Ipak qurtlari haqida ma’lumot

Ipak qurtlari haqida ma’lumot

Yuklangan vaqt:

26.11.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

42934.891601562 KB

Ko'chirib olish

Ipak qurtlari haqida ma’lumot Hasharotlarni turli mualliflarlar turlicha turkumlarga bo’ladilar. G.YA.Bey-Bienko ma’lumotlarida tuban birlamchi qanotsiz hasharotlarni kenja sinflar deb qabul qilgan, ularni 2 ta infrasinf: enognatlilar va tizonursimonlarga bo’ladi. To’liqsiz o’zgarishlarni 4 ta, to’liq o’zgarishlilar bo’limini 3 ta bosh turkumga bo’ladi . Tut ipak qurti kapalagining oyoqlari bo’g’imlardan tuzilganliklari uchun bo’g’imoyoqlilar- Arthropada tipi, traxeyalari orqali nafas olganlari uchun traxeya bilan nafas oluvchilar– Tracheata kenja tipi, tanasi uch qismdan: bosh, ko’krak va qorin hamda faqat ko’krak qismida uch juft oyoqlari bo’lganligi uchun – hasharotlar yoki olti oyoqlilar– Insesta sinfi, ko’krak qismida 2 juft qanoti bor, shuning uchun qanotlilar– Ptervgota kenja sinfi, rivojlanish davrida to’liq shaklini o’zgartirganlari (ya’ni tuxumlik, lichinkalik, g’umbaklik va imago) uchun to’liq metamorfozali – Holometabola bo’lim; kapalakning tanasi va qanotlari tangachalar bilan qoplanganligi uchun tangachalilar yoki kapalaklar – Lepidoptera turkumi, qurtlik davrining oxirida g’umbakka aylanishdan oldin pilla o’ragani (mudofaa qatlam) uchun pillakashlar – Bombycidae oilasi va qurtlik davrida tut bargi bilan ovqatlangani uchun tut ipak qurti – Bombyx mori L turiga kiradi . Tabiiy ipak faqatgina tut ipak qurti pillasidan emas, balki ipak qurtini saturnid ( Saturnidov ) oilasiga kiruvchi va 20 ga yaqin zotdan iborat glazchatka (A ttacidae ) yarim xonakilashtirilgan oilasining tanga qanotlilar bo’limiga kiruvchi yovvoyi ipak qurtining pillasidan ham olinadi. Ularning tolasi pishiq, tabiiy chiroyli, rangdor, namdan, kimyoviy moddalardan va boshqa zararli ta’sirlarga chidamliligi bilan xarakterlanadi. Lekin tolasi ipak qurtining pillasiga nisbatan yo’g’on, yomon sug’uriladigan (ba’zilari yigirilmaydi), turli xil ranglarga bo’yalmaydi, ipak miqdori kam bo’ladi. Ko’pchilik yovvoyi ipak qurtining pillalardan ipak paxta (momiq) olinib, bular tabiiy sharoitda ya’ni daraxtzor yoki butazorlarda boqiladi. Yovvoyi ipak qurtlari orasida xitoy eman ipak qurti- (Antherala rerpui) Hind eman ipak qurti - (Antherala mylitta) eman daraxtining bargidan Yapon eman ipak

qurti yoki yamamay - (Antherala jamamai) eman ipak qurti oilasining uchinchi vakili hisoblanadi. Asosan Yaponiyada ko’paytiriladi. Aylant, kanakunjut va Assam ipak qurtlari, shuningdek, Xitoy, Yapon va Hindiston eman ipak qurtlari kiradi. Aylant – ( Philosamia cyhtlhia) , kanakunjut ( Philosamia recini) yoki Eri Philosamia eri ) ipak qurtlari sanoatda katta axamiyatga ega. Bir biriga yaqin bo’lgan bu turlar bir yilda yetti avlod beradi. Birinchi tur qurtlar aylant barglari bilan, ikkinchi tur qurtlar esa kanakunjut barglari bilan oziqlanadi, lekin bu tur qurtini nastarin, olma, va boshqa o’simliklarning barglari bilan ham boqish mumkin.

Bu ipak qurtlari Xitoy, Vetnam, Hindistonda ko’paytiriladi. Kanakunjut ipak qurti Eri juda qimmatbaho ipak beradi, lekin qishlovchi stadiyasiga ega bo’lmaganligidan uni ko’paytirish qiyin. Koreya olimlari aylant va kanakunjut ipak qurtining gibridlarini olish imkoniyatlaridan foydalanib, hozirgi vaqtda kanakunjut ipak qurtining qishlovchi bosqichga ega bo’lgan turini yaratishgan. 1 8 18 - rasm. Samia recini) kanakunjut ipak qurtlarining rivojlanish davri. 1. - Eggs - tuxumlari. 2 - 5 th instar larva - Beshinchi yosh qurti. 3 - larva spinning a silk mat - pilla 2 7 o’rashga tayor qurt - 4 - larva spinning c ocoon - pilla o’rayotgan qurt 5 - Cocoo n - pillasi . 6 - Moth emerging from cocoon - kapalakni pilladan chiqishi .7 - Moth with pierced cocoon - pilladan chiq gan kapalak . 8 - Moth - Kapalagi. 3 6 4

Hozirgi vaqtda Xitoyda milliondan ortiq ishchi ipak yetishtirish bilan mashg’ul. Sakkiz marta avlod beradigan ipak qurtini oq pilla o’raydigan zotlarini boqib, ish jarayonida pilla terilib, yoritilgan stollarda pilla saralanadi va pilla pishirilib quritiladi. Hindistonda ko’paytiriladigan assam eman ipak qurti ham boshqa yovvoyi ipak qurtlari singari sanoat uchun katta ahamiyatga ega emas. Kashmirda eman ipak qurtlarining ipagi texnologik jihatdan yaxshi xususiyatga ega bo’lgan yangi ikki turi topildi. Kanakunjut ipak qurti –( Philosamia recini) aylant ipak qurtiga juda yaqin bo’lib, 4-7 marotabagacha avlod beradi. U kanakunjut, nastarin, yovvoyi olma daraxtlarining bargi bilan oziqlanadi. Ularni o’ragan pillalari oq, jigar rang - qizg’ish tovlanishda bo’lib, olingan ipak tolasi yaltirab turadi. Kanakunjut ipak qurti Hindiston, Xitoy va Vetnam mamlakatlarida uchraydi. Assam ipak qurti – ( Antheraea assama ) hammaxo’r hasharotlarga kiradi. Yarim xonakilashtirilgan, yiliga 5 tagacha avlod beradi. Pillasi turli rangda, uzunligi 5 sm , bir tomoni o’tkirlashgan, kichik teshikchasi bor. Lekin pillasi yigiriladi.

2 1 Xitoy eman ipak qurti - (Antheraea Pernyi) kapalaklari yirik, qanotini yozganda 15-18 sm ga yetadi, qanotlari chiroyli, har birida ko’zcha shaklida xollari bor, yaxshi uchadi, 15 kungacha yashaydi . G’umbaklik davrida qishlaydi. Qurtlari eman bargi bilan oziqlanib, bargdan g’ilofcha yasab pilla o’raydi. Pillasi qo’ng’ir rangda, tuxumsimon shaklda, uzunligi 4-6 sm, poyachali, poyachasi yordamida eman novdasiga halqacha hosil qilib, pillasini ildiradi. Xitoy eman ipak qurti pillalarini sanoatda ahamiyati katta. 2 1 - rasm Xitoy eman ipak qurti kapalaklari

1 4 5 22 -rasm Xitoy,Yapon -1-2-3 Hind -4-5- eman ipak qurti pillalari Hind eman ipak qurti - ( Antheraea mylitta) eman daraxti bargidan tashqari kanakunjut bargi bilan ham oziqlanadi. Pillasi uzun 7 smgacha, «o’yiqchasi» bo’lib, Xitoy va Yapon eman ipak qurtidan farqi pillasini bargga o’ramasdan novdaga halqacha yasab ildiradi. Pillasi yirik donador, uzunligi 4-7 sm, yaxshi yigiriladi. Yapon eman ipak qurti yoki yamamay- (Antherea jamamai) yoki tog’ ipak qurti Yaponiya, Koreya va Uzoq Sharqda yovvoyi holda eman o’rmonzorlari va yarim xonakilashtirilgan holda boqiladi. Bular tuxumlik davrida qishlaydi, pillasi 7-8 g bo’lib, boshqa yovvoyi ipak qurtining pillalariga nisbatan oson yigiriladi. Ipagi yaltiroq, sarg’ish jigar rangda yoki yashil rangda, yaxshi texnologik 2 3

ko’rsatkichlarga ega. Hozirgi vaqtda emanzorlar tashkil etilib, tabiiy sharoitda ipak yitishtirish yo’lga qo’yilgan.

3 2 Yapon eman ipak qurti yoki yamamay (Antherea jamamai) ning rivojlanish davrlari. 24- rasm Yapon eman ipak qurti yoki yamamay (Antherea jamamai) 1.Eggs- tuxumlari .2-3.1 th - 5 th instar larva.1- birinchi- beshinchi yosh qurti. 4 1 4 2 3

3. Cocoons-pillasi 4.Pupa - G’umbagi 5. Moth- Kapalagi Yovvoyi ipak qurtlarining urg’ochi kapalaklari o’rtacha 150-200 dona tuxum qo’yadi. Tuxumlar kulrang - qizg’ish rangda bo’lib, og’irligi 3-5 mg, ba’zan 7-8 mg keladi. Hozirgi ipakchilik ilmiy tekshirish institutlarida olib borilayotgan ilmiy izlanishlar natijasida yaratilayotgan ipak qurtlari, ipaklarining ranglari turli xil, ularni yaratilishida yovvoyi ipak qurti zotlaridan foydalanilmoqda. Yovvoyi ipak qurtlarining qurtlik davri, turiga qarab 40-50 ba’zan 60 kungacha cho’ziladi. 25- rasm. Yovvoyi ipak qurtlarining tuxumlari va pillasi . Olimlarning izlanishlari natijasida o’rganilgan tut ipak qurti, Samia kanakunjut ipak qurti, Assam eman ipak quti, Hind eman ipak qurtlarining 5 yosh qurtlari, pillalari va ipak tolalarini tuzilishi o’rganilgan natijalar quyidagi jadvalda aks ettirilgan.

ipak qurti 26-rasm. 1-2.Tut ipak qurtini beshinchi yosh qurti ,pillasi va ipak tolasining ko’rinishi 3.Samia kanakunjut ipak qurtining beshinchi yosh qurti ,pillasi va ipak tolasining ko’rinishi. 4.Assam eman ipak qurtining beshinchi yosh qurti ,pillasi va ipak tolasining ko’rinishi. 5.Hind eman ipak qurtining beshinchi yosh qurti ,pillasi va ipak tolasining ko’rinish 1 - 2 Tut ipak qurti 3. Samia kanakunjut 4. Assam eman ipak qurti 5. Hind eman ipak qurti

5 1 Yapon eman ipak qurtini rivojlanish 27 - rasm . [27] Y o vvoyi va yarim xonakilishtirilgan eman ipak qurtlari .

28 - rasm . Yovvoyi va yarim xonakilishtirilgan eman ipak qurtlarini kapalaklari . 29- rasm . [27] Ilmiy izlanishlar natijasida yaratilayotgan ipak qurtlari . 30- rasm. Ilmiy izlanishlar natijasida yaratilgan rangli pillalar. Kapalaklar tuxumlarini asosan daraxt kavaklari yoki po’stlog’i orasiga qo’yadi. Ko’klamda bu tuxumlardan (tabiiy sharoitda) qurtlar jonlanib chiqadi. Yaponiya, Koreya va Uzoq Sharqda yovvoyi va yarim xonakilashtirilgan ipak qurtlari tabiiy sharoitda mavjud bo’lgan eman o’rmonzorlarida oziqlanadi. Bir necha avlod beradigan Hind eman ipak qurtini tabiiy sharoitdagi ko’rinishi aks ettirilgan rasmlarni kuzatamiz.

31- rasm. 1.2. Hind eman ipak qurtining tabiiy sharoitda ko’paytirish jarayoni. qurtlariga pilla o’rashi uchun qo’yilgan dasta Biologiya fanida tut ipak qurtining tuzilishi va hayotini o’rganishda ko’p ishlar amalga oshirilgan. Malpigi, Verson, Lombardi, Payo va boshqa chet el olimlarining ilmiy izlanishlaridan olgan natijalari ham fanda juda mashhurdir. Sohamiz olimlaridan – Rebrov, Maslov, Tixomirov, Shavrov, Poyarkov, Slonim, Mixaylov, Strunnikov, Toirov va boshqalar ham ipakchilik sohasini rivojlanishiga o’zlarining munosib hissalarini qo’shishgan. 3 2 - . rasm a. Tabiiy sharoitda y etishtirilayotgan yarim yovvoyi ipak b . Yaponiya da Xitoy da t ut daraxtida tabiiy sharoitda oq pilla zotlarini y etishtirish

33- rasm Turli rangdagi pillalarni ko’rinishi Tut ipak qurti ustida olib borilgan biologik tadqiqot ishlari, Rossiyada ipakchilik sohasida bittagina ilmiy muassasa – Kavkaz ipakchilik stansiyasi bo’lgan bo’lsa, asosiy pilla yetishtiradigan - O’zbekistonda birorta ham muassasa mavjud bo’lmagan. Keyinchalik bir qator yirik ilmiy tekshirish institutlari va stansiyalari: O’rta Osiyo, Tbilisi va Ozarbayjon ipakchilik ilmiy tekshirish institutlari, Ukraina, Pyatigorsk ipakchilik ilmiy tekshirish stansiyalari, Tojikiston, Armaniston, Qirg’iziston, Turkmaniston, Qozog’istondagi qishloq xo’jaligi va dehqonchilik ilmiy tekshirish institutlari qoshida ipakchilik bo’limlari barpo qilindi. Tut ipak qurtining biologiyasiga oid masalalar boshqa ilmiy tekshirish va o’quv institutlari – MDU, ToshDAU , Turkmaniston qishloq xo’jaligi instituti, Moskva pedagogika instituti, Ukraina Fanlar Akamdemiyasi zoologiya instituti, Ozarbayjon Fanlar Akademiyasi biologiya bo’limida olib borilayotgan ilmiy izlanishlari ishlab chiqarishga tavsiya etilmoqda. Olimlarimiz tut ipak qurti biologiyasi ustida ishlab, muhim kashfiyotlar yaratishdi. E.F.Poyarkov, V.P.Ivanov, A.A.Tixomirov, S.YA.Demyanovskiy, L.B.Astaurov, E.N.Mixaylov, M.I.Slonim, V.A.Strunnikov, U.N.Nasirillaev va boshqa olimlarning ishlari natijasida qator muhim biologik qonuniyat belgilandi. Bu qonuniyatni ipakchilikda amalda qo’llash pilladan juda yuqori va yaxshi sifatli hosil olish, ya’ni qishloq xo’jaligini rivojlantirish sohasida qo’yilgan vazifalarni bajarish imkoniyatini beradi. Ipakchilik sohasida dunyo olimlarining olib borayotgan tajribalari ilmiy ishlari natijasida turli xil ranglarda ipak beruvchi zotlar yaratilmoqda. Yovvoyi va

yarim xonakilashtirilgan zotlardan turli kasalliklarga chidamli, yuqori hosil beruvchi, ipak mahsuloti chiroyli, yaltiroq, yangi zot duragaylari yaratilmoqda. 34- rasm.a. Ilmiy ishlar natijasida yaratilayotgan rangli ipak qurtini ipak bizi va pillasi 35-rasm.b. A,. Ilmiy ishlar natijasida yaratilgan rangli ipak qurti va pillasi. B Tut ipak qurti va pillasi

Foydalanilgan adabiyotlar 1. “Turkistanskie” vedomosti jurnali 1871y.№ 47,48 son 2. «Шелководство и шелковая промышленность» jurnali.1913, №12. 3. Abduqodirov SH. – Pillachiligimiz tarixidan lavhalar. Toshkent, «Fan», 2000 y 4. Biology and Behaviour of the Silkworms Lochinska. 5. Bombyx mori-the selkworms bloq Serying the Tiny Masters may.2004 6. K.M.Rojdestvenskiy, Z.T.Toirov, A.A.SHeveleva. «Tut ipak qurti biologiyasi ». “ O’qituvchi ” nashriyoti . Toshkent -1965 y. 7. Morphology and histology of Lyonet’s gland of the tropical. Journal of insect Science www.insectscience.org . Sudip Patra, Ravindra Nath Singt 8. Muxamedov M.M. – «Buyuk ipak yo’li», - madaniyatlarini birlashtiruvchi yo’l. Ipak jurnali, 1996, 3-son,.

O'xshashlar

Kiyim haqida umumiy ma’lumot

Purkashli printerlar haqida umumiy ma’lumot

Tut ipak qurtining kapalagi haqida

Nusxa ko`chiruvchi ramalar haqida umumiy ma’lumot

Tut ipak qurtining pillasi va g’umbagi haqida