик, фикр-мулоҳаза қилиб кўриш учун, техника ижодкорлигини намойиш қилиш учун айниқса катта имкониятлар мавжуддир. Ишга ижодий ёндашиш билан бир қаторда техника соҳасида (хуллас, бошқа ҳамма жойда ҳам) одамдан юксак даражада ижрочилик интзоми талаб қилинади. 3. «Одам-одам». Бу ерда асосий меҳнат предмети одамлардир. Мазкур меҳнат соҳасида майллар, қизиқишлар қай дараада эканини аниқлашда ўқув предметларидан ташқари, сиз шахсан ўзингиз жамоат ишларида, коллектив равишда ўтказилган тадбирларни ташкил этишда иштирок этиб орттирган тажрибаларингиз ҳам ёрдам беради. Мазкур типга кирадиган қуйидаги касбларни ажратиб кўрсатиш мумкин:

одамларни ўқитиш ва тарбиялаш билан, ўқувчилар колл е ктивларини уюштириш билан бо ғ ли қ бўлг а н касблар: м а ктабга ча тарбия муассасаси тарбиячиси, и шл аб чи қ ар иш та ъли ми ма сте ри, ўқ ит у вчи ва бош қ алар ; ишлаб чиқаришни бош қ ариш, оламларга, коллективларга ра ҳ барлик қилиш билан бо ғ лик бўлган касблар: автотра н с п орт корхонасининг диспетчери, ишлаб ч иқ аришн и т аш кил этиш бўй и ча инженер экономист ва бош қ алар; маиший, савдо хизма т и кўрсат иш била н бо ғ ли қ бўлган касблар: сотувчи, сартарош, комплек с қ абул пунктида буюртмаларни қабул қ илувчи ва бошқалар; ахборот хизмати к ў рсатиш б и лан бо ғ лиқ бўлган касблар, шаҳарлараро ало қ а телефонисткаси, справкал а р бюросининг ходими, э кскурсовод ва бош қ алар; одамларга информа ц ион - бадиий хизмат кўрсатиш ҳамда бадиий коллективларга ра ҳ барлик қ илиш била н бо ғ ли қ бўлган касблар: клуб ходими, дирижёр ва бо шқ алар; медицина хизмати кўрсатиш билаи боғли қ бўлган касблар: фельдшер, медицина ҳамшираси, врач ва бошқалар. «Одам - одам» типидаги касбларга оид меҳнатнинг асосий мазмуни одамларнинг ўзаро бир - бирига таъсир кўрсатишидан иборатдир. Бундай бир- бирига таъсир кўрсатишнинг мухим қисми ўзаро муносабатлар ҳисобланади. Мазкур типдаги касб бўйича муваффақиятли ишлаш учун одамлар билан алоқага киришиш ва улар билан доимий равишда мулоқотда бўлишни, одамларни тушунишни, уларнинг ўзига хос хусусиятларини билиб муомала қилишни ўрганиб олиш керак, шунингдек, ишлаб чиқариш, фан, техника, саръат ва бошқа шу сингари тегишли соҳага оид билимларни эгаллаб олиш лозим. Одамлар билан ишаш унчалик осон ишлардан эмас. Мисол учун сотувчилик касбини олиб кўрайлик. Сотувчи иш вақтида минут сайин янги- янги одамлар билан муомала қилиши керак. Харидорлар ҳар хил бўлади:

улар орасида ўта синчковлари ҳам, мол танлашда иккиланиб турадиганлари ҳам, ҳаддан ташқари кўп гапирадиганлари ҳам учраб туради ва ҳоказо. Харидорлар билан муомала қила олиш эса сотувчининг вазифасидир. Бу ерда сотувчига ўзига хос истеъдод: оғир-вазмин, хушмуомала, хушфеъл бўлиш махорати зарур бўлади. «Одам — одам» типидаги касб танлаш учун жуда муҳим ва зарур бўлган шахсий фазилатларнинг қисқача рўйхати қуйидагилардан иборат: одамлар билан ишлаш жараёнида барқарор яхши кайфиятда бўлиш; одамлар билан муомалада бўлишга ўзида эҳтиёж сезиш, жамоат, оталиқ ишларида сидқидилдан иштирок этиш; бошқа кишиларнинг ниятни, ўй-фикрларини, кайфиятини тушуна олиш, фикран ўзини бошқа кишининг ўрнига кўйиб кўриш қобилияти; одамлар ўртасидаги ўзаро муносабатларни тезда билиб олиш, кўпчилик кишиларнинг шахсий фазилатларини яхши тушуниш ва билиш маҳоратига эга бўлиш; турли кишилар билан умумий тил топа олиш. 4. «Одам - бе л гили система» . Касбларнинг бу типида шартли белгилар, рақамлар, кодлар, табиий ёки сунъий тиллар асосий етакчи меҳнат предмети ҳисобланади. Ҳозирги замон кишиси белгилар ва белги системалари дунёсида — текстлар, чизмалар, схемалар, карталар, жадваллар, формулалар, йўл белгилари ичида яшайди. Бинобарин, буларнинг ҳаммасини биладиган тегишли мутахассислар ҳам зарур. «Одам-белгили система» типидаги касблар қуйидагиларни ўз ичига олади: ҳужжатларни (она тилида ёки чет тилида) расмийлаштириш, иш юритиш, текстлар ва уларнинг қайта ёзилиши, қайта кодлаштирилиши билан боғлиқ бўлган касблар: таржимон, секретарь-машинистка, телеграфчи, техник редактор ва бошқалар; сонлар, миқдорий нисбатлар меҳнат предмети ҳисобланган касблар: ҳисоблаш машиналарининг оператори, контролёр - кассир, программист,

бухгалтер, техник - плановик ва бош қ алар; шартли белгилар системаси, объектларнинг схематик тасвир ий кўринишидаги информацияларни қ айта ишлаш билан боғли қ бўлган касблар: чизмачи, топограф, техник - геодезист, инжен е р ва бош қ алар. Мазкур типдаги касбларнинг бирортасида муваффа қ иятли и ш лаш учун мана шу белгилар оламига, сиртдан қ араганда қуру қ белги бўлиб кўринадиган оламга хаёлан шўнғиб кетадиган, теварак - атрофни ўраб олган ҳаётдаги предметли хусусиятларни бирдан унута оладиган ва бутун ди ққ ат - эътиборни у ёки бу белгидан иборат маълумотларга қарата оладиган даражадаги ало ҳ ида қ обилият зарур бўлади. Шартли белгилар шаклидаги информацияларни қайта ишлаш вақтида маълумотларни контрол қилиш, текшириш, ҳисобга олиш, қайта ишлаш вазифаси, шунингдек, янги-янги белгилар, белги системаларини яратиш вазифаси пайдо бўлади. «Одам — бадиий образ». К асбларнинг бу типида бадиий образлар, улар ни нг тузилиш усуллари етакчи меҳнат предмети ҳисобланади. Бу ерда қуйидаги касбларни ажратиб кўрсатиш мумкин: тасвирий фаолият билан боғлиқ бўлган касблар: бадиий мебеллар ишлаб чиқариш бўйича дурадгор, тошга ўйиб гул солувчи, ёки электротехниги (театрда), пойабзал канструктор моделъёри, график-рассом ва бошқалар; музика фаолияти билан бо ғ лик бўлган касблар: пианино ва роялларни созловчи, оркестр артисти, композитор ва бошқалар; адабий - бадиий фаолият билан бо ғ л иқ бўлган касблар: бадиий адабиёт редактори, адабий ходим ва бош қ алар; актёрлик - саҳна фаолияти билам боғли қ бўлган касблар: театр ар тисти, эс т рада артисти ва бошқ а лар. «Одам бадиий образ» типидаги касбларнинг ўзига хос хусусиятларидан бири шу нд ан иборатки, ходим амалга оширган, сарф қ илган меҳнатининг анчагина қисми ташқи томон д ан қарага н к и ши нинг кузига кўри н ма й , яширинча кол а ди. Бундан ташқари, меҳнатнинг сўнги натижасига эришиш учун, яъни ижронинг енгил, зўриқмасдан бажарилиши ва ўйналаётган

ролнинг табиий чиқиши учун кўпинча махсус куч-ғайрат сарф қилишга тўғри келади. Чунончи, саҳнада бор-йўғи бир неча минут давом этадиган томошани кўрсатиш учун артист ҳар куни бир неча соатлаб меҳнат қилиши керак.

Адабиётлар: 1. Марасулов Ш.Р. Пахта ва химявий толаларни йигириш. Тошкент.1978й 2. Борзунов И.Г Прядение хлопка и химических волокон. М.,1982 3. Широков В.П. Справочник по хлопкапрядению. М. 1985 4. Бадалов К.И. Лабараторн ў й практикум по прядению хлопка и химических волокон. М. 1978 5. Макаров А.И. Расчет и конструирование машин прядилъного производства М. 1981 6. O ` zRst 604 - 2001. Пахта толаси Техник шартлари.

O'xshashlar

Машина ва аппаратларни назарияси ва ишини умумий масалалари

Тукишни ургатиш методикаси

Тўқиш тўгараги машғулотларини ўтказишни ўргатиш методикаси

Пахтачилик хакида умумий тушунчалар

Кийим хакида умумий маълумот