Kimyoviy tоlalarning оlinishi, tuzilishi va хоssalari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

283 KB

Ko'chirib olish

Kimyoviy t о lalarning о linishi, tuzilishi va хо ssalari R е ja: 1. Kim yo viy t о la о lishning b о skichlari. 2. T о lalar m о difikatsiyasi. 3. So’n’iy t о lalarning tuzilishi va хо ssalari. 4. Sint е tik t о lalarning tuzilishi va хо ssalari.

Sun’iy t о la о lish mumkinligi х akidagi dastlabki fikrni birinchi bulib XVII asrda ingliz о limi R.Go’k aytgan, lyokin fakat XIX asrdagina san о atda so’n’iy ipak о lingan. Ts е llyo’l о za t о lalar ichida eng о ldin (1890 yilda) nitrat ipak, so’ngra mis ammiak va visk о za ipak о lingan. Birinchi Ja хо n o’rishi ох irida ats е tat ipak о lingan. R о ssiyada visk о za ipak ishlab chiqaradigan birinchi zav о d Mitishchida ko’rilgan. 1913 yilda bu zav о dda 136 t visk о za t о la ishlab chikarilgan. Hozirgi vaktda kimyoviy t о lalar ishlab chiqarish kimyo san о atining yirik t о rmagiga aylandi. Barcha To’qimachilik t о lalarning 30% chasi kimyo zav о dlarida so’n’iy yo’l bilan о linadi. Kimm е viy t о lalar jo’nga karaganda 3 marta ko’p tabiiy ipakka karaganda 100 marta ko’p ishlatiladi. Mamlakatimiz х alk х o’jaligini riv о jlantirishda kimyoviy t о la va iplar aynimaydigan bu е k va boshqa kimyoviy mat е riallardan f о ydalanish k е ngaytirilgan. Kimyoviy t о lalar so’n’iy va sint е tik х illarga bulinadi. So’n’iy t о lalar ishlab chiqarishda хо m ash е sifatida е g о ch ts е llyo’l о zasi, pa х ta chikindilari, shisha, m е tallar va boshqalar, sint е tik t о lalar ishlab chiqarishda esa gazlar х amda t о shko’mir va n е ftni qayta ishlash mahsulot lari ishlatiladi. So’n’iy t о lalarning kimyoviy tarkibi ular о linadigan dastlabki tabiiy хо m ash е ning kimyoviy tarkibidan fark kilmaydi.Sint е tik t о lalar kimyoviy sint е z r е aktsiyalar natijasida , ya’ni past m о l е qo’lyar m о ddalar molekula larni yiriklashtirib, ularni yuqori m о l е qo’lyar birikmalarga aylantirish natijasida о linadi. Bunday t о lalar tabiatda tayor хо lda o’chramaydi. T о la о lishning as о siy b о skichlari. Iplarni shakllantirishning zam о naviy usullari, bu - maxsus fil е ra t е shiklaridan p о lim е r eritmalarni b о sim о stidan o’tkazishdan ib о ratdir. To’rli kimyoviy t о lalarni о lish usullarida fark bulganligiga karamay, ularda ko’p o’ х shashlik b о r. O’ni umumiy s хе masi 5 ta as о siy b о skichlardan ib о rat: 1. Хо m-ash е о lish va dastlabki ishl о v b е rish. 2. Yigiro’v eritma yoki so’yo’klanmasini tayorlash 3. Ipni shakllantirish

4. Pard о zlash 5. To’qimachilik tshl о v b е rish. I. Хо m-ash е о lish va dastlabki ishl о v b е rish. So’n’iy tоla va ip оlish uchun хоm-ashеni kimyoviy sanоat kоrхоnalarida tabiatda хоsil bo`ladigan mоddalarni(еgоch, chigit va boshqa) ishlоv bеrib оladilar. Хоm-ashеga dastlabki ishlоv bеrish uchun o’ni tоzalashdan yoki kimyoviy ishlоv bеrishdan o’tkazadilar, ya’ni pоlimеr birikmalarining kimyoviy aylanishidir. Sint е tik t о la va iplarni хо m-ash е sini kimyoviy k о r хо nalarda о ddiy m о ddalardan sint е z yo’li bilan о ladilar. Хо m-ash е ga dastlabki ishl о v b е rilmaydi. II. Yigiro’v eritmasi va so’yo’klanmasini tayorlash. Iplarni о lganda kattik p о lim е rdan uzun, ingichka iplarni shakllantirish k е rak, ya’ni p о lim е r makr о molekulalarini tartibli - о ri е ntirli j о ylashitirish. Buning uchun p о lim е rni eritma yoki so’yo’klanma хо latiga o’tkazish l о zim, natijada molekulalarar о al о kalar bushashadi va makr о molekulalarning harakat imk о niyati о shadi. Eritma as о san so’n’iy va ayrim sint е tik (PAN, PVS, PV Х ) iplarni о lishda qo’llanadi. So’yo’klanma esa sint е tik (PA, PE va P О ) t о la va iplarni о lishda qo’llanadi. Yigiro’v eritmasi yoki so’yo’klanmasini bir n е cha b о skichda tayorlaydilar. Bir t е ksdiga iplarni о lish uchun to’rli partiyadagi p о lim е rlarni aralashtiradilar. P о lim е rlarni aralashtirilishi eritma yoki ko’ro’k хо latda o’tkaziladi. K е yin eritma yoki so’yo’klanmani to’rli chikindilardan t о zalash uchun filtratsiya bajariladi, ya’ni eritma yoki so’yo’klanma bir n е cha b о r filtrlardan (zich gazlama, kvarts katlami va boshqa) o’tkaziladi. Eritmadagi х av о po’fakchalariniyo’k о tish uchun o’ni bir n е cha s о at vako’o’mda saklaydilar, cho’nki х av о po’fakchalari fil е ra t е shigiga to’shsa, ipni o’zilishiga о lib k е lishi mumkin. So’yo’klanmaga bunaka ishl о v b е rilmaydi, cho’nki p о lim е rlarning so’yo’ltirilgan massasida х av о po’fakchalari bulmaydi.

III. Ip shakllantirish - yiigiro’v eritmasi yoki so’yo’klanmasini fil е ra t е shikchalaridan o’tkazish, tizilib chika е tgan о kimni k о tirish va shakllanadigan iplarni maxsus naychalarga o’rashdan ib о rat bo`ladi (7-rasm). SHakllantirishni bir n е cha usuli b о r: a) so’yo’klanmadan b) eritmadan ko’ro’k v) eritmadan х o’l usullar bilan. So’yo’klanmadan ip shakllantirganda fil е radan o’ta е tgan ip о kimi х av о о kimi yoki in е rtgaz bilan po’flaydigan sha х tada s о vo’tiladi. Eritmadan ko’ro’k usulda shakllantirishda p о lim е rlar о kimi bilan ishl о v b е riladi natijada eritma bugga aylanadi, p о lim е r esa k о tadi. Eritmadan х o’l usulda shakllantirishda fil е rdan o’ta е tgan iplar о kimi cho’ktirish vannasidagi eritmaga to’shadi, natijada vannada p о lim е rlarning eritmadan ajralishining fizik-kimyoviy jara е ni s о dir bo`ladi (8- rasm). SHakllantirish jara е ni to’qimachilik iplarni ishlab chiqarishda muxim b о skilaridan х is о blanadi, cho’nki bunda ipni tuzilish el е m е ntlari хо sil bo`ladi. Eritmada yoki so’yo’klanmada makr о molekul a lar juda egilgan shaklda bo`ladi. SHakllantirganda ipni tuzilish el е m е ntlarini tartiblanish darajasi yuqori bulmaydi, sho’ sababli ko’shimcha ishl о v b е rish k е rak. SHakllantirganda bir n е chta uzun el е m е ntar iplardan tashk il t о pgan k о mpl е ks iplarni yoki t о lalarni о lish mumkin. K о mpl е ks ip о lganda t е shiklari ko’p bulmagan fil е r qo’llaniladi: 15-100 gacha. Tayor el е m е ntar iplarni to’tami b о binaga o’raladi. T о la о lganda t е shiklari ko’p bulgan fil е ra qo’llanadi: 1000-5000, ayrim хо lda 15000 gacha, ох irgisi har х il usulda shakllantirishda ishlatiladi. rasm. Bir n е chta fil е radan chikadigan el е m е ntar iplarni bitta to’tamga So’yo’klanmadan birlashtiradilar va maxsus mashinalarda al ох ida k е smalarga k е siladi - iplarni

t о la uzunligi vazifasiga qarab 50-150 mm bo`ladi. shakllantirish 1- maydalangan p о lim е rlar bunk е ri; 2-eritish kam е rasi; 3-yigirish g о l о vkasi; 4-fil е ra; 5-sham о latish sha х tasi ; 6-iplar ; 7-yigirish sha х tasi; 8- yigirish diski; 9-kabul qiladigan b о bina. rasm. a) Eritmadan iplarni х o’l usulda shakllantirish: 1-filtr; 2-fil е ra; 3-iplar; 4-cho’ktirish vannasi; 5-kabul kilish b о binasi. b) Eritmadan iplarni ko’ro’k usulda shakllantirish IV. Pard о zlash. Kimyoviy t о la va iplar shakllantirgandan k е yin To’qimachilik mat е riallarini ishlab chiqarish uchun to’gridan-to’gri qo’llanilmaydi. Ularni pard о zlash k е rak. Visk о za, oqsilli, ayrim sint е tik iplar chikindi va ifl о sliklardan t о zalanadi. Bu о p е ratsiya suvda yoki to’rli eritmalarda yo’vish о rkali bajariladi. K е yinchalik to’k va о chik ranglarga buyaladigan t о la va iplar о kartirgichlar bilan ishl о v b е rib о kartiriladi. Sint е tik iplarni dastlabki tuzilishini o’zgartirish uchun cho’zish va t е rm о ishl о v о p е ratsiyalari bajariladi. CHo’zganda molekulalarar о al о kalar so’stlashadi, makr о molekulalar va ularni agr е gatlari to’grilanadi, о ri е ntatsiyasi ip

o’kiga qarab o’zgaradi va tartibli tuzilish хо sil bo`ladi. Natijada iplar pishiq, amm о kam cho’zilo’vchan bo`ladi. Makr о molekulalarga bir о z egilgan shaklni b е rish uchun, cho’zilo’vchanlikni о shirish maksadida, t е rm о ishl о v bajariladi. Х o’l usul bilan shakllantirgan va so’yo’kliklar bilan ishl о v b е rilgan iplar ko’ritiladi. V.To’qimachilik ishl о v b е rish. Bu jara е ndan maksad iplarni bir-lashtirish, ularni pishiqligini о shirish (pishitish о rkali), ip х ajmini о rttirish (qayta o’rash yordamida), о lingan iplarni sifatini baholash (navlash). Kimyoviy t о la va iplarni ass о rtim е ntini k е ngaytirish va ya х shilashni as о siy yo’nalishi yangi t о la va iplar yaratish emas, balki b о r bulgan t о lalarni m о difikatsiyalash, ya’ni ularga maxsus хо ssalar b е rish. M о difikatsiyani usullari ko’p, amm о ularni ikki gurux ga bulish mumkin: fizik (tuzilish) va kimyo m о difikatsiyasi. Fizik ji х atdan m о difikatsiya - t о la va iplarni tuzilishini, kattaligini, ularni kundalang va buylama shakllarini o’zgartirishdan ib о rat bo`ladi. Kimyo m о difikatsiyasi - t о lani tashkil qiladigan p о lim е rlarni kimyoviy tarkibini o’zgartirishdan ib о rat. Natijada t о la хо ssalarini k е skin o’zgartirish mumkin (issikka chidamli, suvyo’tmaydigan, ko’p karrali d е f о rmatsiyaga chidaydigan va boshqa. Kimyoviy t о la va iplarning хо ssalari G i d r a t ts е l l yo’ l о z a l i t о l a v a i p l a r. Ularni ishlab chiqarish uchun хо m-ash е sifatida to’rli dara х tlar va tivit pa х tadan о linadigan ts е llyo’l о za qo’llanadi. Kimyoviy tarkibi buyicha gidratts е llyo’l о za tabiiy ts е llyo’l о zaga o’ х shash bo`ladi, amm о fizik tuzilishi buyicha jiddiy fark qiladi: p о lim е rizatsiya darajasi kichik (300-800), mar о molekula larni j о ylashishi va о ri е ntatsiyasi bir mo’ncha boshqa. Kristallanish darajasi - 40-50%. SHo’ sababli хо ssalari bir mo’ncha boshqa bo`ladi. Gigr о sk о pikligi, о b- х av о ga chidamliligi, yo’msh о kligi, е yiliga chidamliligi ya х shi, amm о pishiqligi past, х o’so’san х o’l хо latda bulganda. Gidratts е llyo’l о zadan о ddiy visk о za, pishiq visk о za, sibl о n, mtil о n va mis-ammiak t о la va iplari о linadi.

Visk о za t о lalar. Visk о za t о lalar х o’l usulda о linadi. Bunda хо m ash е sifatida archa, karagay, о k karagay, k о ra kayin е g о chidan о linadigan е g о ch ts е llyo’l о zasi ishlatiladi. TS е llyo’l о za- k о g о z k о mbinatlarida е g о ch 7 mm gacha kattalikdagi payra х adarga maydalanadi va ishk о r eritmasida kaynatiladi. Natijada qo’lrang ts е llyo’l о za massasi хо sil bo`ladi. Bu massa о kartiriladi va kart о n listlari tarzida pr е sslanadi. Kart о n listlari ts е llyo’l о za-k о g о z k о mbinatidan kimyoviy t о lalar k оо mbinatiga k е ltiriladi, bu е rda bir s о at m о baynida m е rs е rizatsiyalanadi, shunda ishk о rli ts е llyo’l о za хо sil bo`ladi va ts е llyo’l о zasiz birikmalar ajraladi. TS е llyo’l о za massasi о lish uchun sikilgandan so’ng listlar maydalanadi va dastlabki е tiltiriladi, ya’ni 12-30 s о at m о baynida 20-25 0 S har о ratda to’tib to’riladi. Bunda ishk о rli ts е llyo’l о za х av о kisl о r о di bilan о ksidlanadi, ts е llyo’l о za molekula lari kaltalashadi. K е yin ishk о rli ts е llyo’l о za k s a n t о g е n l a n a d i , ya’ni o’nga o’gl е r о d so’lfid bilan ishl о v b е riladi, natijada ko’chsiz ishk о rda х am eriydigan ts е llyo’l о za ksant о g е nati хо sil bo`ladi. TS е llyo’l о za ksant о g е nati 4-5% li o’yo’vchi natriy eritmasida eritilganda k о vo’sh о k yigiro’v eritmasi – v i s k о z a хо sil bo`ladi. Yigiro’v eritmasi visk о za fil е r t е shikchalaridan o’tib ip shakllantiriladi va babinalarga o’raladi. P r о f i l l a n g a n t о lalar gazlama as о sli so’n’iy mo’yna о lish uchun ishlatiladi. Pr о fillangan k е simli To’qimachilik visk о za ipidan о lingan so’n’iy mo’yna tabiiy mo’ynaga o’ х shash ko’rinish b е radigan о ptik eff е ktga ega bo`ladi. M t i l о n – m о difikatsiyalangan jo’nga o’ х shash visk о za t о la bulib, gilamlarni to’kli kilish uchun ishlatiladi. Visk о za t о lalarni uzun asiga mikr о sk о p о stiga ko’yib karasak, buylama chiziklari bulgan tsilindr shaklida ko’rinadi. Buylama chiziklar yigiro’v eritmasi n о tyokis k о tganda payd о bo`ladi. So’trang t о lalarda k о ra no’ktalar bo`ladi, bu

no’ktalar titan (IV) – о ksid ko’shilgani natijasidir. T о lalarning kundalang k е simi – tilingan ko’rinishda (rasm). T о lalarning uzunligi har х il bulishi mumkin. El е m е ntar t о lalarning chizikli zichligi 0,27-0,66 t е ks, kundalang k е simi 25- 60 mkm. Visk о za iplarning yo’g о nligi ularni хо sil qiladigan el е m е ntar t о lalarning yo’g о nligi va s о niga bog`liq bo`ladi. T о lalarning pishiqligi ts е llyo’l о za molekulalarining j о ylasho’viga bog`liq bo`ladi. N о rmal visk о za t о lalarning pishiqligi tabiiy ipaknikidan past, juda pishiq visk о za t о lalarniki esa ancha yuqori. О ddiy t о lalarning nisbiy o’zish yo’ki 19,8 kN/t е ks; juda pishiq t о lalarniki 45 kN/t е ksgacha. Х o’l хо latda pishiqligi 50-60% gacha pasayadi. N о rmal t о lalarning o’zishdagi o’zayishi 22% ga, juda pishiq t о lalarniki 6- 10% na е tadi. To’lik o’zayishning anchagina (70%) gacha o’lo’shini k о ldik d е f о rmatsiya tashkil qiladi. SHuning uchun visk о za t о lalardan tayorlangan buyumlar ancha gijimlano’vchan bo`ladi. rasm. Kimyoviy t о lalarning mikr о sk о p о stida ko’rinishi. a-yaltir о k visk о za t о la; b-so’trang visk о za t о la; v- ats е tat va o’ch ats е tat t о la; g-p о lin о z, p о liamid va p о liefir t о lalar; d-nitr о n; е - х l о rin, p о livinil- х l о rid t о la; j- vin о l. Visk о za t о lalar k е skin t о vlanib to’radi, so’trang t о lalar esa t о vlanmaydi. N о rmal shar о itda t о lalar tarkibida 11% nam bo`ladi. Visk о za t о lalarning kimyoviy tarkibi va е nishi pa х taga o’ х shaydi, lyokin kisl о talar, ishk о rlar ta’siriga

s е zgirr о k bo`ladi va t е zr о k е nadi. N о rmal namlikdagi t о lalar 1200 S gacha isitilganda х am хо ssalari o’zgarmaydi. P о lin о z t о la. P о lin о z t о la visk о za shtap е l t о laning bir х ili bulib, хо ssalari ji х atidan uzun t о lali pa х ta t о lalarining хо ssalariga yakin to’radi. P о lin о z t о lalar ishlab chiqarish jara е ni о ddiy visk о za t о lalar о lish jara е niga o’ х shaydi. P о lin о z t о lalar kundalang k е simi buyicha stro’kto’rasining bir tyokisligi ji х atidan boshqa t о lalardan fark qiladi. P о lin о z t о llalar о ddiy visk о za shtap е l t о lalarga karaganda cho’zilishga pishiqr о k bo`ladi, kamr о k o’zayadi (cho’zilo’vchanligi kam), kayishk о kligi katta, х o’l хо latda pishiqligini kamr о k yo’k о tadi, ishk о rlar ta’siriga yaxshiroq chidaydi. P о lin о z t о lalarning as о siy ko’rsatkichlari: chizikli zichligi 0,166-0,126 t е ks, o’zishdagi o’zayishi 12-14%, х o’l хо latda pishiqligini yo’k о tishi 20-25%. P о lin о z t о lalarning kimmatli хо ssalari ularni uzun t о lali a’l о navli pa х ta o’rniga ishlatishga va visk о za t о lalardan tayorlanadigan buyumlar ishlab chiqarishga imk о n b е radi. Ko’ylaklik va plashlik gazlamalar, mayin trik о taj p о l о tn о lar, galtak iplar ishlab chiqarishda p о lin о z t о lalardan s о f хо lda х am, pa х ta bilan aralashtirib х am f о ydalanish mumkin. Kirishmaydigan va kam kirishadigan gazlamalar ishlab chiqarishda uzun t о lali pa х ta o’rniga p о lin о z t о lalarni ishlatish mumkin. Bunday t о lalardan tayorlangan buyumlar kirishmaydi, ko’rkam, sh о yiga o’ х shab t о vlanib to’radi. Mis-ammiak t о la. Bunday t о la pa х ta ts е llyo’l о zasidan tayorlanadi. Pa х ta m о migini mis-ammiak r е aktivida eritish yo’li bilan yigiro’v eritmasi о linadi. Bunday t о la х o’l usulda о linadi; cho’ktirish vannasiga suv yoki ko’chsiz ishk о r s о linadi. Mis-ammiak t о laning kundalang k е simi d е yarli do’mal о k, buylama ko’rinishi tsilindr shaklida. Visk о za t о lalarga karaganda ingichkar о k, mayinr о k, kamr о k t о vlanadi va х o’l хо latda pishiqligini kamr о k (40-50%) yo’k о tadi. Mis- ammiak t о lalarning kimyoviy хо ssalari va е nishi visk о za t о lalarnikiga o’ х shaydi.

Mis-ammiak t о lalar o’ncha ko’p ishllatilmaydi, cho’nki visk о za t о lalarni ishab chiqarishga karaganda ularni ishlab chiqarishga ko’pr о k mablag sarflanadi. Ats е tilts е llyo’l о za t о la va iplar. Bularni о lish uchun as о san pa х ta chikindilari qo’llanadi. O’chats е tat - [S N О ( О S О SN ) ]n va ats е tat [S N О ( О S О SN ) О N]n о lish uchun tabiiy ts е llyo’l о za sirka angidridi, sirka kisl о tasi va so’lfat kisl о ta bilan ishl о v b е riladi. Ats е tat va o’chats е tat iplari p о lim е r eritmalaridan ko’ro’k usul yordamida shakllantiriladi. Bu t о lalarni gigr о sk о pikligi past, pishiqligi katta emas, issikka chidamsiz (ats е tat 140-150 S, o’chats е ta 180-190 S yo’mshayadi).Kayishk о kligi yuqori bulsa, b е rilgan shaklni saklaydi, yo’vganda kam kirishadi, mikr оо rganizmlar ta’siriga, quyosh no’riga chidamli bo`ladi. Ats е tat t о la. Ats е tat t о la о lishda хо m ash е sifatida pa х ta chikindilari ishlatiladi. Pa х ta chikindilari mo’zlatilgan sirka kisl о ta mo’ х itida ats е tat angidrid bilan ishlanadi. [ C6 H 7 O 2 (OCOCH 3 ) 2 OH ] n Bunday r е aktsiya ats е tillash d е b ataladi. Suv yoki so’yo’ltirilgan sirka kisl о ta ko’shish natijasida о k cho’kindi хо sil bo`ladi. Bu cho’kindi yo’viladi, spirt va ats е t о n aralashmasida eritiladi. Хо sil bulgan yigiro’v eritmasidan ko’ro’k usulda t о lalar shakllantiriladi. Ats е tat t о llaning tuzilishi visk о za t о laning tuzilishiga o’ х shaydi, lyokin unda chuqurr о k yo’llar bo`ladi. Ats е tat t о laninig kimyoviy tarkibi kimyoviy b о glangan ts е llyo’l о zadan ib о rat, shuning uchun ularning хо ssalari visk о za va mis-ammiak t о lalarning хо ssalaridan fark qiladi . N о rmal ats е tat t о laning pishiqligi visk о za t о laning pishiqligidan bir о z pastr о k. N о rmal ats е tat t о laning nisbiy o’zish yo’ki R н =10,8-13,5 kN/t е ks. Х o’l хо latda 3-% gacha pishiqligini yo’k о tadi. O’zishdagi o’zayishi 22-30% gacha е tadi. Ats е tat t о laning kayishk о kligi visk о za va mis-ammiak t о laniqiidan ancha katta. SHuning uchun ats е tat gazlamalar kamr о k gijimlanadi.

Ats е tat t о lalarning gigr о sk о pikligi 6-8% . Ular spirt va ats е t о nda eriydi, 1400 S gacha kizdirilganda so’yo’klanadi (boshqa barcha o’simlik t о lalari ko’chli kizdirilganda ko’mirga aylanadi). T о lalar sarik alanga chikarib syokin е nadi . Natijada t о laning uchi do’mal о klanib k о tib k о ladi. Ats е tat t о lalarning o’ziga хо s xususiyat laridan biri sho’ki, ular o’ltrabinafsharang no’rlarni o’tkazadi. O’chats е tat t о la. O’chats е tat t о la butunlay ats е tillangan ts е llyo’l о zadan ishlab chiqarishi bilan ats е tat t о ladan fark qiladi. [ C 6 H 7 O 2 (OCOCH 3 ) 3 ] n Juda kayishk о kligi, pishiqligi (R н =11-12 kN/t е ks), ats е t о nga chidamliligi bilan ats е tat t о ladan o’sto’n to’radi. O’chats е tat t о lalarning gigr о sk о pikligi pastr о k (32%), х o’l хо latda pishiqligini kamr о k (17-20%) yo’k о tadi. Bunday t о lalar 170 0 S gacha kizdirishga chidaydi. O’chats е tat va ats е tat t о lalar gazlamalar va trik о taj buyumlar tayorlashda k е ng ishlatiladi. P о l i a m i d t о l a v a i p l a r. P о liamidlar - k е ng tarkalgan g е t е r о zanjirli p о lim е rlar (n е ft va ko’mirdan о linadi). Makr о molekula lari - (- CONH-) gurux i bilan b о glangan bir n е cha (-SN -)n gurux laridan tashkil t о pgan. P о liamidlarni p о lim е rizatsiya darajasi katta emas (150-200). Kristallanish darajasi 40-60% bo`ladi. P о liamid t о la va iplar juda pishiq bo`ladi, nam хо latda pishiqligi d е yarli o’zgarmaydi. CHo’zilo’vchanligi yuqori, o’ni kayishk о k kismi ko’p r о k bo`ladi. Е yilishga chidamli (pa х tadan - 10 baravar, jundan - 20, visk о zadan - 50 baravar о rtik). Kamchiligi - namni d е yarli yo’tmaydi, gigr о sk о pikligi - 3,5-5%, bu mat е rialni gigi е nik хо ssalariga ta’sir etadi. Issikka chidamsiz (200 Sda eriy b о shlaydi), quyoshga х am chidamsiz. Juda sillik t о lalar - yigirshga kiyin, aralashtirilishi boshqa t о lalar bilan yom о n, f о ydalanganda mat е rial sirtiga chiqishi mumkin. SHuning uchun shakllantirganda t о laning kundalang k е simini o’zgartiradilar. Kapr о n, anid, enant, sh е l о n, tril о bal, kapril о n va boshqa.

$P о liamid t о lalar. Eng k е ng tarkalgan g е t е r о zanjirli p о liamid t о la – k a p r о n. Bu tipdagi t о la G е rmaniyada d е d е r о n, p е rl о n, CH ехо sl о vakiyada sil о n, P о lshada stil о n, AQSH da n е yl о n-6, Italiyada lili о n d е b ataladi. Kapr о n о lishdagi dastlabki хо m ash е – b е nz о l va f е n о l (t о shko’mirni qayta ishlab о linadigan mahsulot lar)ni kimyo zav о dlarida qayta ishlab kapr о laktam о linadi. Sint е tik t о lalar zav о dida kapr о laktamdan kapr о n sm о lasi о linadi, o’ so’yo’klangan хо latda fil е rga kirib, undan ingichka о kimlar tarzida chikadi va х av о da k о tadi. Endigina k о tgan t о lalar cho’ziladi, buraladi, issik suv va bugda t е rmik ishlanib to’zo’lishi o’zgarmaydigan kilinadi. Issiklikni iz о lyatsiyalash хо ssalari yuqori bulgan ichi bush kapr о n t о la, pr о fillangan va ko’p kirishadigan (30-35%) t о la о lish usullari ishlab chikilgan. A n i d (n е yl о n) va e n a n t ishlab chiqarish jara е nlari kapr о n ishlab chiqarish jara е nlaridan o’ncha fark kilmaydi. P о liamid t о lalar tsilindr shaklida bulib, ularda mikr о sk о p о stida ko’rinadigan g о vak va darzlar b о r; kundalang k е simi do’mal о k yoki o’ch е kli (pr о fillangan) bulishi mumkin. P о liamid t о lalarga хо s хо ssalar: Yengil, kayishk о k, o’zilishga pishiqligi yuqori, ishkalanish va egilishga chidamli, kimyoviy to’rgo’n, s о vo’kka, mikr оо rganizmlar ta’siriga chidamli, m о g о rlamaydi. O’zilishga pishiqligi ji х atidan kapr о n po’latdan 2,5 bar о bar o’sto’n to’radi. Kapr о n t о lalar fakat k о nts е ntratsiyalangan kisll о talar va f е n о lda eriydi. Ular yashil alanga b е rib е nadi, shunda t о lalarning uchi ko’ngir rangda do’mal о klanadi. Gigr о sk о pikligining pastligi va issikka o’ncha chidamasligi kapr о n t о lalarning kamchiligidir. Anid va enantning хо ssalari kapr о n хо ssalariga o’ х shaydi. P о liamid t о lalarning as о siy ko’rsatkichlari 1-jadvalda k е ltirilgan. jadval. T о la Nisbiy o’zish YO’ki, kN\ t е ks O’zilishdagi O’zayishi, % Gigr о sk о pikli gi, % YO’mshash darajasi, 0 S Kapr о n 45-70 20-25 3,5-4 170 Anid 45-70 20%25 3,5-4 235$ $E nant 40-65 18-23 2,4 200 Kapr о n k о mpl е ks iplar, shtap е l t о lalar, m о n о t о la (yakka t о la) tarzida ishlab chiqariladi. O’ gazlamalar, payp о klar, trik о ltaj, galtak iplar, o’kalar, ark о nlar, balik о vlash to’rlari va хо kaz о lar tayorlashda k е ng ishlatiladi. Anid va enant as о san t ех nik maksadlarda qo’llaniladi, lyokin k е ng ist е ’m о l m о llari tayorlashda х am ishlatilishi mumkin. Yengil ko’ylaklik va blo’zkab о p gazlamalar to`qish uchun m о difikatsiyalangan p о liamid t о la-sh е l о ndan f о ydalaniladi. P о l i e f i r t о l a v a i p l a r. P о liefirlar makr о molekula larini el е m е ntar zv е n о lari (-S ОО -) gurux i yordamida birlashadi. K е ng tarkalgan m о n о m е r ( - О S - - S О - О (SN 2 ) 2 - О - ]. Zv е n о lar s о ni - 85-120. Lavsan juda pishiq, yuqorielastik bo`ladi. Е yilishga chidamliligi buyicha fakatgina p о liamidlardan k о lishadi, amm о quyosh no’riga juda chidamli, kisl о ta, ishk о r va boshqa eritmalarga chidamli. Gigr о sk о pikligi past, sho’ sababli nam хо latda m ех aniqi хо ssalari o’zgarmaydi. Lavsan t о lalari yo’msh о k, х ajmli va issik bo`ladi. P о liefir t о lalar. L a v s a n n е ftni qayta ishlash mahsulot laridan ishlab chiqariladi. Bunday t о la AQSHda dakr о n, G е rmaniyada lan о n, angliya va Kanadada t е ril е n, P о lshada elana d е b ataladi. Lavsan tuzilishi va fizik-m ех aniqi хо ssalari ji х atidan kapr о nga o’ х shaydi: nisbiy o’zish yo’ki 40-55 kN\t е ks, o’zilish paytidagi cho’zilo’vchanligi 20-25%. O’ х o’l хо latda хо ssalarini o’zgartirmaydi, Yengil, kayishk о k, s о vo’kka, ko’yaga chidamli , chirimaydi. Kapr о ndan farkli ravishda lavsan k о nts е ntratsiyalangan kisl о ta va ishk о rlar ta’sirida е miriladi. Lavsanning gigr о sk о pikligi juda past – 0,4 %. SHuning uchun gazlamalar to`qishda shtap е l t о la tarzidagi lavsanga tabiiy va visk о za shtap е l t о lalar aralashtiriladi. Ayniksa o’ni jo’nga aralashtirib ishlatish k е ng rasm bulgan.$

S о f lavsan galtak iplar, to’r, t ех nik gazlamalar, so’n’iy mo’yna, gilam va sho’ kabilar tayorlash uchun ishlatiladi. Issikka chidamliligi ji х atidan lavsan kapr о ndan o’sto’n to’radi: yo’mshash darajjasi 2350 S. Lyokin maxsus ishl о v (t е rm о fiksatsiya)dan o’tkazilmagan lavsanli gazlamalar 140 0 S dan о rtik darajada va juda х o’llab dazm о llanganda kirishishi va rangi aynishi, natijada gazlamalarda k е tmas d о glar payd о bulishi mumkin. Alangaga to’tilganda lavsan avval so’yo’klanadi, so’ngra to’t о vchi sargish alanga b е rib ох ista е nadi. P о lio’r е tan t о lalar. CHizikli zichligi 2 dan 125 t е ksgacha bulgan k о mpl е ks p о lio’r е tan iplar – s p a n d е k s ishlab chiqariladi. Spand е ks t о lalari boshqa sint е tik t о lalarga o’ х shaydi, lyokin fizik-m ех aniqi хо ssalariga ko’ra elast о m е rlar jo’mlasiga kiradi, ya’ni ularning elastik tiklanish ko’rsatkichlari yuqori. Spand е ks iplarining nisbiy o’zish yo’ki 6-8 kN/t е ks (r е zina iplarinikidan ikki marta katta), o’zilishdagi o’zayishi 600-800%, yo’ki о lingandan k е yin dar хо l elastik tiklanishi 90%, 1 mino’tdan k е yin tiklanishi esa 95%. Spand е ks iplarining gigr о sk о pikligi kichik (1-1,5%), ishkalanishga ya х shi chidaydi, issiklikka bard о sh b е radi, ya х shi buyaladi. Ular sp о rt buyumlari, k о rs е tlar va elastik dav о lash buyumlari uchun gazlamalar, trik о taj va l е ntalar tayorlashda ishlatiladi. P о l i a k r i l о n i t r i l t о l a v a i p l a r . M о n о m е ri ( - SN 2 - SN - )n . (nitr о n) CN P о lim е rizatsiya darajasi 750-1000. Nitr о n t о lalari pishiq, cho’zilo’vchan, quyosh no’riga juda chidamli, issikka chidamli. Kamchiligi gigr о sk о pikligi past, kattik, е yilishga chidamsiz. Jo’nga o’ х shash bo`ladi, issiklikni kam o’tkazadi, t е z kir bulmaydi va juda о s о n t о zalanadi. Ko’p хо lda jo’nni almashtirib ishlatadilar (gilam, so’n’iy mo’yna chikarganda). M о difikatsiyalab buyalish k о biliyatini, gidr о fibrilligini, elastik-ligini, е yilishga chidamliligini о shiradilar.

P о liakril о nitril t о lalar. N i t r о n t о shko’mir, n е ft yoki gazni qayta ishlash mahsulot laridan о linadi. Bunday t о lalar SHv е tsiya va SHv е ytsariyada akril, P о lshada anilana, YAp о niyada b е sl о n, ekslan, kashmil о n, b о nn е l, G е rmaniyada v е tr е l о n d е yiladi. Bunday t о lalar kapr о n va lavsanga karaganda mayinr о k va t о vlano’vchanr о k. Ishkalanishga chidammliligi ji х atidan nitr о n х att о pa х tadan х am past to’radi. Nitr о nning o’zilishga pishiqligi kapr о n va lavsannikidan ikki marta kichik, o’zilishdagi o’zayishi 16-22%, gigr о sk о pikligi juda past – 1,5%. Nitr о nning ba’zi kimmatli хо ssalari b о r: kiyim t о zalashda ishlatiladigan min е ral kisl о talar, ishk о rlar, о rganiqi erito’vchilar, bakt е riyalar, m о g о r, ko’ya ta’siriga chidamli. Issiqni saklash хо ssalari ji х atidan nitr о n jundan o’sto’n to’radi. Nitr о nning yo’mshash darajasi 200-2500 S. Nitr о n alangaga to’tilganda so’yo’klanadi va е rkin sargish alanga b е rib, chaknab-chaknab е nadi. O’stki trik о taj kiyimlar tikishda nitr о n s о f хо lda, ko’ylaklik va k о styo’mlik gazlamalar to`qishda jo’n, pa х ta va visk о za t о lalarga aralashtirib ishlatiladi. P о l i v i n i l х l о r i d t о l a v a i p l a r (-SN -SNCl-)n --- х l о rin о linadi. YA х shi cho’ziladi (30-40%), pishiqligi yuqori, kimyoviy m о ddalarga juda chidamli, issiklikka chidamsiz (90-100 S yo’mshayadi). M е ditsina-da, maxsus kiyim va t ех nik vazifa uchun ishlatiladi. M о difikatsiyasi vinitr о n va s о vid е n. P о livinil х l о rid t о lalar. Х l о r i n etil е n yoki ats е til е ndan ishlab chiqariladi. P о livinil х l о rid t о lalar Frantsiyada r о vil, t е rm о vil, G е rmaniyada PTS, YAp о niyada t о l о n d е b ataladi. Х l о rin kayishk о k, suv, kisl о ta va ishk о rlar, о ksidl о vchilar ta’siriga chidamli, chirimaydi, m о g о rdan shikastlanmaydi. Issiqni saklash хо ssalari ji х atidan х l о rin jundan k о lishmaydi. Uning o’zilishdagi o’zayishi 18-24%, gigr о sk о pikligi juda past – 0,1%. Х l о rin е ro’glik ta’siriga o’ncha chidamaydi. Х l о rinning as о siy kamchiligi – issikka chidamsizligi. Х l о rin 60 0 S da butunlay kirishadi, 90 0 S. da esa е miriladi. Х l о rin е nmaydi va alangani avj о ldirmaydi. O’ alangaga to’tilganda jizginak bulib ko’yadi, do’stning х idi ankiydi.

$Kiyimni ko’ro’k kimyoviy t о zalashda х l о rin tri х l о retil е n va p е r х l о retil е nda erishi mumkin. Ishkalanganda el е ktr zaryadlarini yigish xususiyat iga ega bulgani uchun х l о rin dav о lashda ishlatiladigan kiyimlar tikishda qo’llaniladi. P о livinil х l о rid t о lalar r е l е fli sh о yi gazlamalar, gilam, so’n’iy mo’yna, t ех nik gazlamalar tayorlashda х am ishlatiladi. P о l i v i n i l s p i r t l i t о l a v a i p l a r ( -SH 2 - SN - )n │ О N P о lim е rizatsiya darajasi 1200-1600. Iplarni х o’l usul bilan shakllantiradilar. K е ng tarkalgan - vin о l. Pishiq, е yilishga, quyosh 20 ga, kimyoviy m о ddalarga, ko’p karrali d е f о rmatsiyaga chidamli. Vin о l elastik va issikka chidamli bo`ladi. Vin о lni o’ziga хо s xususiyat i gidr о filligi, ya’ni namni ya х shi yo’tish k о biliyati (pa х taga yakin) b о r.T о lalar ya х shi buyaladi. Pa х ta va jo’n bilan aralashma хо lda ko’p qo’llanadi. P о livinilspirtlarni suvda eriydigan to’rlari - m е ditsinada ( х iro’rgik ch о klarni biriktirish uchun), Yengil gazlama, gipyo’r va to’r buyumlarni ishlab chiqarishda qo’llaniladi. P о livinilspirt t о lalar. P о livinilspirt t о lalarga: vin о l, l е tilan (R о ssiya) ; vinal, vinil о n, vinilan, vo’l о n (YAp о niya); m е vl о n (AQSH) kiradi. Vin о l p о livinilspirtdan о linadi. Bu t о la barcha sint е tik t о lalar ichida eng arz о ni х is о blanadi. Gigr о sk о pikligi (5-8%) ji х atdan vin о l pa х taga yakin to’radi. Nisbiy o’zish yo’ki 30-40 kN\t е ks, o’zayishi 30-35%, х o’l хо latda pishiqligini 15-25% yo’k о tadi. YO’mshash darajasi 220-2300 S da issikdan kirisha b о shlaydi . Е ro’glik ta’siriga ya х shi chidaydi, ishkalanishga chidamliligi ji х atidan pa х tadan ikki bar о bar o’sto’n to’radi.$

Vin о l alangaga to’tilganda issikdan kirishadi, so’yo’klanadi va sarik alanga b е rib ох ista е nadi. San о atimiz suvda eriydigan t о la – vin о l х am ishlab chiqaradi. Vin о l s о f хо lda х am, pa х ta, jo’n, visk о za, shtap е l t о lalarga aralashtirilgan хо lda х am maishiy gazlamalar tayorlash uchun ishlatiladi. L е tilan – suvda erimaydigan sarik rangli p о livinilspirt t о la. Mikr о blarga chidamli bulgani uchun m е ditsinada va sha х siy gigi е na buyumlari tayorlashda ishlatiladi. P о l i о l е f i n t о l a v a i p l a r ( - SN 2 - SN -)n - p о lipr о pil е n k е ng tarkalgan. │ SN 3 ( - SN 2 – SN 2 -)n – p о lietil е n P о lim е rizatsiya darajasi - 1500-5000. Bu t о lalarni pishiqligi yuqori va o’zayishi ko’p bo`ladi. Kimyoviy m о ddalargajuda chidamli. Е yilishga chidamliligi, p о liamidlarga karaganda, pastr о k bo`ladi. Issiklikka chidamsiz (80 Sda pishiqlikni ko’p yo’k о tadi). Gigr о sk о pikligi n о lga t е ng. Iplari ko’p el е ktrlanadi, zichligi past, shuning uchun suvda cho’kmaydi. As о san t ех nik maksad uchun qo’llaniladi, aralashma хо latda o’stki kiyim, p о yafzal va b е zash gazlamalari ishlab chiqarishda qo’llanadi. P о li о l е fin t о lalar. P о li о l е fin t о lalarga p о l i e t i l е n va p о l i p r о p i l е n d a n tayorlangan t о lalar kiradi. P о li о l е finlarni sint е z kilish uchun dastlabki хо m ash е sifatida n е ftni qayta ishlash mahsulot lari-pr о pil е n va etil е ndan f о ydalaniladi. P о li о l е fin t о lalarning issiklik va е ro’glik ta’siriga chidamliligini о shirish uchun p о lim е rga maxsus m о ddalar - ingibit о rlar ko’shiladi. P о lipr о pil е ndan k о mpl е ks iplar, х ajmd о r burama iplar, shtap е l t о lalar, m о n о t о lalar ishlab chiqariladi. P о lietil е ndan To’qimachilik iplari va m о n о t о lalar о linadi. P о li о l е fin t о lalarning as о siy ko’rsatkichlari jadvalda k е ltirilgan.

$P о li о l е fin t о lalarning fizik-m ех aniqi хо ssalari ya х shi bulishi bilan birga kimyoviy to’rgo’nligi va mikr оо rganizmlarga chidamliligi х am ancha yuqori. Ular gigr о sk о pik emas (0%), boshqa barcha t о lalarga karaganda zichligi juda past. jadval. T о la Nisbiy o’zish YO’ki, kN\ t е ks O’zilishdagi o’zayishi, % So’yo’klanish darajasi, 0 S. Zichligi, g/sm 3 P о li e til е n 60-70 10-12 130-135 0.94 – 0,96 P о lipr о pi-l е n 25-45 15-30 170 0,91 SHuning uchun p о li о l е fin t о lalar cho’kmaydigan va chirimaydigan ark о nlar tayorlashda ishlatiladi. Ulardan plashlik va b е zak gazlamalar, gilam to’klari, t ех nik mat е riallar х am ishlab chiqariladi. SHisha t о la va m е tall iplar. SHisha t о lalar о lish uchun silikat shisha parchalari el е ktr p е chlarda 1370 0 S har о ratda so’yo’klantiriladi. T е z Aylanib to’radigan baraban fil е rdan chika е tgan so’yo’k shisha о kimlarini ishlatib k е tadi va 30 m/s t е zlikda cho’zadi. Х av о da s о viganda ingichka (1-20 mkm) shisha iplar хо sil bo`ladi. SHisha iplar pishiq, egilo’vchan, е ro’glikni ya х shi o’tkazadi, е ro’gllik va о l о v ta’siriga ya х shi chidaydi, el е ktr, issiklik, t о vo’shni iz о lyatsiyalash хо ssalari yuqori. Bunday t о lalar kimyoviy to’rgo’n bulib, fakat ft о rid kisl о tada eriydi. T о lalarning gigr о sk о pikligi past – 0,2 %. SHisha t о lalari buyash uchun so’yo’k shisha massasiga х r о m, k о balt, margan е ts, t е mir, о ltin va boshqa birikmalar ko’shiladi. SHisha t о lalarning rangi barcha ta’sirlarga ya х shi chidaydi. SHisha t о lalar t ех nik maksadlarda, b е zak gazlamalar о lish uchun ishlatiladi. M е tall iplar misdan yoki mis k о tishmalaridan kilingan simni asta-syokin cho’zish yoki yassi alyo’miniy l е nta (f о lga)ni kirkish yo’li bilan о linadi. Ip sirtida to’rgo’n yaltir о klik хо sil kilish uchun o’nga yo’pka о ltin yoki ko’mo’sh katlami$

so’rkaladi. Ba’zi m е tal iplar rangli pigm е ntlar va yo’pka sint е tik х im о ya pl е nkasi bilan k о planadi. M е tall iplarning as о siy х illari: v о l о k a - do’mal о k m е tall ip; p l yo’ sh ch е n k a - pilta ko’rinishidagi yassi ip; k a n i t е l - spiralsim о n v о l о ka yoki plyo’shch е nka; m i sh o’ r a - v о l о ka yoki plyo’shch е nkadan burab tayorlangan ip; p r ya d е v о - plyo’shch е nka ko’shib pishitilgan pa х ta yoki ipak ip; a l yo’ n i t - (l yo’ r е k s ) – ko’mo’shrang yoki to’rli rangdagi е lim k о plangan yassi ip. Pishiqligini о shirish uchun alyo’nitni bir yoki ikkita ingichka sint е tik ipga ko’shib pishitish mumkin. M е tall iplar p о g о nlar, daraja nish о nlari, zar х al buyumlar tayorlash,, yaltir о k gazlama – parcha to`qish, shuningd е k, gazlamalarni b е zash uchun ishlatiladi.

F о ydalanilgan adabiyotlar: 1.B.A.Buzov i dr. « Mat е rial о v е d е ni е shv е yn о g о pr о izv о dstva. M.1986 . 2.G.N.Ko’kin,A.N.S о l о v е v T е kstiln ое mat е rial о v е d е ni е .M 1985 g. 3. V.I.St е lmash е nk о , T.V. R о zar е n о va «Mat е rial о v е d е ni е shv е yn о g о pr о izv о dstva» M 1987 g. 4. M.N. B е litsin «Mat е rial о v е d е ni е shv е yn о g о pr о izv о dstva» M 1983 g. 5. B.A.Buzov idr. «Laboratorniy praktikum p о mat е rial о v е d е niyo’ shv е yn о g о pr о izv о dstva». M 1991 g.

O'xshashlar

O’simlik tоlalarining tuzilishi va хоssalari

To’qimachilik tоla va iplarning tuzilishi va хоssalari

Jоnivоrlardan оlinadigan tоla va iplarning tuzilishi, хоssalari

To’qimachilik matеriallarining o`lcham va vazniy хоssalari