Қоракўл жингалаги ва қоракўл терининг ҳосил бўлиши - To'qimachilik - Referatlar

Қоракўл жингалаги ва қоракўл терининг ҳосил бўлиши

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1062 KB

Ko'chirib olish

Қоракўл жингалаги ва қоракўл терининг ҳосил бўлиши Reja : 1. Жингалакнинг шакл ва типлари. 2. Қоракўл жингалакларидаги жун толаларининг асосий хоссалари. 3. Ҳар хил тур ва рангдаги териларда қоплағич толалар узунлиги

Терининг ривожланиши ва структурасига хос хусусиятлар, хусусан, жун толалари илдизлари бўйни бурилмасининг тузилишига хос хусусиятлар қоракўл жингалаги шаклланишига олиб келувчи асосий факторлардир, зеро ҳужайраларнинг қаттиқланиши, ўсаётган жун толаси структурасининг шаклланиши худди шу бурилмада содир бўлади. Қоракўл қўйлар ҳомила териси рифожланишининг 60 кунида уларнинг териси қалинлиги ва пишиқлиги билан бошқа зот қўйлар ҳомиласининг терисидан фарқ қилади. 60-65 кунда эмбрионлар терисида жун муртаклари пайдо бўла бошлайди. 75- кунга боргач, бу муртаклар тери қавати ичига туша бошлайди ва бунда улар мальпигей қаватидаги кўпайиб бораётган қўшни ҳужайраларни ҳам ўзи билан олиб кириб, эпидермиал чўзилма ҳосил қилади, ана шу чўзилмадан бўлғуси жун қини вужудга келади. 90- кунига борганда жун тола муртаги остида сертомир сўрғиччалар пайдо бўлади. Улар кучли даражада озиқланиши натижасида конуси ўсиб кетади. Пастки қисмида сўрғиччаларга ёпишиб турадиган жун сўғони вужудга келади. Тола ўқи ўзининг юқори учи билан жун қинига чиқиш учун ўзига йўл очади ва тери қоплами юзасига чиқади. 100-115 кунда ҳомиланинг боши ва оёқларида қоплама жун ўсиб чиқа бошлайди, кейинчалик гавдасининг олдинги қисмида, қорни ва думғазасида ҳам шундай жун ўса бошлайди. Эмбрион терисининг турли қисмларида жун баравар ўсмайди: думғаза ва орқа қисмида энг секин, яғрини ва думида тезроқ ўсади. 110-112 кунга борганида жун толалари деярли силлиқ, тўғри, жуда калта бўлиб, эмбрион танасига зич ёпишиб туради, учлари бош томондан дум томон йўналган бўлади ва орқаси бўйлаб ёнбошларига елпигичсимон ёйилиб тушади. Бу даврда улар бошқа қўй зотлари ва хатто бошқа ҳайвон турлари ҳомиласининг терисидан хеч қандай фарқ қилмайди. Ривожланишнинг мазкур давридаги ҳомилалар териси “гўлак” деб ҳисобланади. Худди шу муддатларда ривожланишда – диспропорция бошланганлиги кузатилади: терининг ўсиш суръати ҳомиланинг усиш суръатидан ўзиб

кетади, шунинг учун кейинчалик эмбрион терисида бурмалар ҳосил бўлади. Шу билан бир вақтда тери структурасида чуқур ўзгаришлар юз беради. Тери қаватларининг ривожланиши ва шаклланиши турлича боради. Натижада жун сўғони жойлашган турли чуқурликларда турлича зичлик ва турлича босим вужудга келади ҳамда, сўғоннинг оғиш бурчаги билан тола илдизи бўйнининг бурилиш бурчаги ҳар хил бўлиб қолади. Тола сўғонларининг тери қоплами ичида унинг сатҳига нисбатан турлича бурчак ҳосил қилган ҳолда чизиқли жойланиши чизиқли равишда жойлашган жингалаклар вужудга келиши учун шароит яратади. Тери қопламида бурмалар ҳосил бўлиши қаватлар ичидаги босимнинг турлича бўлишига олиб келади ва тола илдизи бўйнининг турлича бурчак ҳосил қилиб букилган бўлишига сабабчи бўлади. Ушбу ҳолатлар жун толаларининг ўзига хос формологик тузилиши шакланиши учун шароит яратади ва бундай толалар тери сатҳига чиқиши билан уларнинг учлари йўналиши ўзгаради, бу эса ипаксимон товланиш вужудга келишига, толалар теридан узоқлашган сайин эса – таралмалар, фарқлар, бўёқлар ва тожлар ҳосил бўлишига олиб келади. Таралмалар- бирламчи оқим толаларининг қарама –қарши томонга равшан йўналганлиги билан тавсифланади. Фарқлар – жун толаларининг чизиқ сингари жойланишидан иборат бўлиб, унда икки хил оқимдан келувчи толаларнинг учлари тўқнашиб, қиррали тож шаклидаги анча узун чизиқ ҳосил қилади. Бўёқлар – бу кичик қисмларда юмалоқ ёки чўзинчок шаклда пайдо бўлган жун тузилмаларидир, улардаги жун толаларининг учлари дастлабки ҳолатидан қарама –қарши томонга йўналтирилган. Бундай жун толалари жуда қисқа чизиқли қисмларда ва узуқ-узуқ бурмаларда калта таралма ва фарқка ўхшаш кўриниш ҳосил қилади.

Тожлар – бамисоли фарқларнинг янада ривожланишидир. Бирламчи оқим толаларининг учлари салгина кўтарилиб, узун чизиқли тож ҳосил қилади. Улар ушлаб кўрганда қўлга сезилади. Тождаги жун толаларининг учлари баъзан икки томонга сал очилиб, узунчоқ арча шаклига киради ва чала ривожланган жингалакни эслатади. Ана шу дастлабки элементлар ўртасида тўғри, силлиқ толали ва толаларининг учлари бир хилда йўналган қисмлар ажралиб туради. Бундай жойлар лос деб аталади. Ҳомиланинг 130-136 кунлик бўлганда жун толасининг узунлиги 2.5-4 мм га етади, иккиламчи оқимлар тери сатҳининг анчагина қисмига тарқалиб, чиройли товланиб турувчи нақш ҳосил қилади. Мазкур ёшдаги ҳомилалар териси “қоракўлча” деб баҳоланади. Жун толалари ўса боргач, чала ривожланган жингалаклар баланд кўтарилиб, аниқ кўринадиган бўлиб қолади. Чизиқли жингалаклар чала ривожланган қисми гулсимон тузилмалардан иборат ярим доира шаклига киради. 135-145 кунга бориб жун толаси янада узаяди (4.5-6 мм), асосий юзада чала ривожланган, бўйин ва бош соҳаларида эса деярли шаклланган жингалаклар қўлга сезилади. Бундай терилар “қоракўл -қоракўлча” деб баҳоланади. 140-145 кунга борганда жун толалари энг узун даражага етади, учлари айлана ёйи шаклида буралган бўлади – қаламгул ва ловия гул ҳосил бўлади. Ёл гулларнинг келиб чиқиши бирмунча бошқачароқ, аммо улар ҳомила ривожланишининг анча эрта босқичида вужудга келади ва жун толаларининг секин ўсиши туфайли қўзилар туғладиган пайтгача ўз шаклини сақлаб қолади. Кам қиммат ва яроксиз жингалаклар чатиштириш натижасида қоракўл қўйлар зотига киритилган, аслида эса улар думбали дағал жунли ва бошқа қўй зотларига кўпроқ хосдир. Яроқсиз жингалаклар вужудга келиши терида тола сўғонлари чизиқли тартибда жойлашмаганлиги, жун толаларининг, шу

жумладан тивитнинг тез ўсиши ва энг муҳими, жун толаларининг бирмунча бошқачароқ тузилишга эга эканлиги сабаб бўлади. Қимматбаҳо қалам гул жингалаклар тузилишида жун сўғонлари тери бурмаларининг бўйига қараб чизиқли тартибда жойлашганлиги, турли чуқурликларда турлича босим мавжуд бўлиши ҳамда тола ўқи структураси шаклланадиган эгилиш бурчагининг тери қопламида ривожланиши ва жойланиши жуда катта роль ўйнайди. Жун толаси ривожланиш жараёнида нам ва пластик бўлганлиги учун қин ичида осонгина силжиб юради. Тери қоплами сатҳига чиққандан кейин, қурий бошлаган сайин у эгилувчанлик хусусиятига эга бўла боради, у ёки бу хил структура касб этади ва турли тип ва шаклдаги жингалакда анча пишиқ эгилма ҳосил қилади. Юқорида биз қоракўл жингалаги ва барра ҳосил қилиш жараёнини схематик тарзда баён қилдик, бу жараён қўйларнинг индивидуал хусусиятларига ёки ташқи муҳит шароитлари таъсирига боғлиқ равишда турли даражада кечиши ва намоён бўлиши мумкин. Жингалакнинг шакл ва типлари. Қоракўл жингалаклари ташқи кўриниши ва тузилишига кўра ғоят хилма –хилдир. Қалами, ловия, ёл, боғлама, ҳалқа,чиғаноқча, нўхатча ва бошқа шаклларга ажратилади (19-расм). Қалам гул шакллар эса ярим дирасимон, қовурғасимон ва ясси типларга ажратилади. Қалам гул ёки қалам гулсимон жингалак - қоракўл терилардаги жун толалари жингалаклигининг энг қимматли шаклидир. Қалам жингалакнинг жун толалари тери қоплами сатҳида параллел кетган жуда кўп қаторчалар ҳосил қилиб, чизиқли тартибда жойлашган. Қалам гул жун толалари ўзига хос тузилишга ва классик буралмага эга бўлиб, ярим доира ёки доиралар ҳосил қилади, уларнинг юзаси (ўқи) тери қоплами сатҳига параллел ҳолатда ётади (18- расм).

1-расм. Қалам гулли жингалак типлари. 1- ярим доирали; 2-сербар; 3-баланд қиррали; 4- эгарсимон, хурпайган Қаламгул жингалакка назар солинганда жун толаларининг учи куринмайди, қалам гуллар орасида жойлашган чоклар эса гўшт-пардага (тери мағзига) параллел ҳолатда ётувчи ялтироқ толалар билан қопланган бўлиб, бу толаларнинг ҳам учлари кўринмайди. Қалам гул шаклидаги жингалак ёпиқ доирага яқинлашишга интилади. Уни ёпиб турувчи жун толалари қоплағич қисм деб аталади. Жингалак ҳосил қилишда 55-60 % ни ана шундай қоплағич толалар ташкил қилади, бу эса унинг юқори сифатли бўлишини таъминлайди. Бир чизиқда жойлашган қоплағич толалар ҳалқасимон цилиндрик жингалакли ташқи текис қаватни ташкил қилади. Қоплағич толаларнинг узунлиги ва майинлиги нечоғлик бир хил бўлса, жингалакнинг буралганлиги шунчалик кўркам ва яққол бўлади. Жингалакнинг ичига кирувчи жун толалари ўроқсимон шаклда бўлиб, кирувчи толалар деб аталади. Бу хил толалар жингалакнинг тўғри тузилган бўлиши учун бамисоли асос ҳосил қилади ва ана шу тузилишга таянч хизматини ўтайди, жингалакнинг пишиқлиги қисман шу таянчга боғлиқ бўлади. Ярим доирали қалам гул. Жингалакнинг бу турига жуннинг яхши сифатлари хос: чунончи пигментацияси, ялтироқлиги, интенсив пигментацияси. Тузилиш жиҳатдан қалам гул жингалаклар қуйидаги турларга бўлинади: ярим юмалоқ боғлама шаклда, сербар, баланд, эгарсимон эзилган, ҳурпайган. Бир теридаги ярим доирасимон жингалаклар шаклининг бундай хилма –хиллиги, бошқа хил жингалаклар шакллар билан қўшилиб, кўркам нақш ҳосил қилади.

Қовурғасимон қалам гул. Жингалакдаги толаларнинг қоплоғич қисми қиррали тарзда эгилган, шу туфайли у чала эгилган ва чўзинчокроқ бўлиб кўринади. Жун толалари аввал деярли вертикал ҳолатга кўтарилади, сўнгра эгилиб, биринчи бўлакни ҳосил қилади, шундан кейин тўғри бурчак остига терига параллел ҳолатда давом этади ва жун толаларининг учлари иккинчи бурчакни ҳосил қилади, шундан кейин улар тери сатҳи томон тушади, аммо жингалакнинг оғзи туташмайди. Ана шу икки букилиш қовурғасимон қалами типини вужудга келтиради. Кирувчи жун толалари кам эгилган ва қисман тўғри ҳолатдир. Ҳийлагина йирик чок мавжудлиги тери гулига кўркамлик бахш этади. Қовурғасимон гуллар ярим доирали қалам гуллар ёки ясси қалам гуллар билан биргаликда энсиз ёл гуллар аралашган ҳолда ҳам учрайди. Бундай терилар жун толасининг характерига кўра ипаксимон товланиши, ялтироқлиги ва пигментацияси жиҳатдан меъёрида бўлади. Улардаги жингалакнинг очиқ томони аксари ҳолда бош томонга йўналган. Юпқа қовурғасимон I типдаги териларда қовурғасимон қалам гул кўпинча энсиз ёл гуллар билан биргаликда учрайди. Ёл гуллар кўп бўлган териларнинг жингалаги етарлича ипаксимон бўлмайди, пигментацияси кам ва шишасимон ялтироқ бўлади. Қовурғасимон қалам гул сербар ёл гуллар билан бирга бўлса, жун толаси дағаллашган, қуруқ ва шишасимон нурсиз ялтироқ бўлади. Жингалакнинг классик эгилма шакли бузилганлиги, ярим юмшоқ спирал ҳалқа ва буралмасининг йўқлиги, жингалакда қирралар пайдо бўлганлиги нуқсон ҳисобланади. Ясси қалам гул кўпинча қоплоғич жун толаларидан вужудга келади, бундай толалар энг бошиданоқ тери қопламига параллел ҳолатда йўналади. Салгина эгик бўлган қоплоғич толаларнинг учлари кейинги жингалак

юзасига тиралиб туради. Шунинг учун жингалаклар ўртасидаги чок унча сезилмайди, ясси қалам гуллар бир оз қабариқ бўлади-ю, аммо жингалаклар бўш ва толалар жуда ипаксимон майин бўлгани сабабли қўл билан сийпалганда деярли сезилмайди. Ясси қалам гуллар аксари ярим юмалоқ ёки қовурғасимон қалам гуллар билан бирга бўлади ва соф ҳолда жуда камдан –кам учрайди. Энсиз ясси ёл гуллар ва лослар билан бирга қўшилиб, нихоятда чиройли нақш ҳосил қилади. Ясси қалам гул ҳам худди қовурғасмон қалам гул сингари классик шаклдаги ярим юмалоқ қалам гулдан бироз бошқачароқдир. Бироқ ўзининг юксак даражада ипаксимон майинлиги, кучли ялтироқлиги ва толасининг интенсив пигментацияси туфайли ясси қалам гуллар исталган жингалак типи деб ҳисобланади. Боғлама (илон изи) қалам гул тузилиш шаклига кўра ярим доирали қалам гулга киради, лекин биргина фарқи шундаки, унинг эни бошидан охирига қадар бир хил эмас. Қоракўл териси сиртида бундай қалам гуллар синиқ, илон изи нақшлар ҳосил қилади. Бундай нақшдаги жингалакнинг бир неча қайта торайиб – кенгайиши бошқа жингалаклар билан қўшилиб терига кўркамлик бахш этади. Буралма қаламгуллар жун толаси юқори сифатли, яхши ипаксимон, ялтироқ ва яхши пигментланган бўлганда ҳосил бўлади. Бу хил қалам гуллар жакет I, Москва жакети, қалин жакет ва кирпук каби қоракўл типларида ярим доирасимон қалам гул, ловия ва ёл гул билан биргаликда учрайди. Тор қиррали қалам гул ҳам ярим доирали қалам гул каби тузилишга эга, фарқи фақат шундаки, унинг баландлиги энидан катта ва тепа қисми бироз торайган. Тор қиррали қалам гул (баъзан у баланд ёки торайган қалам гул деб аталади) буралма ва тожсимон қалам гул билан бирга бўлади, камдан –кам ҳоллардагина ярим доирали қалам гул ва камбар ёл гул билан бирга учрайди.

Тор қиррали қалам гул сифати яхши бўлган жун толалари туфайли вужудга келади ва тўла эгилмаган бўлиб, жингалакнинг ёпиқ томонига оғмароқ ҳолда вертикал жойлашади, кирпук ва қовурғасимон юпқа I нав терида учрайди. Тожсимон қалам гул чала ривожланган ярим доирали қалам гул ёки бир томонлама ёл гулга ўхшаб кетади ва тож кўринишига эга. Тожсимон жингалак ҳосил қилувчи қоплоғич жун толаси жингалак ўқига тик ҳолатда эгилган эмас, балки унга қия ҳолатда ётади ва қалам гулнинг бўйига қараб жойлашади. Толаларнинг учлари қалам гулнинг қирраси орқали унинг иккинчи томонига ошиб тушади. Жун толалари бирмунча қиррали тарзда эгилган бўлиб, учи баланд спирал ҳосил қилиб тугалланади. Баъзан тола учлари диккайиб туради ва шу сабабли бир оз пахмайган кўриниш ҳосил қилади. Тожсимон қалам гул ипаксимон майин, меъёрида ялтироқ ва меъёрида пигментли толалардан вужудга келади, қалам гул жингалак ва ёл гуллар билан биргаликда учрайди. Эгарсимон қалам гул – бирмунча яссилашган типдаги ярим доирали қалам гул жингалаклар қаторига киради. Энг устки қисмида эгарсимон ботиқ жойи бор. Нихоятда ипаксимон ва жуда ялтироқ толалардан иборат бўлиб, ясси ва ярим доирали қалам гуллар билан биргаликда учрайди. Илонча – қалам гул – ясси қалам гул жингалаклар жумласига киради. Жун толалари теридан чиқаверишда ёнма –ён жойлашган, ёнбошига ётиб, терига зич ёпишган ҳолда ярим доира ҳосил қилади. Жун толаларининг шундан кейинги қатори биринчи қатор толаларининг учлари жойлашган ерда тери сатҳига чикиб, улар ҳам терига ёпишиб ўсади, аммо қарама –қарши йўналишда ярим доира ҳосил қилади. Учинчи қатор жун толалари биринчи қатор толалари йўналишини, тўртинчи қатор толалари эса, иккинчи қатор толалари йўналишини такрорлайди. Жун толалари бамисоли синусоид ҳосил қилиб жойлашгандай бўлиб, худди ҳаракатланаёт илоннинг эгри-

буғрилигини эслатувчи яхлит эгри- бугри чизиқлар ҳосил қилади. Бундай жингалак билан қопланган қисми қанча кўп силанса, у тобора тўғри шакл касб этиб, толалар дум томонга қараб йўнала бошлайди. Бундай жингалак асосан кўк қоракўлда учрайди ва кучли даражада ипаксимон, жуда ялтироқ жун толаларидан вужудга келади ва ясси қалам гуллар билан аралаш бўлади. Ёл қалам гул - бу ҳар икки томонга ёл гуллар билан тугалланадиган ярим доирали шаклда буралган қалам гулли жингалакдир. Унинг қоплоғич жун толалари доиранинг учдан бир қисмини ҳосил қилади, кейин эса қалам гул узунлиги бўйлаб икки томонга ажралиб, ёл гулни эслатиб туради. Бунда жингалаклар кам қиммат ҳисобланади. Жун толасининг сифати паст, бирмунча дағал ипаксимон, пигментацияси ва ялтироқлиги сусайган. Қовурғасимон гулли қоракўл гуруҳларида учрайди. Ҳалқасимон қалам гул – кўк қоракўлда учрайди. Бирмунча йўғонлашган, узунлашган ва сийрак толалардан вужудга келади. Жингалак ёйи ҳалқасимон эгилган. Бу йирик, кенг, бирмунча эзилган қалам гул гўё бир- бирининг устига тахлаб қўйилган бир қанча ҳалқачалардан ташкил топгандай туюлади. Кам қиммат ҳисобланади. Қора қоракўл териларда деярли учрамайди. Узун ва ўртача узунликдаги қалам гул жингалаклар асосан тери сағриси ва орқа соҳасини эгаллаб, қисман ёнбош ва яғринига ҳам ўтади, қорин, курак ва бўйин қисмларида улар бир оз калталашади ва ловия ҳамда ёл гуллар билан аралаш жойлашади. Ловия – камроқ қимматли жингалак ҳисобланади. Морфологик тузилиши жиҳатидан ярим доирали қалам гулдан деярли фарқ қилмайди, бўйи энига деярли тенглашади. Ловиясимон жингалакдаги қоплоғич толалар кўпинча тўла эгилган ёй ҳосил қилмайди ва улар ҳамма йўналишлардай бўлиб туюлади. Жингалакнинг иккинчи ёйи жуда яққол кўзга ташланиб турганлиги сабабли шундай бўлади.

Ловия қалам гул жингалак ёки ёл гуллар билан аралаш ҳолда учрайди. Ёл гул камроқ қимматли жингалаклар гуруҳига киради. Чизиқли тартибда жойлашган барча тола тузилмалари ёл гул деб аталади. Одатда улар ўрта чизиқдан икки томонга осилиб тушадиган ўткир қиррали тож шаклига ёки жун толалари озми –кўпми яққол кўзга ташланувчи арча шаклида таралган тумтоқлашган ва кенгайган тож шаклига эга бўлади. Чизиқ ўртасида ёл гуллар анча қабариқ шаклга киради. Уларда кирувчи жун толалари бўлмайди. Ёл гулнинг шакли чизиқли жингалак ҳосил бўлиши қайси босқичда тўхтаганлигига боғлиқ. Агар жингалак қалам гулга яқин босқичда тўхтаб қолган бўлса, баланд ёл гул ҳосил бўлади, башарти у эмбрионал ривожланишдагига яқин босқичда тўхтаган бўлса, арча шаклидаги таралма вужудга келади. Ёл гуллар кенглиги қараб камбар, сербар ҳамда калта – узунлиги жиҳатидан узун, ўртача ва калта хилларга бўлинади. Камбар ёл гуллар – шу типдаги жингалакларнинг энг қимматли шакли ҳисобланади, чунки улар кўпинча қалам гул жингалаклар билан биргаликда учрайди. Сербар ва калта ёл гуллардан фақат тузилиши жиҳатидангина эмас, балки келиб чиқиши жиҳатидан ҳам фарқ қилади. Камбар ёл гулларнинг эни мўътадил тор (3-4 мм) ва узунлиги анча катта эканлиги (30-60 мм) туфайли қалам гул ва бошқа хил камбар жингалаклар билан ҳамиша қулай равишда уйғунлашиб, кирпуқ, жакет I, қовурғасимон юпқа I, ясси юпқа гулли I навларида кўркам нақш ҳосил қилади. Камбар ёл гуллар қоракўлча гуруҳига кирувчи териларга айниқса кўп тарқалган. Камбар ёл гуллар кўпинча арча тарзида икки томонга таралган бўлади, бир томонга таралган хиллари кам учрайди ва улар чала ривожланган қалам гул кўринишига эга бўлади. Камбар ёл гуллар яхши сифатли жун толаларидан ташкил топади ва сағриси ҳамда орқасининг иккала томонидан жойлашади, шунингдек ёнлари ва яғринига ҳам ўтади. Калта ёл гуллар – ўртача катталикда бўлиб, узунлиги 10-20 мм дан ошмайди. Одатда, уларнинг эни бир текис бўлмайди: кенгайган қисми 8-9

2-расм. Қоракўл жингалакларининг ҳар хил типлари. а- қалам гул; б- ловия; в-ёл гул; г-ҳалқа; д- нўхатча; е- бурама; ж- чиғаноқ; з- шакли ўзгарган жингалаклар; и- лослар. мм, тор қисми 6-7 мм келади. Калта ёл гуллар асосан етарлича ипаксимон, ялтироқ ва пигментланган яхши сифатли жун толаларидан ташкил топади. Калта қалам гул, ловиясимон жингалаклар билан биргаликда қалин жакет ва Москва жакетида камроқ учрайди, қовурғасимон юпқа I ва II, қовурғасимон қалин I ва II ҳамда ясси I ва II гулли териларда кўпроқ учрайди. Сербар ёл гуллар – камроқ қимматли жингалак шаклидир. Уларнинг кенглиги бошидан охиригача бир текисда эмас: туби кенг (9-12 мм), учи торайган (5-7 мм) бўлиб, понасимон шаклга ўхшаб кетади. Қарийб бир хил энлилари ҳам баъзан учраб туради. Ёл гули анча йирик бўлганлиги сабабли қимматли жингалаклар билан яхши уйғунлашолмайди. Сербар ёл гул сал йўғонлашган, дағал ва бирмунча қуруқ, шишасимон нурсиз ва хира ялтироқ жун толалардан ташкил топади. Ёл гуллар қўзининг қорнига ва гавдасининг олдинги қисмига яқинроқ жойлашади, баъзан ўрта дорзал чизиқ йўналишида тарқалган бўлади. Йирик жингалакли қовур- ғасимон қалин I ва II навларда ҳамда дурагай қоракўлда кўпроқ, қовурғасимон юпқа I ва II навларда камроқ учрайди. Ҳалқа – кам қиммат жингалаклар гуруҳига киради. Жун толалари кокилчаларга тўпланган ҳолда жингалакланиб, тўла

туташмаган ҳалқани эслатувчи шакл ҳосил қилади. Ҳалқасимон жингалакнинг буралганлиги иккита ёй ҳосил қилади, уларнинг пасткиси гўштпардага вертикал ҳолатда, усткиси эса унга горизонтал ҳолатда ётади. Ҳалқасимон жингалак ҳосил қилувчи жун толалари анча узун бўлгани учун улар кўпинча ўзаро чигаллашиб нақшини йўқотади. Ярим ҳалқа – тузилиши жиҳатидан жингалакка ўхшаш бўлиб, фақат битта буралма ёйи борлиги билан ундан фарқ қилади. Нўхатча – нуқсонли жингалак шакллари жумласига киради. Бир хилда бўлмаган, асосан ингичкалашган толалардан ташкил топади. Бундай жун толалари кокилчаларга тўпланиб ва учи буралиб, гўштпардага вертикал ҳолатда йўналган кўплаб бир хилдаги буралмаларни вужудга келтиради. Бундай буралма устки ёйда шакли нўхатчани эслатувчи тугун ҳосил қилади. Нўхатсимон жингалакда иккитадан тўрттагача буралма ёй бўлади. Штопор (бурама парма) – ҳам нуқсонли жингалаклар жумласига киради. Шакли нўхатсимон жигалакка бир оз ўхшаб кетади, асосан бирмунча йўғонлашган ўртача майинликдаги (16 мм ва ундан ортиқ) жун толаларидан ташкил топади; бундай толалар кокилчаларга тўпланиб, патсимон учли штопорни эслатувчи спирал буралма ҳосил қилади. Бутун жингалак терига параллел йўналишда жойлашган. Чиғаноқ - пишиқ шаклдаги жингалаклар жумласига киради. Ингичкалиги ва узунлиги бир хил бўлмаган, кокилчалар ҳосил қилувчи жун толаларидан ташкил топади. Жингалакнинг туб қисми кенг ва учи торайиб келган бўлиб, конус ёки чиғаноқни эслатади. Қора қоракўл териларда бундай жингалак деярли бўлмайди, кўк ва айниқса, оч кўк қоракўлда, ҳалқасимон ва штопорсимон жингалакли териларда учрайди. Лослар (тақиргул) – булар қоракўл терининг жингалаксиз, силлиқ ёки билинар – билинмас даражада жингалакланган бир хил йўналишдаги гўштпардага муайян бурчак ҳосил қилиб жойлашган жун толалари билан

қопланган қисмлардир. Лосларнинг икки тури – баланд ва паст лослар учрайди. Баланд лослар – ясси қалам гул ҳамда яхши ипаксимон толали ва кучли даражада ялтироқ ёл гул билан бирга қўшилиб, терида, айниқса қоракўлча гуруҳига кирувчи териларда жуда қимматбаҳо , ранг – баранг товланиб турадиган, ғоят кўркам нақш ҳосил қилади. Ўртача майин ва анчагина узун толаларга эга бўлган баланд лослар товланиб турадиган нақш ҳосил қилади. Бундай лослар қоракўлча, қоракўл – қоракўлча ва ясси юпқа I типлардаги қоракўл териларда ёл гуллар билан, аҳён – аҳёнда – қалам гуллар билан бирга учрайди. Паст лослар – анча йўғонроқ ва калталашган тўғри толалари қуруқ жун толаси билан қулай тарзда илашган бўлиб, номақбул тузилма ҳосил қилади. Шакли ўзгарган жингалаклар – кўзга яққол ташланиб турадиган шаклга эга бўлмаган нуқсонли жингалаклар жумласига киради. Шакли ўзгарган жингалаклар “бўшашган” ёки “ҳурпайган”, “босилган” ёки “ялпайган”, “лоссимон” ёки “кигиз” деб аталувчи турларга ажратилади. “Бўшашган” ёки “ҳурпайган” жингалак терининг бир қисмида ёки бир қанча майда қисмларида жун толалари доғчалар шаклида ёки бутун юзада яхлит равишда бўш буралганлиги билан тавсифланади. Бундай деформация жун толалари унчалик қайишкоқ бўлмаган ва кам жингалакланган териларда энг кўп учрайди. “Босилган” жингалак. Жун толалари ҳалқа шаклида жингалакланган ва тери тўқимасига босилган ёки ўзаро чирмашиб кетган. Шу туфайли кўпинча терининг орқа чизиги бўйлаб кетган қисмларни ёки унинг бутун юзасини эгаллайди. “Лоссимон” жингалаклар – булар қоракўл терининг жингалаксиз ва тери тўқимасининг параллел ҳолда деярли тик турувчи дағал, қуруқ ва ипаксимон толалар билан қопланган кичик – кичик юзаларидан иборат.

Бундай қисмларда одатда терининг четлари, ўрта қисмида, куракларда ёки ёнбошларида қорнига яқинроқ доғ ва оролчалар шаклида жойлашган бўлади. Бу хил деформациялар қовурғасимон терилар кўпроқ ва бошқа хил қоракўл тери гуруҳларида камроқ учрайди. “Кигиз” – деформациянинг охирги чегараси ҳисобланади. Нотекис жингалакланган, қуруқ, калта толали териларга хосдир. Жингалак ҳосил қилувчи жун толалари ўзаро чирмашиб, кигизсимон кўриниш ҳосил қилади. Бундай жингалаклар аксари терининг кет қисмини, баъзан бутун юзасини эгаллаган бўлади, камдан – кам ҳолларда доғчалар тарзида учрайди. “Қўйган” ёки “куювчи” жинганлак - “ўлик” жун толасидан иборат бўлиб, номуайян жингалакланган, узунлиги бир текис эмас ва бир – бири билан чирмашиб кетган бўлади. Ташқи таъсирдан толаси осонгина синади, узилади ва тери қопламидан суғирилиб чиқади. Қорақўл қўзилар териси жингалагининг катталиги селекцион наслчилик ишларида ва қоракўл териларга баҳо беришда муҳим белгилардан бири ҳисобланади. Қоракўл қўзилар жингалакларининг катталиги ҳомиланинг она қорнида ривожланиш шароитига, қўзилар конституциясига, уларнинг туғилган пайтидаги вазнига, бир совлиқдан бир йўла туғилган қўзилар сонига, совликдаги жингалакларнинг катта – кичиклигига, совлиқ ва қўчқорнинг жун – конститутционал типига ва бошқа кўрсаткичларга бевосита боғлиқ эканлиги аниқланган. Усталик билан саралаб урчитилганда ушбу кўрсаткич юксак ирси (наслдан -наслга ўтувчан) белги бўлиб қолади (r – 0,984). Бинобарин, селекционер фақат чиройли жингалакли эмас, балки жингалагининг типи ва катталиги бир хил бўлган қўзилар олиш учун ҳам катта имкониятларга эга. Жингалак катталиги – унинг баландлиги ва эни, қалам гул ва ёл гулларда эса терида энг кўп учрайдиган жингалак шакллари ва типлари узунлиги ҳамдир.

20-расм. Жингалаклар катталигини ани қлаш усуллари.1- жингалаклар катталиклари: А- узунлиги; Б – баландлиги; В –эни; 2- жингалак энини штангенциркул билан ўлчаш; 3- чок энини миллиметрли лупа билан ўлчаш; 4- курвиметр билан ўлчашИшлаб чиқариш шароитида жингалакларни А.С.Канцепольский конструкциясидаги жингалак ўлчагич (завиткомер) билан ўлчаш қулайдир. Жингалак эни штангенциркул, Цейс лупаси, миллиметрли лупа – дон ўлчагич (зерномер) билан ёки миллиметрларга бўлинган оддий шиша линейка ёрдамида ўлчанади: жингалак баландлиги миллиметрли линейка ёрдамида – тери тўкимаси билан жингалакнинг энг қабариқ устки қисми ўртасида ўлчанади; узунлиг эса – курвиметр ёки циркул ва сантиметрли линейка орқали ўлчанади. Жингалаклар баландлиги билан энининг нисбатига қараб қуйидаги қалам гуллар фарқ қилинади: баланд қалам гуллар – баландлиги энидан ортиқ (6-4мм); ярим доирали қалам гуллар – баландлиги энига деярли тенг (6-8 ва 5-8 мм); ясси ёки босилган қалам гуллар – баландлиги энидан кам (3-4 ва 6-12 мм). Жингалакнинг узунлиги терининг кўркамлиги ва қимматини белгиловчи муҳим белгилардан биридир. Жингалак катталиги – қоракўл терилар навининг энг муҳим кўрсаткичларидан биридир. Жингалаклар энига (кенглигига) қараб майда – эни 4 мм гача, ўртача 4-8 мм ва

ундан йирик ҳамда сербар 8 мм дан ортиқ хилларга бўлинади. Узунлигига қараб: калта – 12-20 мм; ўртача – 20-30 мм ва узун – 30 мм дан ортиқ жингалаклар фарқ қилинади. Ошлаш жараёнида жингалаклар бир мунча кўтарилади, янада кўпроқ буралади, пардозлаш ва бўяш пайтида эса узунлиги ва энига қараб катталашади (20-расм). Қоракўл териларни сотиш учун, айниқса, экспорт учун саралашда уларни жингалагининг катталигига қараб классификация қилиш зарурдир. Чок эни - ёндош жингалаклар ўртасидаги оралиқ шундай деб аталади. Унинг катталиги жун толасининг узунлигига, йўғонлиги ва қалинлигига боғлиқ. Жун толаси калта бўлса, чок учун ҳамиша етарли жой қолади ва нақшининг аниқ бўлиши таъминланади. Тола нечоғли узун бўлса, жингалак шунчалик йирик, чоки камбар бўлади ва гулдор нақши унчалик аниқ бўртиб турмайди. Қалам гул жингалакларда яққол кўриниб турадиган чоклар қоракўл нақшини алоҳида бўрттириб кўрсатади. Чок энини жингалак энига таққослаб кўрилиш қабул қилинган. Жун толалари қалин ва жингалаги пишиқ бўлган териларда чок эни жингалак энининг тўртдан бир ёки бешдан бир қисмига тенг бўлади. Бундай ҳолда жингалаклар аниқ ифодаланмаган, туташ бўлиб кўринади ва нақши бирмунча камаяди. Жун толалари ўртача қалинликда бўлганда чок эни жингалак энининг тўртдан бир – учдан бир қисмидан кам бўлади. Чок энининг бундай катталикда бўлиши теридаги жингалакларнинг чиройли нақш ҳосил қилишини таъминлайди. Агар жун толалари сийрак ва жингалаги бўш бўлса, чок анча кенг бўлади ва қоракўл терининг умумий кўриниши унчалик кўркам бўлмайди. Чоклар тор – 2,2 мм; ўртача – 2-3 мм ва кенг 4-5 мм бўлади. Терини ошлаганда, айниқса ишлов бериш ва бўяш пайтида чок эни бирмунча катталашади, жингалак шакллари ва типларининг равшанлиги, нақшининг аниқлиги яхшиланади.

Жингалакларнинг буралганлиги. Жун толаларининг буралганлик даражаси жингалак ва бутун тери сифатини белгиловчи муҳим кўрсаткич ҳисобланади. Жингалакларнинг қопловчи қисмидаги жун толаларининг буралганлиги туташ доирага яқин бўлиб, қоракўл терига жуда кўркамлик, жингалакларга пишиқлик ва қимматбаҳолик бахш этади. В.М.Юдин қоплағич толаларнинг буралганлик даражасига қараб жингалакларни қуйидагича синфлашни таклиф этди: 1. Тўла буралган (3/3) – бунда қоплағич толаларнинг учлари жингалак тагига етиб келади ва деярли туташ доира ҳосил қилади. 2. Чала буралган (2/3) – бунда жун толалари қалам гулнинг фақат қабариб турган қисмини қоплаб, туташмаган доира ҳосил қилади. 3. Кам буралган (1-3)- қоплағич толалар жингалак ёйининг учда бир қисмининг биринчи қисмида жойлашган бўлади. Жингалакларнинг пишиқлиги ёки қайишқоқлиги - уларнинг механик таъсир вақтида ўз шакли ва ҳолатини сақлаб қолиш хоссасидир. Жингалакнинг пишиқлиги қоракўл териларнинг муҳим хоссаларидан бири ҳисобланади. Маълумки, қоракўл терилар жингалакларнинг пишиқлиги жуда кўп сабабларга боғлиқ. Жумладан совлиқларнинг ёши, ҳомиланинг она қорнида ривожланиш шароити, бирга туғилган эгиз қўзилар сони, қўзиларнинг туғилган пайтидаги вазни, уларнинг қайси қоракўл типига мансублиги кабилар ана шундай сабаблардир. Бундан ташқари, жингалакнинг пишиқлиги унинг структура хусусиятларига ва жун толасининг сифатига ҳам боғлиқ. Толаларнинг майинлиги ва узунлиги ҳам жингалак пишиқлигига таъсир этади. Бошқа шароитлар бир хил бўлганда қалам гулли жингалаклар ҳаммадан пишиқ бўлади. Тола нечоғли майин ва узун бўлса, жингалак шунчалик бўш бўлиб чиқади ва бунинг аксича. Жун толаларининг қалинлиги ҳам жингалаклар пишиқлигига бевосита алоқадордир.

Жун толаларининг қалинлиги қанча кам бўлса, жингалаклар пишиқлиги ҳам шунча паст бўлади, жун толалари нечоғли қалин бўлса, жингалаклар шунча кўпроқ пишиқ бўлади. Жун толалари қалинлиги билан жингалаклар зичлигининг ўзаро боғлиқлик коэффициенти қора қоракўл териларда анча катта, кўк териларда эса кичикроқ бўлади. Сур терилар бу жиҳатдан оралиқ ўринда туради. Жингалакларнинг тери бўйлаб жойланиши. Теридаги жингалаклар ҳамиша ўзига хос нақш ҳосил қилади, нақшларнинг шаклланишида эса қалам гул ва бошқа шаклдаги жингалакларнинг жойланиши муҳим роль ўйнайди. Жингалаклар тўлқини қанча узун бўлса, терининг нақши шунчалик чиройли бўлиб чиқади. Жингалаклар буралганлигининг яққол кўзга ташланиб турилиши, уларнинг эни ва баландлиги, чок эни ва тола сифати ҳам нақшга кўркамлик бахш этади. В.М.Юдин жингалаклар жойлашининг уч типини таърифлаб берган: 1) Параллел-тўғри жойланиш , бунда жингалаклар терининг ўрта чизиғи бўйлаб жойлашган. Тўғри ёки билинар- билинмас эгилган узун-узун жингалаклар терининг бутун кўндаланг юзаси бўйлаб параллел ётиқ ҳолатда жойлашган; 2) Параллел-концентрик жойланиш - жингалаклар айниқса, сағри ва бел соҳасида концентрик ярим доира, ярим ой ёки лира шаклида жойлашади; 3) Ўзаро нотўғри, ноаниқ жойланиш – жингалаклар бир – бирига нисбатан турлича бурчак ҳосил қилиб ётади (21- расм). Дастлабки икки типдаги нақшларнинг вужудга келишида қалам гул жингалаклар билан камбар ёл гуллар, учинчи типни ҳосил қилишда эса калта қалам гуллар, ловия, ўртача ва калта ёл гуллар ҳамда бошқа хил жингалаклар иштирок этади. Бошқа тадкикотчилар ушбу таърифни яни бир арчасимон тип билан тўлдирганлар. Бундай типда терининг дорзал чизиги бўйлаб унча

сезилмайдиган ўқ ўтган бўлиб, ана шу ўқдан жингалаклар икки ёнга арча тарзида ёйилиб тушади. Бундай типдаги нақш қоракўлча, қоракўл – қоракўлча, қовурғасимон қоракўл навларига хос, лекин унинг бўлмагани маъқул. Жингалакларнинг параллел-тўғри жойланиши асосан қовурғасимон ясси гулли қоракўл гуруҳига, параллел- концентрик жойланиш- жакет гуруҳига, ноаниқ жойланиш эса Кавказ қоракўл гуруҳларига хосдир. Юқорида баён қилинган типлардан ташқари В.М.Юдин жингалаклар нақшида асимметрия ходисасини аниқлади. Маълумки, қоракўл териларининг деярли кўпчилигида жингалаклар терининг дорзал чизигига нисбатан симметрик ҳолатда жойлашган бўлади ва бундай терилар юқори баҳоланади. Аммо баъзи бир териларда, айниқса, қоракўлча навли териларда жингалакларнинг жойланишида аниқ асимметриялик кузатилади: терининг ўнг ярми чап ярмига мутлақо ўхшамайди. Қоракўлчанинг турли навлари орасида 47 % ана шундай терилар аниқланган. Асимметриялик ходисаси ҳомила ривожланадиган бачадон шохига ошқозоннинг механик таъсири оқибати деб изоҳланади. Бундан ташқари, ҳомиланинг она қорнида ривожланиш даврида доимо бир томонлама ҳолатда бўлиши ҳам кўп жиҳатдан асимметрияга олиб келиши мумкин. Ошланган ва ранг берилган соф зотли қора қоракўл ҳамда қоракўлчани навлашда нақшлари асимметрик жойлашган терилар қуйидагича нисбатда бўлиши аниқланди. Қоракўлча гуруҳидаги, хусусан, гўлак ва қоракўл – қоракўлча гуруҳидаги териларнинг кўпи очиқ ва қисман асимметрик нақшли бўлиб чиқди. Қоракўл –қоракўлчага ва қоракўл гуруҳига ўтган сайин нақшларнинг симметриклиги анча камая боради: жингалаги кўпроқ ривожланган териларда эса асимметрия мутлако кузатилмайди.

Қоракўл териларда нақш асимметрияси камдан –кам учрайди, шунга қарамай Москва жакети ва қовурғасимон юпқа I навларига мансуб териларда бу ҳодиса анчагина (5-15 процент) учраб туради. Жингалакларнинг асимметрик нақши айниқса кичик сатҳли териларда кўп учратилади, буни кўп болалаш (серпуштлик) таъсири (она қорнидаги ҳомилаларнинг бир – бирига механик таъсир этиши) натижаси деб изоҳлашга уринмоқдалар. Жингалаклар жойланишининг дастлабки уч хил нақшини ўзида мужассамлаштирган а+б, а+в ёки в+б, в+а тарздаги терилар учрайди. Қовурғасимон ва жакет қоракўл гуруҳига кирувчи терилар орасида ноаниқ нақшли терилар учраб туради: уларнинг сағриси соҳасида жингалаклар параллел- концентрик тарзда, орқасидан яғринигача ва ёнбошлари бўйлаб эса параллел – тўғри ҳолатда жойлашган бўлади. Сағри қисмидаги жингалаклар нақши параллел - конценрик ҳолатда, орқасидан бошлаб яғринига кадар эса аралаш тарзда жойлашган терилар бундан ҳам кўпроқ учрайди. Жакет ва Кавказ типидаги қоракўл гуруҳларида ана шундай терилар топилади. Жингалаклар узунлиги билан уларнинг терида жойланиш нақши ўртасида боғланиш борлиги аниқланди. Жингалаклари тери бўйлаб параллел - тўғри ёки параллел- концентрик нақш ҳосил қилиб, ёки шу хил нақшларнинг аралашмаси тарзида жойлашган териларда жингалаклар энг узун ва бир текисда бўлади. Тирик қўзининг терисида жингалакларнинг жойланиш нақшига орқа томондан қараб баҳо берилади, бунинг учун қўзини бамисоли ўтказиб қўйгандай ҳолатда тутиб турилади. Сўйилган қўзининг терисига эса исталган ҳолатда баҳо берилаверади. Жингалаклари лирасимон ёки параллел концентрик тарзда жойлашган терилар энг қимматли ҳисобланади, бундай нақшларни ҳосил қилишда, одатда, кўпинча ярим доирали қалам гул жингалаклар иштирок этади.

Жингалаклари параллел тўғри нақш ҳосил қилиб жойлашган терилар ҳам кўркамликда улардан қолишмайди, бунда ҳам узун ва ўртача узунликдаги қалам гул жингаклар ҳамда ёл гуллар иштирок этади. Жингалаклари аралаш тарзда жойлашган терилар камроқ қимматли ҳисобланади, бундай териларнинг нақши ўртача ва қисман узун қалам гул жингалаклардан ҳамда ўртача ёл гуллардан ташкил топади. Калта ва ўртача узунликдаги қалам гул; ловия ва калта ёл гулларнинг ўзаро нотўғри жойлашувидан ташкил топган боғлама терилар ҳам кам қиммат қоракўл ҳисобланади. 4-расм.Қоракўл териларда жингалакларнинг жойланиш нақши . Қоракўлга ишлов бериш жараёнида жингалакларнинг жойланиш нақши доимий бўлиб қолади ва фақат унинг равшан ифодаланганлик даражаси ўзгаради.

Жингалакнинг очиқ томони. Н.П.Чирвинский қоплағич жун толаларининг учлари эгилган томонни, яъни жингалакнинг кириш томони унинг очиқ томони деб атади. Қоракўлчилар ва товаршунослар қоракўл тери нақшида жингалак очиқ томонининг йўналишига жуда катта аҳамият берадилар. Жингалагининг очиқ томони бош томонга йўналган терилар ишлов бериш жараёнида яхшиланади, жингалагининг очиқ томони дум томонга йўналган терилар ишлов бериш жараёнида яхшиланади, жингалагининг очиқ томони дум томонга йўналган тери эса ёмонлашади, чунки қоракўл тери сағрисидан яғринига ва четларидан дорзал чизиқка томон йўналишда киришади. Жингалакларнинг узунлиги орта борган сайин жингалагининг очиқ томони бошга томон йўналган терилар миқдори деярли барча қоракўл гуруҳларида, айниқса, жакет гуруҳида кўпая боради. Жингалаклар очиқ томонинг кўпчилиги муайян қоракўл тери гуруҳларига хосдир, бу белги бўйича тафовутлар ҳам аҳамиятга эгадир. Қоракўл жингалакларидаги жун толаларининг асосий хоссалари. Жун толасининг хоссаларига баҳо беришда уларнинг узунлиги, ингичкалиги, ипаксимонлиги, ялтироқлиги, қалинлиги, пигментацияси ҳисобга олнади. Жун толаларининг сифат характеристикаси морфологик тузилишидаги тафовутлардан ташкил топади. Жун толасининг сифати ушлаб кўрилиш йўли билан ёки ялтироқлигига қараб белгиланади. Жун толалари узунлиги. Қоракўл хоссаларини ва қоракўл хом - ашёсининг товар қимматини белгилашда тола узунлиги муҳим ўрин тутади. Жун толасининг узунлигини одатда сантиметрли линейка билан жингалакнинг очиқ ёки ёпиқ томонидан ўлчаш қабул қилинган. Бунинг учун линейкани жингалак чоклари орасига қўйиб туриб, толаларни ёзилтириб тўғрилашга ҳаракат қилинади. Иккала ҳолатда ҳам толанинг катта қисми тўғриланган ёй шаклида қолиши ва тола тутамининг учида бамисоли иккита

ярус ҳосил бўлиши сабабли, унинг ҳақиқий узунлигини тўлиқ ўлчаб бўлмайди. Қоплағич толалар узунлигини ўлчаш осон ва қулай бўлганлиги учун, амалда уларнинг узунлиги қоракўл жингалакларининг энг муҳим кўрсаткичларидан бири бўлиб колди, аммо у жингалак узунлигини характерловчи ўртача катталик бўлолмайди. Толаларни тагидан тарашлаб олиш йўли билан улар узунлигини энг аниқ ўлчаш мумкин. Бундай ҳолларда жингалакдаги барча қоплағич ва кирувчи толалар структурасини сақлаб қолиш учун аввал жингалакнинг бирор қисмига бир томчи коллодий томизилади, у тола ичига сингиб ўтиб, жингалак скелетини сақлаб қолади. Коллодий қотгандан кейин мазкур кичкина жун тола тутамини юпқа эпидермис қавати билан бирга устарада қириб олинади. Жун толаларининг узунлиги қоракўл терининг хом -ашё турига, ҳомиланинг эмбрионал ривожланиш даврига ва бошқа факторларга боғлиқдир. Эмбрионал ривожланишнинг эрта муддатларидаги ҳомилалардан шилиб олинган териларда жун толалари анча калта, кечроқ муддатларда шилиб олинган териларда узунроқ бўлади (6- жадвал). Қоракўлча гуруҳига кирувчи териларнинг жун толалари энг қисқа бўлади. Улардаги бундай калта толалар ранг – баранг товланиш, жимдимадор нақшлар ва бўлажак жингалакларнинг шаклини ҳосил қилади. Қоракўл гуруҳига кирувчи териларда толалар оптимал узунликда бўлиб, улардан турли шакл ва типдаги жингалаклар шаклланади. Яхобоб типдаги териларнинг толаси ҳаммадан узун бўлгани учун улардан ечилиб кетган шаклдаги ва деформацияланган жингалаклар вужудга келади. Турли навларга мансуб терилардаги бир хил шакл ва типдаги жингалакларда тола узунлиги турлича экани кўриниб турибди. Қаламгулсимон типдаги жингалаклар орасида яссилари энг калта қилтиқ ва

тивит жун толали, қовурғасимонлар – ўртача, доиралилар эса узун толали бўлган. Маълумки, қимматбаҳо қоракўл жингалаклари асосан бир хил сифатли қаттиқ толалардан ҳосил бўлади. Тивит толаларининг узунлиги қилтиқ толалар узунлигининг 1/6-1/5 қисмига тенг келади, шу сабабли улар қоракўл жингалакларини ҳосил қилишда иштирок этмайди. 1 -жадвал Ҳар хил тур ва рангдаги териларда қоплағ ич толалар узунлиги Хом ашё тури Қора Кўк (ҳаво ранг) Сур (кумуш ранг) Қора тола Оқ толаМ м Қоракўлга нисбатан, % мм Қоракўлга нисбатан, % мм Қоракўлга нисбатан, % мм Қоракўлга нисбатан, % Гўлак 1,89 15,8 2,58 18,4 2,37 15,0 1,91 14,0 Қоракўлча 2,43 20,3 4,26 30,4 5,62 2,21 2,21 16,2 Қоракўл- қоракўлча 3,28 27,3 6,71 47,9 8,89 56,3 3,32 24,7 Қоракўл 12,26 100,0 14,0 100,0 15,81 100,0 13,63 100,0 Яхобоб 22,31 186,0 22,69 169,0 27,62 175,0 24,17 177,0 Тивит пайдо бўлиши ҳамиша қимматбаҳо жингалак шакллари ва типларининг бузилишиги олиб келади. Тивит асосан салбий фомадаги жингалаклар ҳосил бўлишида иштирок этади ва қисман кам қиммат жингалакларда учрайди. Шундай қилиб, турли шакл ва типлардаги жингалаклардан тола узунлиги қоракўл териларининг товар хоссалари билан, уларнинг нави билан

боғлиқ экан. Шуни айтиш керакки, товар сатҳининг турли топографик қисмларида жойлашган айнан бир хил жингалакларда жун толаларининг узунлиги бир хил эмас. Бир терининг ўзида учрайдиган бир хил форма ва типдаги жингалакларнинг тери сағрисида жойлашганларида толалар энг калта, орқаси ва ёнбошида – ўртамиёна ва яғринида энг узун бўлиб чикди. Ясси ва қовурғасимон қалам гулли жингалаклар гуруҳида жун толалари узунлигидаги мазкур тафовут ярим доира жингалакли қалам гулларга қараганда кам даражада эканлиги сезилиб турибди. Кўк ва сур қоракўл териларининг бир номдаги навларида ҳам шунга ўхшаш, лекин анча катта кўламдаги тафовутлар кузатилади. Уларнинг толаси анча узун. Бу эса оқ ва рангдор толаларнинг анча тез ўсиши билан боғлиқ. Ҳар бир навдаги териларга жун толаларининг муайян узунликда бўлиши хосдир. Кавказ гуруҳига кирувчи териларнинг қалам гул жингалакларидаги толалар энг узун, қовурғасимон ва ясси жингалаклар узунлиги – энг калта ва жакет гуруҳидаги жингалакларнинг толаси мўътадил узунликда экан. Кавказ қалин I, Кавказ юпқа I ва Қалин жакет навларида учрайдиган ярим доирали қалам гул жингалакларнинг тола узунлиги катта, кирпук навиники энг кам, жакет I навиники эса ўртача бўлиб чикди. Қовурғасимон қалин I ва ясси қалин I навларида учрайдиган қовурғасимон ва ясси қалам гул жингалакларидаги толалар узунлиги қовурғасимон юпқа I ва ясси юпқа I навларидагига нисбатан анча ортиқ экани маълум бўлди. Кўк ва сур терилар ўртасида ҳам тахминан шундай тафовут қайд қилинди. Бинобарин, толалар узунлиги билан жингалаклар шакли ва типи ўртасида муайян боғланиш бор, бу эса ўз навбатида қоракўлнинг товар сифати ва нави билан боғлиқдир. Турли хил қоракўл гуруҳларига ва турли рангларга мансуб териларда жун толасининг узунлиги турлича бўлиб чикди.

Ясси ва қовурғасимон қоракўл гуруҳларига кирувчи териларнинг тола узунлиги энг калта ва Кавказ гуруҳларидаги териларнинг толалари энг узундир. Жакет гуруҳига кирувчи терилар ўртача узунликдаги толаларга эга. Бундай тафовут кўк ва сур териларга ҳам тўла тааллуқлидир. Қора қоракўл териларининг жун толаси нисбатан калта эканлиги билан, сур териларининг толалари ўртача ва кўк териларнинг толалари энг узун эканлиги билан характерланади. Шундай қилиб, ҳар бир қоракўл тери гуруҳининг оптимал тола узунлиги унинг ўзига хосдир. Кўк қоракўлда жун толалари узунлиги ниҳоятда катта аҳамиятга эга. Қора ва оқ толалар нисбати ҳамда уларнинг узунлигидаги тафовут кўк қоракўлнинг муайян туси ва ранг – баранглигига сабаб бўлади. Қора толалар нисбати камайса оч туслар пайдо бўлади, уларнинг нисбати ошганда эса тўқ тусдаги жингалаклар вужудга келади. Қора толалар билан оқ толалар ўртасидаги тафовутнинг жуда камайиб кетиши унча қимматли бўлмаган қорамтир- кулранг ва пўлатсимон тусдаги нақшлар ҳосил бўлишига, ушбу тафовутнинг кўпайиши эса, жуда қимматли ҳаво ранг, кумуш ранг ва дурсимон ранг пайдо бўлишига олиб келади. Бу тафовут ва хусусиятлардан муайян тус ва ранг – баранг қорақўл етиштириш соҳасидаги селекция - наслчилик ишларида муваффақиятли фойдаланиш мумкин. Сур қорақўл териларинг жингалаклари узунлиги вужудга келтирилган зотдор ва завод типларига кирувчи қорақўл маҳсулоти навлари доираси ичида ўрганиб чиқилганда мазкур типлар орасида ва бир хил типлар ичида ранг – баранглиги жиҳатидан муҳим тафовутлар борлиги аниқланади. Бухоро суридаги олтинсимон рангли қопловчи толалар узунлиги 12.0 мм; кумуш ранг толалар -11.0 мм келди; Қорақалпоқ суридаги шамчироқ гул рангли толанинг узунлиги 15.4 мм; пўлати сур толалари – 16.4 мм; ўрикгул толалари узунлиги 14.0 мм ва шабдор толалари -15.1 мм; чақиргул -16.8 мм ва камаргул толалари - 15.7 мм бўлиб чикди.

Кўриниб турибдики, сур териларнинг бир хил ном билан аталувчи навлари тола узунлигидаги ҳар хил тип ва рангга доир мазкур тафовутлар ҳар бир хўжаликда селекция- наслчилик ишлари йўналишини танлаш билан боғлиқ бўлган хусусиятлар жумласига киритилиши керак. Демак, сур териларда жингалакдаги тола узунлиги тола туби ёки учининг ранги билан ёки толанинг қорамтир тубидан унинг оқиш учига ўтиш контрастлиги билан, шунингдек, сур терининг ранг – баранглиги ва унинг товар юзаси бўйлаб бир текис ёйилганлиги билан мутлақо алоқадор эмас. Жун толаларининг ингичкали – жингалак сифатининг, бинобарин, бутун қорақўл тери сифатининг ҳам энг муҳим белгиларидан биридир. Қоплоғич толаларнинг ингичкалиги нечоғли бир хил бўлса, жингалак шунча кўркам ва аниқ бўлади. Қорақўл жингалаклари толасининг ингичкалиги деганда, унинг кўндаланг кесилган диаметрининг микрон билан ўлчанган катталиги тушунилади. Турли шакл ва типдаги жингалаклардан олинган толаларнинг кўндаланг кесимини текшириш уларнинг турлича тузилишга эга эканлигини кўрсатади. Ярим доирала қалам гул жингалаклар толасининг кўндаланг кесими асосан бир хил, равшан кўриниб турадиган ловиясимон ёки овал ловиясимон шаклда бўлади. Турли навларга мансуб териларда учрайдиган ярим доирали қалам гул жингалак толалари кўндаланг кесимининг эни ва йўғонлигига оид қуйидаги параметрлар билан характерланади. Жакет I навида тола кўндаланг кесимининг эни 53.1 мк, йўғонлиги -34.6 мк; қалин жакет навида тола кўрсаткичлар 69.4 ва 40.5 мк; жакет II да – 58.7 ва 37.3 мк; қалин Кавказ I да – 72.3 ва 45.2 мк; юпқа Кавказ I да – 59.3 ва 39.1 мк.

Кавказ гуруҳига кирувчи терилардан олинган толаларнинг кўндаланг кесими ўлчамларининг йириклиги билан, ловиясимон – овал шакли ва ўзагининг катталиги билан бошқалардан ажралиб туради. Қовурғасимон қалам гулли жингалакларнинг жун толалари асосан бир хил, йирик ўлчамли, ловиясимон –овал ва юмалоқ- квадрат шаклда бўлиб, ўзаги яққол кўриниб туради. Қовурғасимон нав териларда учрайдиган қалам гул жингалакларининг жун толалари кўндаланг кесимининг параметрлари қуйидагича бўлиб чикди: қовурғасимон юпқа I навида толалар кўндаланг кесимининг эни 51.7 мк ва йўғонлиги 35.5 мк ни ташкил қилди; қовурғасимон қалин I навида шу кўрсаткичлар 70.4 ва 42.3 мк; қовурғасимон юпқа II навида – 60.3 ва 40.5 мк; қовурғасимон қалин II навида – 68.7 ва 50.4 мк; йирик жингалакли навда 75.7 ва 58.4 мк га тенг бўлиб чикди. Ясси қалам гул жингалакларнинг толалари кўпроқ бир хил бўлиб, кўндаланг кесими эзилган – ловиясимон ва овал – ловиясимон шаклга эга. Ясси қорақўл навларида учрайдиган ясси қалам гул жингалаклар толаларининг кўндаланг кесими қуйидаги параметрларга эга бўлиб чикди: ясси юпқа I навида – толалар кўндаланг кесимининг эни 41.5 мк ва йўғонлиги 23.7 мк ни ташкил қилди; ясси қалин I навида худди шу кўрсаткичлар -64.3 ва 32.2 мк га; ясси юпқа II навида – 49.3 ва 27.6 мк га; ясси қалин II навида – 72.4 ва 34.8 мк га тенг булди. Донагул жингалаклар толасининг кўндаланг кесими ловиясимон ва юмалоқ – овал шаклдан бошқачароқ бўлиб, каттагина ўзаги яққол кўриниб туради. Турли навларда учрайдиган донагул жингалаклар кўндаланг кесимининг эни ва йўғонлиги қуйидаги параметрларга эга булди: қалин жакет навида тола кўндаланг кесимининг эни 70.4 мк ни ва йўғонлиги 48.9 мк ни ташкил қилди; Москва жакети навида худди шу кўрсаткичлар -50.9 ва

39.2 мк га; Кавказ қалин I навида – 86.3 ва 48.7 мк га; Кавказ юпқа навида – 83.6 ва 46.4 мк га; флера навига – 42.5 ва 38.1 мк га тенг булди. Салбий шаклдаги жингалакларда дағал жунли думбали қўй зотларига мансуб қўзиларга хос хилма - хил типдаги жун толалари кайд қилинди. Бундай хилма –хиллик шаклларнинг ҳар хиллиги (юмалоқ, овал ва чўзинчоқ) ҳамда тола ўзаги ва кўндаланг кесими диаметри ўлчамларининг бир хил эмаслиги билан характерланади. Жун толаларининг яссилашганлиги, айниқса, ловиясимон жингалакдаги толаларнинг буралганлик даражаси билан боғлиқ бўлса керак ва бу ҳол ижобий фактор деб ҳисобланмоги лозим, чунки қорақўлга ишлов бериш жараёнида тола боғламларининг ёзилиб кетишига тўсқинлик қилади. Қорақўл жингалакларнинг тола ингичкалигини бўлаклаб ўлчаш толаларнинг ҳақиқий ингичкалигини аниқлашга имкон бермайди, чунки бундай ҳолда окуляр – микрометр тагидаги кўзга кўринадиган қисмда жун толаси бўлаклари ясси ёки қирра томони билан ётган бўлиши мумкин, шу туфайли маълумотлар ҳар хил бўлиб чиқади. Қорақўл жингалаклари толаларининг ингичкалигини, уларнинг кўндаланг кесими асосида ўлчаш анча ишончли маълумотлар олинишини таъминлайди. Юқорида айтиб ўтилганидек, қорақўл териларининг қалам гул жингалакларидаги жун толаларининг кўндаланг кесими ловиясимон шаклга эга. Шу сабабли жун толаси ингичкалигини эни (“а”) ҳамда йўғонлик (“б”) контурига қараб ўлчаш тавсия этилади. Бу ерда эни деганда, тола кўндаланг кесимининг энг катта диаметри, йўғонлиги деганда эса – энг кичик диаметри тушунилади. Мазкур ўлчаш усули ёрдамида толанинг ўртача ингичкалигини аниқ ҳисоблаб чиқариш мумкин бўлади. Агар энининг йўғонлигига нисбати (а : б) 1 : 2 дан ортиб кетмаса, демак, рақам энг аниқ ҳисобланган деб топилади. Ўртача майинликни ҳисоблаб чиқариш учун б а v   :2 формуласидан фойдаланиш лозим.

Тола тутамлари ингичкалигини ёппасига текшириш учун тутам узунлигининг ўрта қисмидан ўлчаш тавсия этилади, чунки тутамнинг шу қисмида тола ўртача ингичкаликка эга бўлади ва унда учратиладиган толаларнинг ҳаммаси жингалак ҳосил қилишда катнашади. Қорақўл жингалакларидаги толаларнинг кўндаланг кесими махсус система асосда тайёрланган микротом ёрдамида ҳосил қилинади. Юқорида айтиб ўтилганидек, жингалакда толаларнинг икки гуруҳи: қоплоғич ва жингалак ичига кирувчи толалар фарқ қилинади. Ушбу тола гуруҳлари ингичкалик жиҳатидан нечоғли бир хил бўлса, жингалак шунча сифатли бўлади. Жингалакларни ҳосил қилишда иштирок этувчи толалар майинлиги энг четки қоплогич қисмидан энг четки кирувчи қисмга қараб аста – секин ингичкалашиб боради. Масалан, жингалакнинг энг четки қоплағич толалари бошқа толаларга нисбатан энг катта диаметрга эга бўлса, энг четки кирувчи толалар энг кичик диаметрга эга бўлади. Жингалак ўртасидаги жун толалари одатда, ўртача диаметрли, яъни текислашган бўлади. Қалам гул жингалаклар толасининг учи энг ингичка, ўрта қисми – ўртача ва туби эса йўғон бўлади. Аммо мазкур йўғонлашиш табиати турли типдаги жингалакларда бир хил бўлиб чикди. Шундай қилиб, турли типдаги қалам гул жингалаклар толаларининг ингичкалиги ўзига хос характерли хоссалари ва хусусиятларига эга. Ҳар хил ва рангдаги терилар толаларининг ингичкалиги ўрганилганда ҳам шунга ўхшаш манзара кузатилади. Эмбрионал ривожланишнинг турли босқичларидаги қўзилар терисида жун толаларининг майинли бир хил бўлмайди. Қорақўлча териларнинг толалари энг қисқа, қорақўл –қорақўлчаники бир оз узунроқ, қорақўл терилариники ўртача ва яхобоб териларининг толалари энг узундир.

Бу тафовутлар кўк ва сур териларда бирдай бўлиб чикди. Кўк қорақўл хом -ашёнинг ҳар бир тури доираси ичида қора толалар қора қорақўл терилардаги қора толаларга нисбатан йўғонроқ, оқ толалар эса ингичкароқдир. Сур териларнинг толалари бошқаларга нисбатан энг ингичка бўлиб чиқди. Демак, ҳар хил турдаги терилар ривожланишнинг турли босқичларига мансуб ва шунинг учун улардаги толаларнинг ингичкалик параметрлари бир хил эмас (7-жадвал). Толалар ингичкалигини қалам гул жингалаклар узунлигига боғлиқ ҳолда ўрганиш шуни кўрсатадики, қалам гул жингалак нечоғли узун бўлса, шу жингалакларни ҳосил қилувчи толалар шунчалик бир хил ва уларнинг ингичкалиги мўътадилроқ бўлади. Аксинча, қалам гул жингалакларнинг узунлиги қанчалик калта бўлса, толаларнинг сифати шунчалик нотекис ва уларнинг умумий ингичкалиги бирмунча йўғонлашган бўлади. Жун қопламининг қалинлиги тери юзаси бирлигидаги толалар миқдори билан белгиланади. Майин жунли кўйлар терисининг бир миллиметр квадрат юзасида 72 – 75 тагача, қорақўл қўзилар терисида эса 18 – 65 тагача жун фоликулалари бўлади.

2 - жадвал Ҳар хил турга мансуб қоракўл терилар толаларининг ўртача ингичкалиги Хом ашё тури Қора Кўк (ҳаво ранг) Сур (кумуш ранг) Қора тола Оқ толаМ м Қоракўлга нисбатан, % мм Қоракўлга нисбатан, % мм Қоракўлга нисбатан, % М м Қоракўлга нисбатан, % Қоракўлча 32.3 67.8 38.5 75.0 24.7 62.4 28.1 61.6 Қоракўл- қоракўлча 38.1 80.0 42.6 83.0 28.8 72.8 32.8 71.9 Қоракўл 48.7 100.0 51.3 100.0 39.6 100.0 45.6 100.0 Яхобоб 67.9 144.0 70.5 137.0 59.2 150.0 62.4 136.0 Толаларнинг ингичкалиги бир хил бўлса, уларнинг қалинлиги, ўсиқлигига таъсир этмайди. Биринчи нав терилар ҳамиша қалин бўлади. Жун толалари қопламининг қалинлиги қорақўл терилардаги жингалаклар сифатининг муҳим кўрсаткичи ҳисобланади. Бу кўрсаткич пайпаслаб кўриш ёки 1 см 2 тери юзасидаги толаларни санаб чиқиш йўли билан аниқланади. Жун қоплами жуда қалин бўлган териларда жингалаклар қайишқоқ, пишиқ ва чоклари тор бўлади; терида жингалакларнинг жойланиш нақши аниқ кўриниб туради. Жун қоплами қалин бўлса жингалаклар қайишқоқлиги ва пишиқлиги ўртача бўлиб, чоклари равшан кўриниб туради,

жингалакларнинг жойланиш нақши нихоятда аниқ бўлади. Толалар қоплами сийрак бўлса – жингалаклар бўш, унча қайишқоқ эмас, тери тўқимаси қўлга уннаб туради, тери жунсиздек бўлиб туюлади. Майда жингалакли қуруқ тузланган қора қорақўл териларининг 1 мм 2 юзасида ўрта ҳисобда 52 дона, ўртача жингалакли териларда – 49 дона ва йирик жингалакли териларда 43 дона тола бўлади. Тола қаватининг ипаксимон майинлиги сезги орқали, тола тутамини бош ва кўрсаткич бармоқлар орасидан пайпаслаб кўрилиш йўли билан аниқланади. Бунда қорақўл териларнинг ҳаммаси ҳам тери қоплами ипаксимонлиги бир хил эмаслигини сезиш мумкин; баъзилари жуда майин, бошқалари дағал ёки қуруқ эканлигини пайкаш мумкин. Бошқа ҳамма белгилари тенг бўлгани ҳолда толаларнинг етарли даражасида ипаксимон бўлмаслиги терилар қимматини пасайтириб юборади. Тола қопламининг ипаксимон майинлиги барра типи, толалар узунлиги ва ингичкалиги билан боғлиқдир. Йўғонлашган ва қуруқ тола дағал бўлади. Ясси ва ярим доирали қалам гул жингалакларга хос бўлган толалар анчагина ипаксимон эканлиги билан характерланади. Эластиклик ва ялтироқлик хоссасига эга бўлмаган толарларда керакли ипаксимонлик ҳам бўлмайди. Толаларнинг диаметри бир оз йўғонроқ, лекин калта (қовургасимон гуруҳ) ёки узун (Кавказ гуруҳи) бўлиши мумкин. Биринчи ҳолатда тола қавати ипаксимон бўлиб, иккинчисида эса дағал бўлиб туюлади. Толалар жуда қалин бўлса, меъёрида ипаксимон тола қавати дағалроқ бўлиб туюлиши, сийрак бўлганида эса – ипаксимон бўлиб кўриниши мумкин. Демак, толалар қалинлиги билан узунлиги тола қопламининг ипаксимонлигига билвосита боғлиқдир. Толаларнинг намлиги ҳам уларнинг ипаксимонлигини баҳолашга таъсир кўрсатиши мумкин. Меъёрида намликдаги (18–20%) тола меъёр даражада

ипаксимон бўлади, намлиги юқори бўлса (28–30%) – салгина ипаксимонроқ, намлиги кам бўлса (12- 14 %) дағал бўлиб туюлиши мумкин. Толаларнинг ипаксимонлигини белгиловчи омиллар жуда хилма хил бўлганлиги, бу хоссани аниқлаш методини мураккаблаштириб юборади. Толаларнинг ингичкалиги ва узунлиги нисбатан ўртача, эластиклиги, қайишқоқлиги ва ялтироқлилиги меъёр ҳолатда бўлганда, жун қоплами меъёр даражада ипаксимон бўлади (3-жадвал). Толалар бир текисда ингичка, ўта эластиклик ва қайишқоқ, кучли даражада ялтироқ бўлганда, жун қоплами кучли даражада ипаксимон бўлади. 3 -ж адвал Турли хил қ оракўл типлари ва навларига мансуб терилар толасининг ипаксимонлиги,% Қоракўл нави ва гуруҳи Териларнин г миқдори Ипаксимонлиги, %Ўрта ипаксимон И паксимон И паксимон-роқ Дағал Қуруқ Жакет I 156 37 61 2 - - Қалин жакет 175 22 73 - 5 - Москва жакети 170 28 63 9 - - Жакет навлари бўйича ўртача 501 27 67 4 2 - Кавказ қалин I 197 18 68 - 12 2 Қовурғасимон юпқа I 184 13 57 - 12 4 Қовурғасимон қалин I 190 7 47 - 37 9

Қовурғасимон навлар бўйича ўртача 374 10 53 - 31 6 Ясси юпқа I 98 44 52 4 - - Ясси қалин I 77 40 56 - 4 - Ясси навлар бўйича ўртача 175 42 56 2 2 - Толалар ўта ингичка, эластиклиги кам, қайишқоқлик ва ялтироқлиги етарли даражада бўлмаса, қоплам юмшоқ ипаксимон ёки хира ялтироқ бўлса – қоплам дағал бўлади. Қуруқ тола жуда йўғон, қаттиқ, синувчан ва хира (нурсиз) ялтироқлилиги билан характерланади. Бундан ташқари, куйган тола ҳам мавжуд бўлиб, ниҳоят қуруқлик натижаси бўлган бундай ҳолат қовурғасимон навларга мансуб бўлган ва дурагай қора қорақўлда учрайди. Сўниқ тола – ингикчкалашган, эластиклигини йўқотган, латтага ўхшаб туюладиган, жингалаги яроксиз типда ва нурсиз ялтироқ бўлган бундай толалар камдан кам, асосан рангдор қорақўлда учрайди. Ялтироқлик. Жун толалари қопламининг ялтироқлиги ҳам унинг ипаксимонлиги каби қорақўлнинг муҳим хоссаси ҳисобланади. Маълумки, бошқа жиҳатлари тенг бўлган ҳолда ялтироқ толали териларга афзаллик берилади. Жун толалари қопламининг ялтироқлилиги унинг морфологик тузилишига, жумладан, тангачали қаватининг тузилишига, унинг шакли ва катталигига, шунингдек, жингалакдаги толаларнинг букилиш бурчагига боғлиқ. Жун толалари қопламининг ялтироқлик даражаси қуйидаги тусларга ажратиб қабул қилинган: меъёрида, кучли, камроқ, шишасимон ва хира. Турли хил қоракўл гуруҳларида жун толаларининг тангачалари ҳар бир тур учун характерли бўлган ўзига хос морфологик тузилишга эга. Ҳар бир

қоракўл тери гуруҳидаги тангачалар сатҳининг тузилиши ва бир бирига қанчалик зич ёпишиб туришига хос хусусиятлар уларнинг ёруғликни қайтаришидаги тавофутларни келтириб чиқаради. Шу нарса аниқланганки, тангачаларнинг бир бирига зич ёпишган бўлиши кучли даражада ялтираб турадиган текис юза ҳосил қилади. Тангачаларнинг зичлиги камайган сайин ялтироқлик даражаси сезиларли ўзгаради. Жумладан, тангачалар ўртасидаги оралиқ катталашган сайин ялтироқлик даражаси камая боради, тангачалар четларининг серқирра бўлиши эса жимирлаш ҳосил қилади, натижада ялтироқлиги хира бўлиб кўринади. Шундай қилиб, ҳар бир қорақўл барра гуруҳида толаларнинг ҳар хил даражада ялтироқ бўлиши тангачали қаватнинг шакли ва тузилишига, унинг бир хиллигига, тангачалар четлари ва сатҳининг текис бўлшига, тангачаларнинг бир - бирига зич ёпишиб турилишига боғлиқ. Ялтироқлик толанинг сифатига бевосита боғлиқдир. Кучли даражадаги ялтироқлик асосан ингичкалиги ва узунлиги мўътадил, юқори даражада эластик ва қайишқоқ бўлган толаларнинг ўта ипаксимонлиги билан боғлиқ. Толаларнинг ипаксимонлиги меъёрида, ингичкалиги ва узунлиги нисбатан ўртача, эластиклиги ва қайишқоқлиги меъёрида бўлганда кўпинча меъёрида ялтироқлик намоён бўлади. Кучсиз ёки кам ялтироқлик етарлича қайишқоқ бўлмаган майин ипаксимон толалар қоплами учун хосдир. Шишасимон ялтироқлик кўпинча толанинг дағал, бир мунча йўғонлашган ва унча эластик эмаслиги билан, хира ялтироқлик эса - терининг қуруқ ва дағал бўлиши билан боғлиқдир. Жун қопламининг ранги қўзилар туғилган пайтда ғоят хилма хил бўлади. Жун қопламининг унда мавжуд бўлган бир хил рангдаги (қора, қўнғир, оқ) толалардан, шунингдек, икки ёки бир неча хил тола ранглари ёки тусларининг (ҳар хил тус ва ранг – баранг кўк, пушти) бирга қўшилишидан ташкил топади. Сур рангли терилар учун жингалакдаги ҳар бир толаланинг пигментацияси унинг бўйига қараб гетерохром тарзда тақсимланган бўлиши

билан тавсифланади. Бундай терилар бир – биридан кескин фарқ қиладиган, зоналар бўйлаб жойлашган икки – уч хил рангга эга бўлади. Бутун юзанинг ранги бир текис бўлиб, бир хилда товланиб турадиган қорақўл терилар энг қимматбаҳо ҳисобланади. Қора ранг бутун терида бир хил пигментланган қора толалар бўлиши билан характерланади. Аммо пигментланиш даражасига кўра улар 5 та тоифага бўлинади: А) тим қора – бутунлай қора ранг, ялтироксиз, интенсив – қора пигментланган гуруҳга киради ва 100 % деб баҳоланади; Б) смоласимон қора – қора ранг, ялтироқ, интенсив қора пигментланган гуруҳга киради, 92 % деб баҳоланади; В) қора – от туси – рангдорлиги жиҳатдан иккинчи қора ранг, ялтироқсиз, қора пигментланган гуруҳга киради, 80 % деб баҳоланади; Г) қора – антрацит – алюмин металл шуълали унча қора бўлмаган ранг, 70 % деб баҳоланади; Д) кучсиз қора – кул рангга мойил бўлган қора ранг, пигментланиши етарли даражада қора бўлмаган гуруҳга киради ва 55 % деб баҳоланади. Кўк ранг хилма хил тусда бўлади: оч кўк, кўк, тўқ кўк ва қора кўк. Бошқа ҳамма хоссалари тенг бўлгани ҳолда териларнинг ҳаммаси бир хил қимматга эга бўлмайди. Кўк қорақўл нечоғли оч тусда бўлса, унда оқ толалар шунча кўп, қанча тўқ тусда бўлса, қора толалар шунча кўп бўлади. Кўк қорақўлнинг ҳар хил тус ва ранг – баранг бўлишига оқ ва қора толалар узунлиги катта таъсир кўрсатади.

Тери қанчалик оч тусда бўлса, оқ толалар шунча узун ва қора толалар шунча калта бўлади, тери қанчалик тўқ тусда бўлса, қора толалар нисбати шунча ортади. Кўк қорақўлнинг ҳар бир туси орасида хилма хил ранглар ҳам ажралиб туради. Оч кўк териларда сут ранг ва бўрсимон ранг, кўк тусдаги териларда – ҳаво ранг, марварид ранг, кумуш ранг, пўлат ранг ва қўрғошин ранг; тўқ кўк териларда сафид ранг, садаф ранг ва қора кўк ранглар фарқ қилинади. Сут ранг ва бўрсимон рангли терилар оқ толаларининг миқдори қора толалардан анча ортиқ эканлиги билан фарқ қилади, оқ толалар унча ялтироқ эмас ва қора толаларга нисбатан анча узун бўлади. Сут ранг терига – толаларнинг кремсимонроқ тус ва ипаксимонли жун толаси мос, бўрсимон рангга эса – толаларнинг дағалроқ ва қуруқ ҳамда хира ялтироқ эканлиги хосдир. Пўлат ранг кўк терида оқ ва қора толалар узунлиги деярли тенг, улар меъёрида ялтироқ, оқ толалар миқдори сал кўпроқ бўлади. Ҳаво ранг кўк тери мутлақо оппоқ ва тим қора толалар етарлича яхши сифатли бўлган териларда вужудга келади. Оқ толалар миқдори қора толалардан кўпроқ ва уларнинг узунлиги ҳам қора толалардан 35 % ортиқроқ бўлади. Толалар асосан қайишқоқ, эластик, яхши ялтироқ ва ипаксимондир. Марварид ранг ҳам толалар сифати худди ҳаво ранг кўк теридаги каби бўлган териларга вужудга келади, аммо оқ толалар қора толалардан кўра ингичкароқ, бўйи узунроқ, ипаксимонлиги ортиқроқ ва кучли даражада бўлади. Ҳаво ранг кўк тери бамисоли толалар ичида марваридлар ҳосил қилиб тугаллангандек туюлади. Кумуш ранг - оқ толалар нисбати анча ортиқ, бўйи узун, кучли даражада ялтироқ ва жуда ипаксимон бўлган териларда вужудга келади. Бир текисдаги кўк кўриниши кумуш рангига ўхшаб кетади.

Қўрғошин ранг ёки графит рангли кўк тери қора толаларнинг бир мунча кучли пигментланганлиги (қўнғирлашганлиги) ва оқ толалар сарғиш тусга кириб, ялтироқлилиги хиралашгани билан характерланади. Бундай кўк тери ифлослангандек бўлиб кўринади. Сафид ранг - тўқ кўк туснинг бир туридир. У рангининг деярли тўла бир текисда эканлиги билан характерланади. Қора толалар оқ толалардан сал кўпроқ. Оқ толалар узунлиги қора толаларникидан салгина узунроқ. Ҳамма толалар ҳам ипаксимон ва ялтироқ. Садаф ранг – бу ҳам тўқ кўк тусга киради. Узун оқ толалар қора толалардан анча (ўрта ҳисобда 31%) кўп бўлган териларда вужудга келади. Қора толалар нисбати оқ толалардан устунроқ. Бўйи узунроқ ва сийракроқ бўлган оқ толалар терида устки ярусни ҳосил қилади, уларнинг туби қорамтир тусда бўлади. Оқ толалар жуда узун ва яхши ялтироқ бўлганда чиройли ранг – баранглик ҳосил бўлади. Қора – кўк ранг шу билан характерланадики, бундай терининг кўп қисми қора тола билан қопланган; оқ толалар думғозасидан яғринигача лентасимон тарзда жойлашган. Пушти ранг (гулигаз) икки ёки уч хил рангдаги; қора, қўнғир толалар аралашмасидан ҳосил бўлади ва ҳар бир толанинг ранги унинг бўйига қараб зонал тарзда жойлашганлиги билан характерланади. Оқ ёки қўнгир толаларнинг нисбатига ва уларнинг узунлигига қараб пушти рангнинг оч пуштидан тўқ пуштигача бўлган турли туслари учратилади. Бриллиантсимон ранг ҳам пушти ранг қорақўлнинг бир тури ҳисобланади, унинг характерли томони шундаки, ундаги жигарранг тола зонал рангга эга, яъни туби тўқ ва учи оч рангда бўлади. Ўртача товланиб турадиган бриллиантсимон териларда толалар нисбати қуйидагича бўлиб чиқди; пигментланган толалар – 56%; пигментланмаган толалар 44 %; тўқ

тусда товланувчи териларда худди шу кўрсаткичлар 65 ва 35 % ни, оч тусдаги териларда эса 24 ва 46 % ни ташкил қилди. Пушти ранг териларнинг ғоят хилма хил туслари учрашидан ташқари, ушбу хил териларнинг айрим қисмлари ва толаларнинг пигментланиши бир хилда эмаслиги кузатилади. Бундан ташқари, четлари оқ ёки тўқ ҳошияли, ловиясимон шаклда, қорамтир ёки “халилий” типидаги оч қисмлари бўлган пушти ранг терилар ҳам учраб туради. Сур ранг – жингалакдаги ҳар толада пигментлар бўйига қараб нотекис таксимланганлиги билан характерланади. Сур териларнинг қиммати толаларнинг туби ва учларидаги ранги равшан ифодаланганлигига, толанинг оч тусли қисми қанчалик чуқур ва равшан эканига, толанинг қорамтир туби билан оқиш тусдаги учлари нисбатига ҳамда бутун тери сатҳида рангининг бир текисда эканлигида, контрастлигига ва қорамтир тубидан оқиш тусдаги учига қандай (аста –секин ёки бирдан ) ўтилишига ҳамда бутун тери сатҳига рангининг бир текислигига қараб аниқланади. Толанинг қорамтир тубидан бирданига унинг оқиш учига ўтилиши рангининг контрастлигини келтириб чиқаради ва териларга кўркамлик бахш этади, уларни жуда қимматли қилади. Сур терилар толасининг қорамтир тубидан оқиш тусдаги учига ўтиш контрастлигига қараб улар рангининг равшанлиги ғоят хилма –хил (кўркамдан тортиб ёмонгача) бўлади. Сур терилар рангининг бутун тери юзасида қанчалик бир текис бўлиши, уларнинг бир тусда эканлигини тавсифланади; рангининг бир текис эмаслиги қорақўл қимматини пасайтиради. Келиб чиқишига қараб, сурнинг қуйидаги типлари фарқ қилади: Бухоро сури; Сурхандарё сури ва Қорақалпоқ сури. Бухоро сури қорақўл хоссалари ва товар сифатлари жиҳатидан қора қорақўлдан деярли фарқ қилмайди; фақат толасининг ранги, кўпроқ ипаксимон ва ялтироқ эканлиги бундан мустаснодир. Бухоро сурида кумуш ранг, тилла ранг, жез ранг, сирень ранг, олмос ранг ва бошқа ранглар мавжуддир.

Кумуш ранг сур – толаларнинг тўқ қўнғир туби билан кулрангсимон кумуш рангидаги учларининг қўшилишидан ҳосил бўлади. Тилла ранг сур толасининг туб қисми тўқ қўнғир ёки тўқ каштан рангда бўлиб, бирданига оч тилла ранг учи бошланиб кетади; жез рангда толалар тубининг тўқ қўнғир ранги уч томонида жез рангга айланади; сирень ранг – таги қўнғир тусда бўлиб, учига қараб аста –секин оч сариқ тусга кириб боради; олмос ранг – таги тўқ қорамтир ёки қора рангли бўлиб, уч қисми бирданига платина рангига киради; қора сур – туби тўқ қорамтир ёки қора рангда ва тола учининг жуда калта қисми (1/10) оқиш тусда; оқиш сур – туби оч қўнғир ва тола учининг анча узун қисми (5/10-6/10) оқиш рангда. Сурхондарё сури – жингалакларнинг бир мунча йириклиги, толалари бир оз узунчоқ ва учлари оқиш тусда эканлиги билан Бухоро суридан фарқ қилади. Сурхондарё сурида жез ранг, платина ранг, қахрабо ранг, антрацит ранг, червон ранг ва бошқа хил ранглар учрайди. Жез ранг сур – жингалак толалари тубининг каштан ранги билан учларининг жез ранги қўшилишидан ҳосил бўлади; платина ранг – тубининг қўнғир ранги билан учларининг оч сариқ ранги қўшилишидан ҳосил бўлади; антрацит ранг – тубининг тўқ қорамтир ёки тўқ қўнғир ранги учининг калта қисмидаги алюминсимон рангги билан қўшилишидан ташкил топади; червон ранг – тубининг тўқ каштан ёки тўқ қўнғир ранги билан учларинг оч кизил ранги қўшилиши натижасида вужудга келади. Қорақалпоқ сури- олти хил рангларга бўлинади: пўлати сур, шамчироқ гул, ўрик гул, камар (ойдин), шабдор (нўхат ранг) ва чақир (жозибали). Пўлати сур – толаларининг туби қора, учига қараб аста –секин пулат рангга кира боради; шамчироқ гул – толаларининг туби қора ва учи оқ; ўрик гул - толаларининг туби қора ёки тўқ жигар ранг, ўртасига борганда тўқ саргиш – қўнғир тусга киради, учи оқ ёки сариқ рангли. Бундай терилар нихоятда кўркам бўлади; камар - туби қорамтир – қўнғир, учлари эса тилла

ранг – қизғиш тусда; чақир- толаларнинг туби қорамтир – кулранг, учлари эса сутсимон – оқ рангда. Жигар ранг тери турли тусдаги толаларнинг бир хил, яъни оч жигар рангда тўқ жигар ранггача бўлиши билан характерланади. Жингалаги анча йирик, жун толалари сийрак ва дағал. Оч жигар ранг терилар орасида оч, ўртача ва қорамтир товланувчи туслар, энг ажойиб тўқ сариқ (шу тури ) ранглар учраб туради. Оқ ранг бир хилдаги оқ, анча узун, ингичка, сийрак толалар мавжудлиги билан характерланади. Оқ қорақўл қорақўл зоти учун характерли бўлмаган бошқа антика сунъий рангларга бўяш мумкинлиги жиҳатидан алоҳида аҳамиятга эга.

Фойдаланилган адабиётлар рўйхати 1. Александрова Ю.А. «Международный туризм». Учебник. М:«Аспект пресс» 2004г. 2. Александрова Ю.А. «Международный туризм» Учебное пособие для вузов. М:«Аспект пресс» 2001г. 3. Балабанов. И.Т. «Экономика туризма» М.,«Финанси и статистика»2000 г. 4. Биржаков М.Б. Введение в туризм. С.Пб.: Издательский Торговый Дом «Герда», 2004г. 5. Вавилова Е.В. Основы международного туризма. Учебное пособие. М., ГАРДАРИКИ, 2005. 6. География туризма: учебник / кол.авторов: Под ред. А.Ю. Александровой. М.: КНОРУС, 2008. 7. Дворниченко В.В. История международного и национального туризма. М., Издательство МЭСИ, 2001. 8. Дурович А.П. «Маркетинг в туризме». Минск. «Новое знание».2001. 10. Дурович А.П. Реклама в туризме. Учебное пособие. 2003. 11. Ердавлетов С.Р. География туризма: история, теория, методы, практика. Алматы, 2000. 12. Ердавлетов С.Р. История туризма. Развитие и научное изучение. Алматы, 2003 13. Жукова М.А. Индустрия туризма: менеджмент организации. М.: «Финансы и статистика», 2006. 14.Зорин И.В., Квартальнов В.А. Энциклопедия туризма. М. Финансы и статистика, 2000. 15. Кабушкин Н.Н. Менеджмент туризма. «Новое знание» М., 2001. 16. Квартальнов В.А. Иностранный туризм. М.: «Финансы и статистика», 2003. 17.Квартальнов В.А. Туризм . Учебник. М., «Финансы и статистика». 2004.

O'xshashlar

Мўйна ишлаб чиқариш

Терининг физикавий хоссалари

Хом –ашёга бирламчи ишлов бериш

Консервалаш усуллари

Молни суйиш ва терисини шилиш усуллари