Charm-poyabzal va matbaa ishlab chiqarish korxonalarida materiallarni hisobga olishning o’ziga xos xususiyatlari - To'qimachilik - Referatlar

Charm-poyabzal va matbaa ishlab chiqarish korxonalarida materiallarni hisobga olishning o’ziga xos xususiyatlari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

148.5 KB

Ko'chirib olish

Charm-poyabzal va matbaa ishlab chiqarish korxonalarida materiallarni hisobga olishning o’ziga xos xususiyatlari Reja: 1. Materiallarni hisobga olishning vazifalari va tasniflanishi. 2. Materiallarni hisobga olishni tashkil etish, joriy hisobda ularni tannarxini hisoblash hamda baholash. 3. Materiallar harakatini hujjatlashtirish. 4. Ombordagi materiallarni hisobi va ularni buxgalteriyada rasmiylashtirish tartibi. 5. Materiallarni sintetik hisobi. 6. Materiallarni kelib tushishi hisobi. Mol etkazib beruvchilar bilan hisoblashishlar. 7. Buxgalteriyada materiallarni harakatini hisobi. 8. Transport-tayyorlov xarajatlarini hisobi. 9. Materiallarni inventarlash.

1. Materiallarni hisobga olishning vazifalari va tasniflanishi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida xo’jalik faoliyati jarayonining yakuniy bosqichidan olinadigan tayyor mahsulotlarning tannarxidagi sarflangan xom ashyo va materiallarning ulushini imkoniyati boricha kamaytirish muxim o’rin tutadi, chunki talab va taklifdan kelib chikkan holda ularga o’rnatilgan baho (chunki ushbu baholarni tartibga solib turuvchi omil — bu tannarxdir) mahsulotlarning xaridorgirlik darajasini belgilaydi. Ushbu muomalalar va talablardan kelib chikkan holda ishlab chiqarishni tashkil kilaetganda tabiiy va modsiy resurslardan unumli foydalanish, ikkilamchi resurs arni va yondash mahsulotlarni keng talab qilishi lozim. Bu bo’limda sub’ektga tegishli bo’lgan materiallar, shu jumladan, yo’ldagi va qayta ishlashga berilgan, ishlanadigan, qayta ishlanadigan, ishlab chiqarish va boshqa xo’jalik maqsadlari uchun ishlatiladigan mehnat buyumlari, xom ashyo va materiallar, aylanma mablag’larning tarkibiga kiritilgan mehnat buyumlarining tarkibi, miqdori, harakati, ularni tayyorlash, sotib olish, qayta baholash jarayonlari to’g’risidagi ma’lumotlarni umumlashtirishning tartib va koidalari urganiladi. Urganish jarayonida materiallarning tarkibi, holati, harakati, miqdori, sotib olinishi yoki ishlab chiqarilishi, baholash va qayta baholash tartiblariga e’tibor berish lozim. Buxgalteriya hisobining ma’lumotlari uzida mahsulotning tannarxini kamaytirish imkoniyatlarini moddiy boyliklardan unumli foydalanish, sarflar meyorini pasaytirish, tovar-moddiy qiymatliklarning talabga javob beradigan darajadagi sakpash va kuriklash va boshqalar to’g’risidagi ma’lumotlarni umumlashtirishi lozim. Materiallardan xo’jalik faoliyatida har xil maqsadlar uchun foydalaniladi: — tovarlar va tayyor mahsulotlar iste’molchilarga sotiladi; — xom ashyo va materiallar ishlab chiqarishda to’liq, iste’mol qilinadi; — ayrim materiallar - moylash materiallari, buyoklar va shunta uxshashlar faqatgina uzlarining shaklini uzgartiradilar; — tayyorlangan mahsulotning tarkibiga o’zgarmagan holda kiritiladi,- ehtiyot qismlar, mashina va agregatlarning qismlari;

— mahsulotlarni tayyorlashga yordam beradi yoki sharoit yaratadi - xo’jalik inventarlari va jhozlar. Materiallardan foydalanish va yunalishi bo’yicha ular asosan quyidagi guruhlarga bo’linadi: — tovarlar va sotiladigan xom ashyo va materiallar, tayyor mahsulotlar va ortiqcha xom-ashyo va materiallar; — xom ashyolar-rudalar, paxta, kalava, ip, chuyan, neft va xokazo; — asosiy materiallar-yogoch, temir, kalava va xokazolar; — sotib olingan yarim fabrikatlar — motorlar, qismlar, buyoklar va xokazolar; — chikindilar-kirindilar, lattalar, urvoklar va xokazolar; — idishlar-karton, yogoch, plastmassa va metal idishlar; — yoqilg’ilar-kattik-yoyuch, kumir, suyuk-gaz, mazut yoqilg’ilari; — ehtiyot qismlar-mashina va uskunalarning ayrim buyumlari; — arzon baholi va tez eskiruvchan buyumlar — qisqich, kurak, ombir va boshqa jhozlar. Materiallarning ustidan tezkor va tizimli nazorat o’rnatish va ularni hisobga olishni tashkil qilish uchun quyidagi ishlarni amalga oshirish zarur: — tovar-moddiy qiymatliklarining nomi va bahosini o’rnatish; — hujjatlashtirish va hujjatlarning aylanish tartibini aniq belgilash va javobgar shaxslarga birkitish; — belgilangan tartibda va muddatda inventarizatsiya o’tkazish; — hozirgi davr talabi bo’lgan hisobni avtomatlashtirish tizimini joriy qilish va keng qo’llash. Ushbu talabni bajarish jarayonida buxgalteriya hisobining oldiga quyidagi vazifalar qo’yiladi: — saqlash va ularga ishlov berish joylarida moddiy qiymatliklar va tayyor mahsulotlarning saqlanishi ustidan nazorat qilish; — moddiy qiymatliklar va tovarlarning harakati bilan bog’liq muomalalarni to’g’ri va o’z vaqtida hujjatlashtirish;

— mahsulotlarni ishlab chiqarish, tovar va moddiy qiymatliklarni tayyorlash bilan bog’liq xarajatlarni ajratib olish va qayd qilish; — ishlab chiqarilgan mahsulotlar va sarflangan xom ashyo va materiallarning, qoldiq mahsulot va materiallarning tannarxini to’g’ri hisoblash va balansning tegishli moddalari bo’yicha yoritish; — tovar-moddiy boyliklarning sarfi bo’yicha belgilangan me’yorlarga amal qilish va ortiqcha materiallarni sotish ustidan nazorat qilish; — tovar-moddiy qiymatliklarini etkazib beruvchilar va iste’molchilar bilan bo’ladigan hisoblashishlarni kelishilgan vaqtda amalga oshirish; — yo’ldagi tovarlar, mahsulotlar va moddiy qiymatliklarning harakati va materiallarni etkazib berish sanalari ustidan nazorat o’rnatish. Ushbu vazifalarni bajarish va nazoratni yetarli talab darajasida o’rnatish uchun sub’ektda marketing bo’limini tashkil qilish zaruriyatini keltirib chiqaradi. Bundan tashqari, omborxona xujaligining polati, uning jhozlari-ulchov uskunalari, tokchalar, stellajlar, yashiklar ham muxim o’rin tutadi. Chunki xom ashyo, materiallar, tovar va mahsulotlar omborxonaning maxsus jhozlarida-yashik, stellaj- tokchalarda tegishli turlari va guruhlari bo’yicha saqlanishi va uning havosi mo’tadil saqlanishi lozim. Undan tashqari, ushbu qiymatliklarni — materiallar qabul qilib oluvchi va sarfga chiqaruvchi javobgar shaxslarni tayinlash va ushbu muomalalarni amalga oshirish uchun zarur bo’lgan hujjatlarga imzo chekuvchi javobgar shaxslarni tayinlash va belgilash muhim o’rin tutadi. Materiallar kirimini eng avvalo marketing bo’limi nazorat qiladi, chunki bu bo’lim mol etkazib beruvchilar bilan shartnoma tuzishda faol qatnashadi, keyinchalik ta’minlanish grafigini nazorat qiladi, uning tarkibi va qabul qilayotganda aniqlangan kamomadlari bo’yicha mol etkazib beruvchilarga da’volar bildiradi va jarima soladi hamda yo’qolgan materiallarlarni topish chora- tadbirlarini ishlab chiqadi va amalga oshiradi. Chunki materiallar asosan sotish uchun olingan va ishlab chiqarilgan tovarlar hamda ishlab chiqarish uchun zarur bo’lgan aktivlardan tashkil topgan bo’lib, ular

sub’ektning faoliyatida asosiy o’rinlardan birini egallaydi. Materiallar bu quyidagi shakldagi aktivlardan tashkil topgan: a) realizatsiya uchun mo’ljallangan mahsulot va tovarlar, shu jumladan, yo’ldagi tovarlar; b) tugallanmagan ishlab chiqarish, ya’ni ishlab chiqarish jarayonining tugallanmagan sarflari; v) ishlab chiqarish jarayoni yoki xizmat ko’rsatishga mo’ljallangan xom ashyo va materiallar; Ayrim hollarda sub’ektning omborxonalarida mavjud bo’lgan materiallarning ayrim turlari materiallarning tarkibiga kiritilmasligi ham mumkin. 1-hol. Inventarizatsiya qilinayotgan davrda kompaniyaning egalik qilish huquqi bo’lmagan tovarlar topilishi mumkin. Bu mijozning buyurtmasiga asosan tayyorlangan, u tomonidan qiymati to’langan (ya’ni, oldi-sotdi bitimi bajarilgan), unga qarashli va jo’natishni kutayotgan tovarlardir. Ularning realizatsiyasini qayd qilish zarur. 2-hol. Moddiy zahiralarning tarkibiga kirmaydigan tovarlarning yana bir kategoriyasi bu-konsignatsiyadagi tovarlardir. Konsignatsiya – bu komitent yoki konsignant deb ataladigan mulkdorning o’z tovarlarini boshqa kompaniyaning omborlarida joylashtirishidir. Konsignator bunday tovarlarni o’zining moddiy zahiralarining tarkibiga kiritmasligi kerak, chunki realizatsiya davrigacha bu tovarlar jo’natuvchi konsignantning mulki hisoblanadi. 2. Materiallarni hisobga olishni tashkil etish, joriy hisobda ularni tannarxini hisoblash hamda baholash . Materiallarning hisobini yuritish jarayonida ular quyidagi tartibda, ya’ni materiallar quyidagilarning eng kam qiymati bo’yicha baholanadi: a) tannarx bo’yicha mahsulotlarni ishlab chiqarish yoki moddiy zahiralarning xarid bahosiga transport-tayyorlov sarflari qo’shilgan holda; b) sof realizatsiya qiymati bo’yicha kelishilgan bahodan ularni sotishga

tayyorlash va sotish bilan bog’liq sarflarni chegirgandan keyin qolgan qiymatda. Materiallarni tannarx bo’yicha baholash tartibida materiallarning tannarxi quyidagilardan tashkil topadi: a) materiallarning sotib olish xarajatlari, jumladan, xarid qiymati (schyot- fakturada ko’rsatilgan summadan xarid chegirmalarining ayirmasi), bojxona to’lovlari va boshqa soliqlar (koplashga mo’ljallanganlarning ayirmasi bilan), fraxt qiymati (yuklash, tushirish ishlari va tovarning yo’ldagi sug’urtasini hisobga olgan holda), xarid bilan bevosita bog’liq bo’lgan boshqa xarajatlardan; b) qayta ishlash xarajatlari va tayyor mahsulotlarni ishlab chiqarish bilan bevosita bog’liq xarajatlardan, jumladan: 1. xom-ashyo va materiallarni tayyor mahsulotga aylantirishda stanok va asbobuskunalarda bevosita band bo’lgan ishchilarning mehnat haqini to’lash va ijtimoiy sugurtalash xarajatlari; 2. xom ashyo va materiallarni tayyor mahsulotga aylantirish uchun sarflangandoimiy va o’zgaruvchan ishlab chiqarishning ustama xarajatlarni doimiy tartibda taqsimlashdan iborat. v) joriy davrda materiallarni tayinlangan joyga eltib berish uchun transportirovka yoki ularni kerakli holatga keltirish jarayonida (tayyor mahsulotni omborga olib borish, tovarni shaxsiy buyurtmalar asosida bichish va yig’ish xarajatlari va boshqalar) sarflangan boshqa xarajatlar. Xizmat qiluvchi sohadagi sub’ektlardagi materiallarning tannarxi quyidagi xarajatlardan tashkil topgan: a) xizmat ko’rsatish bilan bilvosita bog’liq (o’rta bo’gindagi rahbar xodimlarniq’o’shgan holda) xodimlarga hisoblangan mehnat haqi va ijtimoiy sugurta ajratmalari; b) yordamchi xizmat ko’rsatuvchi tarmoqlar va boshqa xo’jaliklarning xarajatlari; v) xizmat ko’rsatish jarayonida bevosita sarflangan ustama sarflar.

Materiallarning tannarxiga kirtilmaydigan quyidagi xarajatlar (xizmat ko’rsatishni qo’shgan holda, hamma sohalarga qo’llaniladigan) mavjud: a) me’yordan yuqori bo’lgan (sub’ekt tomonidan o’rnatilgan muqobil (optimal) xarajat me’yorlaridan) materiallar, ishchi kuchi va boshqa rejalashtirilmagan ishlab chiqarish sarflari; b) agar texnologik jarayonda ko’rib o’tilmagan bo’lsa, ishlab chiqarish siklining alohida bosqichlari o’rtasida materiallarni saqlash xarajatlari; v) ma’muriy-boshqaruv xarajatlari; g) realizatsiya bilan bog’liq xarajatlar. Materiallarning tannarxini hisoblash usullari quyidagilardan tashkil topgan: a) yalpi identifikatsiya usuli, aniq xarajatlarga asoslangan bo’lib o’zaro almashtirilmaydigan konkret birliklari maxsus individual buyurtmalar bo’yicha ishlab chiqarilgan mahsulot, tovarlar va xizmatlarning tannarxini hisoblash uchun qo’llaniladi. b) o’rtacha tortilgan qiymat usuli-materiallar har bir birligining qiymati hisobotdavrining boshida bir turli materiallar birliklari va hisobot davri davomida sotib olingan yoki ishlab chiqarilgan bir turli materiallar birliklarining o’rtacha tortilgan qiymati bo’yicha aniqlanadi. Materiallar birligining o’rtacha tortilgan qiymati materiallarning butun qiymatini ushbu zahiralar birliklarining soniga bo’lish bilan aniqlanadi. v) birinchi xarid baholari bo’yicha baholash usuli (FIFO-birinchi kirim birinchi chiqim) birinchi navbatda sotib olingan tovarlarning tannarxi birinchi navbatda sotib yuborilgan tovarlarga olib borilishi kerak degan tartibga asoslangan. g) oxirgi xarid narxlari bo’yicha baholash usuli (LIFO)- oxirgi xarid qilingan tovarlarning tannarxi birinchi navbatda sotilgan tovarlarning qiymatini aniqlash uchun, hisobot davrining oxiriga bo’lgan zahiralarning tannarxi esa birinchi navbatda xarid qilingan tovarlarning tannarxi asosida hisobga olinadi, degan taxminga asoslangan.

Masalan: Materiallarning tannarxini hisoblash usullari. "Poligraf" korxonasi yil davomida quyidagi materiallarni xarid Yil oxirida omborxonada 400 birlik mahsulot bor edi. Realizatsiyadan kelgan sof tushum 1250000 so’mni tashkil etdi. 1. Birinchi xarid narxlarida baholash usuli (FIFO) ni qo’llab, sotilganmahsrulotning tannarxini va davr oxiridagi zahiralarga taqsimlangan xarajatlar quyidagi tartibda aniqlanadi: Birliklarning hajmi Mahsulot birligining bahosi Umumiy qiymat 15 yanvar 500 600 so’m 300000 so’m 22 may 800 700 so’m 560000 so’m 10 sentyabr 600 800 so’m 480000 so’m Jami: 1900 - 1340000 so’m Realizatsiyadan tushgan daromad 1250000 Sotishga tayyor mahsulotlarning tannarxi 1340000 Davr oxiridagi materiallar (400x800 so’m) 320000 Sotilgan mahsulotlarning tannarxi 1020000 Realizatsiyadan olingan yalpi foyda 230000 2. O’rtacha tortilgan qiymat usulini qo’llab, sotilgan mahsulotning tannarxini vahisobot davrining oxiridagi zahiralarga taqsimlangan xarajatlar quyidagi tartibda aniqlanadi: Tovar birligining o’rtacha hisoblangan qiymati (1340000/1900) 705,3 so’m Realizatsiyadan tushgan daromad 125 0000 Sotishga tayyor mahsulotlarning tannarxi 134 0000 Davr oxiridagi TMZ (400x705,3) 282 120 Sotilgan mahsulotlarning tannarxi 105 7880 Realizatsiyadan olingan yalpi foyda 192 120.

3. Oxirgi xarid narxlarida baholash usuli (LIFO) ni qo’llab, sotilganmahsulotlarning tannarxi va davr oxiridagi zahiralarga taqsimlangan xarajatlar quyidagi tartibda aniqlanadi: Realizatsiyadan tushgan daromad 1250000 Sotishga tayyor mahsulotlarning tannarxi 1340000 Davr oxiridagi TMZ (400x600) tannarxi 240000 Sotilgan mahsulotlarning tannarxi 1100000 Sotuvdan kelgan yalpi foyda 150000 Usullarni taqqoslash Ko’rsatkichlar usullar FIFO usuli O’rtacha tortilgan qiymat usuli LIFO usuli Realizatsiyadan tushgan daromad 1250000 1250000 1250000 Sotishga tayyor mahsulotning tannarxi 1340000 1340000 1340000 Davr oxiridagi materiallar 320000 282120 240000 Sotilgan mahsulotning tannarxi 1020000 1057880 1100000 Realizatsiyadan olingan yalpi foyda 230000 192120 150000 Materiallarni sof realizatsiya qiymati bo’yicha baholash Materiallar shikastlanganda, qisman yoki butunlay eskirganda, komplektlashga yoki sotuvni tashkil qilish xarajatlari oshganda, sotuv narxi pasaygan holatlarda, materiallar uz tannarxidan past bahoda realizatsiya qiymatida baholanishi mumkin. Sof realizatsiya qiymati – tovar sotilishining taxminiy qiymatidan tovarlarni sotuv oldidan tayyorlash va uni sotish xarajatlarining ayirmasidir. Materiallar sof realizatsiya qiymatigacha quyidagi usullar asosida qisman hisobdan chiqariladi: a) moddalar bo’yicha usuli – bunda materiallarning har bir turi baholanadi; b) asosiy tovar guruhlarining usuli – bunda materiallarning guruhi baholanadi;

v) zahiralarning umumiy darajasi o’sishi- bunda hamma materiallar baholanadi. Davriy hisobga olish tizimini qo’llaganda, materiallarning balans schyotlaridagi qoldig’i inventarizatsiya yakunlanmaguncha boshlang’ich darajada koladi. materiallarning butun harakati xarajatlarning vaqtinchalik schyotlarida aks ettiriladi, masalan. materiallarning xaridi "Tovar moddiy zahiralari" balans schyotida emas, balki 1510- "Materiallarni tayyorlash va xarid qilish" schyotining debetida aks ettiriladi. Hisobot davrining oxirida materiallar qoldiqlarining inventarizatsiyasi natijalari bo’yicha materiallarni hisobga olish balans schyotlarining debetlanishi yoki kreditlanishi, "Materiallar bo’yicha tuzatishlar" yoki "Materiallarni xarid qilish bo’yicha xarajatlar" schyotlari bilan korrespondentlikda tuzatuvchi yozuvlar amalga oshiriladi. Butun hisobot davri davomida sotilgan materiallarning tannarxi "Materiallar bo’yicha tuzatishlar" schyotining qoldig’iga tuzatilgan, "Materiallarni tayyorlash va xarid qilish» schyotining debeti bo’yicha yigilib boriladi. Materiallarni uzluksiz hisobga olish tizimini qo’llaganda materiallarning balans schyotlarida materiallarning kelib tushishi va chikib ketishi batafsil aks ettiriladi. materiallarni davriy hisobga olishda qo’llaniladigan xarajatlarning vaqtinchalik schyotlari bu holda kullanilmaydi. Natijada butun hisobot davri davomida materiallarning ma’lum turlarining mavjudligi va sotilgan zahiralarning tannarxi ma’lum buladi. Sotilgan materiallarning tannarxi sotilish bo’yicha "Sotilgan mahsulot (tovar)ning tannarxi" schyotida aks ettiriladi. Buxgalteriya hisobida uzluksiz va davriy tizimlarning asosiy farqi shuki, uzluksiz hisob tizimiga muvofiq "Tovarlar" schyotida doimo yangi xaridlar, sotuvlar va tovarlar bilan bog’liq bo’lgan boshqa muomalalar aks ettiriladi. Zahiralarning davriy hisob tizimi yuritilganda ushbu schyot bo’yicha ma’lumotlar hisobot davrining oxirida mavjud materiallarning inventarizatsiyasi o’tkazilmaguncha, boshlang’ich holda qoladi. Natijada davriy hisob tizimi sharoitida ishlatiladigan "Tovarlarning xaridi", "Sotib olingan tovarlarning qaytarib

berilishi va narxining pasaytirilishi", "Xaridorlardan chegirmalar" va "Tovarlarni sotib olish bo’yicha transport xarajatlari" kabi schyotlar zahiralarni uzluksiz hisobga olish tizimi sharoitida ishlatilmaydi. Ushbu farqlarni namoyon qilish uchun kanselyariya tovarlarining ulgurji savdosi bo’yicha muomalalarni ikki xil tizimda hisobga olishni ko’rsatamiz. Uzluksiz hisob usulini qo’llaganda yil oxirida "Tovarlar" schyoti qoldig’ining tuzatilishini va "Daromad va xarajatlarning yigilishi" schyotining krediti va debeti bo’yicha tegishli yozuvlarni o’tkazishning xojati yuk, chunki tovarlarning harakati doimo "Tovarlar" schyotida aks ettiriladi. Shu sababli hisob registrida yil oxiriga bo’lgan qoldiqni ham aniqpashning keragi yuk. Faqat "Sotilgan tovarlarning tannarxi" schyotining qoldig’ini "Daromad va xarajatlarning yigilishi" schyotiga o’tkazish lozim. Materiallarni sotganda ularning balans qiymati realizatsiyadan olingan tushum tan olingan davr uchun xarajat deb e’tirof etilishi kerak (tegishlilik prinsipi). Materiallar qiymatining sof realizatsiya qiymatigacha pasayish summasi va hamma materiallar yo’qotishlari materiallarning kamayishi ruy bergan davrda xarajat deb e’tirof etiladi. Bu moliyaviy natijalar to’g’risidagi hisobotda "Sotilgan mahsulotlarning tannarxi" qatorida ko’payish deb aks ettiriladi. Oldin sof realizatsiya qiymatigacha tushirilgan materiallar qiymatining usish summasi "Moliyaviy natijalar to’g’risidagi" hisobotda materiallar qiymatining usishi ruy bergan davrda "Sotilgan mahsulotlarning tannarxi" moddasi bo’yicha kamayish deb aks ett gladi. Materiallar qiymatining qayta baholanishi faqat olden sof realizatsiya qiymatigacha qisman hisobdan chiqarishga duchor bo’lgan materiallarga nisbatan amalga oshirilishi mumkin. Asosiy vositalarning schyotlarida hisobga olingan materiallar (uz extiyojlariga qarab, sub’ekt tomonidan xo’jalik usulida kurilgan binolar, inshootlar yoki asbobuskunalarining komponentlari) tizimli ravishda ular komponent bo’lib xizmat qiladigan asosiy vositasining foydali ishlash muddati davomida xarajat deb e’tirof etiladi.

Charm-poyabzal va matbaa ishlab chiqarish korxonalariga tegishli xom ashyo, materiallar, yoqilg’i, ehtiyot qismlar, idishlar va shunga o’xshash boshqa moddiy boyliklar, ularning qiymati, miqdori va harakati to’g’risidagi ma’lumotlarni yigib borish uchun 1000-"Materiallar" sintetik, aktiv schyotlar qo’llaniladi. Bu schyotlarda yuqorida ta’riflangan xom ashyo va materiallarni keltirish-tayyorlash haqiqiy tannarxda, ulgurji bahoda, hisob narxlarida, yoki xalkaro standart LIFO yoki FIFO usullarida hisobga olib boriladi. Xom ashyo va materiallarni tayyorlash va keltirishning haqiqiy tannarxi ularni sotib olish, sub’ektning xududiga keltirish qiymati, tayyorlash va tashib keltirish bil an bog’liq xarajatlardan iborat. Xom ashyo va materiallarni tayyorlash xarajatlarining tarkibiga kiritiladigan sarflar tegishli tartibga soluvchi hujjatlarga asosan belgilanadi va sub’ektga olib kelingan xom ashyo va materiallarning tannarxi quyidagi matematik formulaga asosan hisoblanadi: M x =M sh +T x +M t bunda, M x - xom-ashyo va materiallarning haqiqiy tannarxi; M sh - xom-ashyo va materiallarning kelishilgan shartnoma baho si; T x - transport xarajatlari — temir yul tarifi, saqlash, tushirish, ortish va omborga keltirish xarajatlari; M t - xom ashyo va materiallarni tayyorlash xarajatlari. Tash kar idan va maxalliy mol etkazib beruvchilardan materiallarlarni sub’ektning ekspeditora yoki boshqa javobgar shaxs olib keladi. Ushbu qiymatliklarni qabul qilayotganda ekspeditor avvalo idishlarning holati, plombalarining buzilmaganligiga e’tibor beradi, agarda ushbu holatlar buzil-gan bo’lsa ushbu qiymatliklarni tekshirib, ulchab va sanab qabul qilishni talab qiladi. Mabodo qabul qilish jarayonida kamomad aniqlansa, qiymatliklar buzilgan yoki zararlangan bo’lsa, tijorat dalolatnomasini tuzadilar va bir nusxasini mol etkazib beruvchiga yoki uning ishonchli vakiliga topshiradilar, natijada ushbu dalolatnomaga asosan da’vo bildiriladi. Markazlashtirilgan holda TMZ avtotransport tashkiloti yordamida sub’ektlarga tashib keltirilsa tovar-yuk xati (M-5 va M-6 shakli) turt nusxada tulgaziladi:

1-nusxa — sotib oluvchilarga-kirim orderi urniga foydalanish uchun; 2-nusxa — mol etkazib beruvchilarga-yuborilgan TMZ hisobdan chiqarish uchun; 3-nusxa — transport tashkilotiga - ko’rsatilgan xizmatlarning qiymatini va xaydovchilarga mehnat haqi hisoblash uchun; 4-nusxa — mol etkazib beruvchilarga, TMZ qiymatini iste’molchidan undirib olish uchun bankka beradilar. M-7 shakli - "Materiallarni Qabul qilib olish dalolatnomasi" materiallar kuzatuvchi hujjatlarsiz (fakturasiz) kelgan takdirda yoki kuzatuvchi hujjatlardagi ma’lumotlar (summasi, miqdori, sifati va xokazolar) haqiqiy mavjudligiga to’g’ri kelmagan holatlarda ikki nusxada tuziladi va 1 nusxasi buxgalteriyaga ushbu ma’lumotlarni qayd qilish, kamomad yoki ortiqcha summani qayd qilish uchun va mol etkazib beruvchiga jo’natish maqsadida marketing bo’limiga beriladi. Ushbu dalolatnoma tuzilgandan keyin kirim orderini yozishga zaruriyat kolmaydi. 3. Materiallar harakatini hujjatlashtirish. Materiallarning hisobini yuritishga asos bo’lgan, materiallar hisobga olish bo’yicha tegishli Standartning talabiga javob beradigan va hisobni avtomatlashtirishga moslangan dastlabki hisob hujjatlari qo’llaniladi. Xo’jalik yurituvchi sub’ektga materiallar kirim kilinishini avvalo marketing bo’limi nazorat qiladi, chunki bu bo’lim mol yetkazib beruvchilarning materiallarni o’z vaqtida etkazib berishi yuzasidan tuzgan shartnomadagi grafikning bajarilishi ustidan nazorat urnatadi, ularga miqdor va sifatining buzilishi natijasida da’vo bildiradi. Belgilangan vaqtda sub’ektga kelib tushmagan materiallarlarni qidirib topadi. Mahalliy va chetdan olinadigan materiallar sub’ekt tomonidan vakil, yuk tashuvchi (ekspeditor) olib sub’ektning omborxonasiga topshiradi. Yuk tashiyotgan transport tashkilotlaridan tegishli yuklarni qabul qilib olayotgan ekspeditor (yukni kuzatuvchi) asosiy e’tiborini idishlarning holati, surguchi- plombasining holatiga karatishi lozim. Agarda ularga shikaet etgan bo’lsa ushbu yukni tekshirib qabul qilishi lozim. Tekshirish natijasida yukning kamomadi yoki

buzilishi (sinishi, ezilishi) aniqlangan holatda darhol kommersiya (oldi-sotdi) dalolatnomasi tuzilib tegishli javobgar shaxslarga, mol etkazib beruvchilar yoki transport tashkilotlariga da’vo bildiriladi. Ushbu yukni kuzatuvchi olib kelgan yuklarini omborxonaga topshirayotganda omborxona mudiri uning hujjatlarda ko’rsatilgan miqdori, sifati, turlarini haqiqiy mavjudligiga takkoslab tekshiradi va qabul qiladi. Hujjatda ko’rsatilgan materiallar haqi-katda mavjud bo’lgan qiymatliklarga to’g’ri kelsa ombor mudiri materiallarning kirim orderi (M-4) ni tulgazadi. Dastlabki hujjatlarning miqdorini kamaytirish maqsadida ayrim holl arda ushbu TMZ hujjatsiz qabul qilinadi, ya’ni kirim orderi tuzilmaydi. Agarda mol etkazib beruvchining hujjatida ko’rsatilgan materiallar haqiqatda qabul qilinganga to’g’ri kelsa, u holda uning hujjati — to’lov talabnomasi tulgaziladi va shtamp bilan tasdiqlanadi. Chunki shtampda kirim orderining hamma rekvizitlari bo’ladi. Agarda materiallar markazlashgan holda etkazib berilayotgan yoki mol etkazib beruvchi olib kelsa u holda tovar-transport yuk xati to’lg’aziladi. Materiallar kelgan va omborga qabul qilingan kuniyoq kirim hujjatlari to’lg’aziladi. Laboratoriya tekshirishidan utkaziladigan, texnikaviy tekshiriladigan va mas’ul saqlashga qabul qilingan materiallar ayrim holda yoki ayrim omborxonada saklanadi. Tekshirish utkazib buli nmaguncha ularni kirim qilish va sarflash qat’iyan man qilinadi. Ushbu materiallar maxsus daftarlarda hisobga olib boriladi va ularning butligi, saklanishi ustidan nazorat o’rnatishga yordam beradi. Bundan tashqari materiallar ichki harakatini nazorat qilish va hisobga olish uchun ombordan-omborga, sexlardan foydalanishdan ortiqcha yoki tejalgan mater iallarni va chikindilarni omborga topshirishni nazorat qilish lozim. Yaroqsiz mahsulotlarni, asosiy vositalarni buzishdan olingan qiymatliklarni, ATB tugatilishdan olingan qiymatliklarni omborga topshirish jarayonlarida yuk xatlari va talabnomalar (M-11) tuziladi. Materiallar topshirayotgan javobgar shaxs ushbu hujjatni ikki nusxada tuzadi:

1-nusxa — sexning javobgarligidagi materiallarni hisobdan chiqarishga; 2- nusxa — omborxonaga ularni qabul qilish uchun asos buladi. Sub’ektga qabul qilingandan keyin materiallardan asosan quyidagi tartibda foydalaniladi: — xom ashyolar, materiallar asosan ishlab chiqarish faoliyatida foydalanish uchun, ayrim hollardagina xodimlarga yordam tarikasida ajratiladi va ortiqcha bo’lgan materiallar sotiladi. — tovarlar asosan sotish uchun, ta’sischilarning ulushi, barter muomalasi va mehnat haqi, mukofot va yordam sifatida berish; Materiallar sub’ektning ishlab chiqarishi va xo’jalik zaruriyati (imorat va inshootlarni asrash, ta’mirlash, kurikdan o’tkazish) uchun sarflanganda ularning chiqimini tasdiqdaydigan hujjatlar tuziladi. Ushbu hujjatlar chegaralangan olinadigan karta, talabnoma, yuk xati va bildirishnomalardir. Ushbu hujjatlardan eng kulay va sarfning ustidan nazorat qilishni osonlashtiradigan hujjat chegaralangan olinadigan kartadir. Ushbu karta marketing bo’limi tomonidan — texnolog bilan kelishilgan holda ikki nusxada (M-8 va M-9) tuziladi. Bu karta ishlab chiqarishning xususiyatiga qarab bir xil yoki bir necha turdagi materiallarga va ayrim texnologik jarayonga tuziladi. Ushbu ikkita kartada tegishli sarflangan materiallar qayd qilinadi va qoldiq summasi ko’rsatilib boriladi. Belgilangan material yoki xom ashyolar sarflanib bo’lgandan keyin yoki oy tugagandan keyin ushbu kartalar omborxonaning mudiri va sex boshligi tomonidan uzining hisobotlariga kushib buxgalteriyaga topshiradilar. Ushbu kartalarga asosan buxgalteriyada xom ashyo va materiallarning chiqimi aks ettiriladi va ularning sarflangan hajmi va yunalishlari nazorat qilib boriladi. Ushbu kartada foydalanilmagan (qaytarilgan) xom ashe va materiallar ham ko’rsatiladi. Chegaralangan-oluv kartalari ushbu xom ashyo yoki materiallarni doimiy yoki tizimli olish zaruriyati tugilganda ishlatiladi. Ayrim hollarda materiallarga bo’lgan zaruriyat ishlab chiqarish va xo’jalik faoliyatida doimiy tusda ruyobga chikmaydi. U hollarda zaruriyat uchun talabnoma yoki qo’shimcha xom ashyo, material uchun

talabnoma-dalolatnoma (M-10) tuziladi. Bu hujjat ikki nusxada tuzilib bittasi omborxonada kolsa ikkinchi nusxasi iste’molchiga, sex yoki bo’limga beriladi. Me’yordan ortiqcha olinadigan har bir xom ashyo yoki mater rial uchun (yaroqsiz mahsulotning urnini koplash, ortiqcha sarflash, ishlab chiqarish rejasining ortiqcha bajarilishi va xokazo) maxsus talabnomalar tuziladi, chunki unda sababi, kodi va javobgar shaxslar ko’rsatiladi. Ushbu xom ashyo yoki materiallarni berish faqatgina maxsus mas’ul xodimlarning (direktor, muxandis, texnolog) topshirigi (imzosi) ga asosan amalga oshiriladi. Xom ashyolar, material va tovarlar chetga, mustaqil balansga ajratilgan bo’limlarga xullas, sub’ektning manzilidan chetga chiqarilaetganda M-11 yuk xati tulgaziladi. Ushbu yuk xati sotish bo’limi tomonidan uch nusxada tulgaziladi. Uni tulgazish uchun tuzilgan shartnomalar, buyruk yoki topshiriklar asos buladi. Agarda ushbu materiallar shartnomaga muvofiq transportda iste’molchilarga jo’natilsa tovartransport yuk xati tulgaziladi. Sub’ektlarda material va xom ashyolarni hisobga olish quyidagi dastlabki va yigma hujjatlarga asosan amalga oshiriladi. M-1. Keltirilgan yuklarni hisobga olish jurnali-bu jurnal sub’ektning buxgalteriyasi eki moddiy ta’minot bo’limida yuritilib, unga xom ashyo va materiallarning kuzatish hujjatlari — schyot-faktura, yukxatlar qayd qilib beriladi va ayrim ustunda puli to’langanligi to’g’risida belgi qo’yiladi. M-2. Ishonchnoma — ayrim shaxslarga material olish uchun vakillik huquqini beradi va sub’ekt tomonidan bir nusxada yozilib shu shaxsga imzo bilan beriladi va muddati 10-15 kun- ra belgilanadi. M-2a. Ishonchnoma — agarda sub’ekt u yoki bu tashkilotdan doi miy ravishda xom ashyo yoki material olib tursa qo’llaniladi va ushbu berilgan M2b ishonchnomalarni hisobga olish jurnalida qayd qilib boriladi (kimga, kachon va nima uchun berildi). M-3 va M-4. Kirim orderlari-omborxonaga materiallarni qabul qilish uchun omborxona mudiri tomonidan tulgaziladi.

M-7. Materiallarni qabul qilish dalolatnomasi. Agarda materiallar hujjatsiz kelsa, yoki hujjatda ko’rsatilayotgan ma’lumotlar bilan haqiqiy mavjudligi urtasida farq, aniqlansa qo’llaniladi. Dalolatnoma komissiya tomonidan ikki nusxada tuzilib birinchi nusxasi buxgalteriyaga materiallarni hisobga olish uchun beriladi, ikkinchi nusxasi esa mol etkazib beruvchiga da’vo xatini tayyorlash uchun moddiy ta’minot bo’limiga yoki buxgalteriyaga beriladi. M-8. Oylik chegaralangan olish kartasi — bitta material uchun. M-8a. Kvadratlik chegaralangan olish kartasi — bir xil material ni uchun. M-9. Chegaralangan olish kartasi — materiallarning 2-5 turi uchun. M-9a. Chegaralangan olish kartasi — bir xil mahsulot uchun sarflanadigan materiallar uchun. Yuqorida qayd qilingan sub’ektlarda ishlab chiqarish texnologiyasi haritasi eki loyixa smetasiga asosan chegaralangan olish kartasi tuzilib sex yoki qurilishning rahbari tomonidan tasdiqlanadi va 1-nusxasi omborxonaga, 2 nusxasi ishlab chiqarish ob’ektiga berilib olingan xom ashyo va materiallar qayd qilib boriladi. Xom ashyo va materiallar olib bulingandan keyin yopilib hisobotlar omborxona mudirining hisoboti va ishlab chiqarish hisobotlari bilan buxgalteriyaga topshiriladi. M-10. Bir qatorli talabnoma — bitta materialning olinganligi uchun. M-10a. Ogoxlantiruvchi talabnoma — tasdiqlangan me’yordan ortiqcha olingan materiallar uchun. M-11. Ko’p qatorli talabnoma — har xil materiallarni olish uchun. Bu talabnomalar ham sex rahbari yoki qurilish ob’ektining rahbari tomonidan yozilib tasdiqlangandan keyin omborxonadan olinadi va hisobotlarga slova kilinib buxgalteriyaga topshiriladi. M-12. Bir qatorli yuk xati — bitta materialning ombordan omborga yoki sexdan sexga utkazilishi uchun. M-13. Ko’p qatorli yuk xati — har xil materiallarning ombordan omborga yoki sexdan sexga utkazilish uchun.

Bu yukxatlar orkali materiallarning sub’ekt ichidagi harakatini (sarflanishi emas) nazorat qilish va hisobga olib borish uchun qo’llaniladi. M-14. Bir qatorli yuk xati — bitta materialni chetga sotish yoki berish uchun. M-15. Ko’p qatorli yuk xati — bir nechta materiallarni chetga sotish yoki berish uchun. Bu yuk xatlari sub’ektning filiallariga materiallarni berish yoki shartnomalarga asosan boshqa shaxslarga sotish uchun kullanilib, ikki nusxada tuziladi. M-17. Omborxonada materiallarni hisobga olish kartasi, omborxonadagi mavjud materiallarning navi, miqdori, bahosi bo’yicha harakatini hisobga olib boradi. Bu kartalarni omborxona mudiri tuzadi va yurgazib boradi va ushbu kartalar omborxonadagi materiallar to’g’risida tezkor mu’lumotlar olish uchun xizmat qiladi. M-18. Hujjatlarni qabul qilib olish qaydnomasi — ombor mudiri tomonidan tuzilib unda buxgalteriyaga topshirilgan kirim va chiqim hujjatlari qayd qilinadi. M-20. Omborxonada kolgan materiallarning jamgarmasi-ma’lum davrga (asosan oy, kvartal va yil oxirida) omborda mavjud bo’lgan materiallarning qoldig’i ombor kartochkalariga asosan tezkor buxgalteriya hisobi usulida aniqlanadi. M-22. Sarflangan materiallarni hisobdan chiqarish va materiallar qoldig’i to’g’ri-sida dalolatnoma. M-28. Chegaralangan olish kartasi-qurilishda materiallarni ob’ekt bitguncha olish uchun. M-28a. Chegaralangan olish kartasi-qurilishda materiallarni oy davomida olish uchun. Ushbu hujjat maxsus komissiya inventarizatsiya utkazgandan keyin tuziladi. Unda ma’lumotlar joriy hisobga asosan qo’yiladi va materiallar haqiqiy mavjudligi esa o’tkazilgan inventarizatsiyaning yakuni bo’yicha aniqlanadi. M-34. Materiallarning haqiqiy qoldig’i bilan zahira me’yori urtasida farq to’g’risidagi ogoxlantiruvchi bildirishnoma. Bu bildirishnoma ombor mudiri

tomonidan M-17 ma’lumotiga asosan tulgazili 6 unda materiallarning harakati, keraksiz yoki ortiqcha materiallar bo’yicha ma’lumotlar olinib kelgusi oyda moddiytexnika ta’minoti (marketing) bo’limi xodimlarining faoliyatini tartibga solishga yordam beradi. 4. Ombordagi materiallarni hisobi va ularni buxgalteriyada rasmiylashtirish tartibi. Materiallar omborxonalarda va buxgalteriyada hisobini yuritish tartibi "Tovarmaterial zahiralari" nomli 4-Milliy standartga asosan sub’ekt tomonidan tasdiqlangan hisob siyosatiga muvofiq yuritiladi. Hozirgi davrga nisbatan tularok javob beradigan usullar bu tezkor-buxgalteriya usuli va miqdor-summa usullaridir. Bu usullarni qo’llaganda materiallar harakati ustidan nazorat ombor mudirlarining ma’lumotlariga asosan amalga oshiriladi. Tezkor-buxgalteriya (saldo) usulining asosiy shartlari quyidagilardan iboratdir: — buxgalteriya xodimlari tomonidan omborxonadagi materiallar harakatini to’g’ri va uz vaqtida hujjatlashtirishni, omborxonada hisobni yuritishni doimiy va tizimli ravishda nazorat qilish, omborxona mudirlarining hisoboti bo’yicha aks ettirilgan qoldiq materiallar haqiqatdagi soldigiga to’g’ri kelishini tekshirish huquqini buxgalterlarga berish; — buxgalteriyada materiallar harakatini faqat pul ko’rinishda tasdiqlangan baholarda, guruhlari. joylari va turlari bo’yicha hisobini yuritish; — materiallar qoldiqparini omborxona hisobi bilan buxgalteriya hisobi ma’lumotlarini doimiy ravishda taqqoslash yo’li bilan tasdiqlash. TMZ tezkor-buxgalteriya (saldo) hisobini qo’llaganda omborxonada ularning turlari va navlari faqat miqdor ko’rsatkichda hisobga olinadi. Ushbu hisob maxsus miqdor - summa kartochkasida (M-12) yuritiladi. Ushbu kartochka har bir materiallar uchun ayrim holda ochilib unda nomi, navi, ulchov birligi, bahosi, qoldig’i, kirimi va chiqimi ko’rsatilib boriladi va ushbu kartochkalar omborxona mudiriga tilxat bilan beriladi. 5. Materiallarni sintetik hisobi.

Materiallarning — tovarlar, xom ashyo va materi allar, ehtiyot qismlar, idishlar, uruglar, ugitlar va boshqa materiallarning holati va tannarxi to’g’risidagi ma’lumotlarni umumlashtirish uchun 1000- "Materiallar" nomli sintetik va aktiv schyotlar gyruxi qo’llaniladi. Ushbu schyotlarning guruhida materiallar xarid bahosidan tashqari ularni tayyorlash, olib kelish sarflari ham hisobga olinadi (agarda 1510-"Materiallar xarid qilish va tayyorlash" schyoti kullanilmasa). Sub’ektning hisob siyosatida tovar-material zahiralarining belgilangan ulgurji shartnoma bahosi, haqiqiy tannarx yoki LIFO, FIFO usullarida tannarxi hisoblanadi. Agarda materiallar tegishli tannarxda hisobga olinsa shu narx bilan haqiqiy tannarxi urtasidagi farq, 1610-"Materiallar qiymati o’rtasidagi farqlar" tranzit schyotida hisobga olinadi. Materiallar holati va harakatini nazorat qilishni kuchaytirish maqsadida 1000"Materiallar" schyotida quyidagi schyotlar ochilgan: 1010- "Xom ashyo va materiallar" 1020-"Sotib olintan prim fabrikatlar, butlash (komplektlash) bukychlari" 1030- "Yoqilg’i" 1040-"Ehtiyot qismlar" 1050-"Qurilish materiallari" 1060-"Idishlar va idish materiallar" 1070-"Chetga qayta ishlashga berilgan materiallar" 1080-"Inventar va xo’jalik buyumlari" 1090-"Boshqa materiallar" Sintetik hisobda materiallar faqat so’m ko’rinishida hisobga olib boriladi, lekin belgilangan vaqtda haqiqiy mavjudligini tekshirish maqsadida tizimli ravishda inventarizatsiya o’tkazilishi shart. Ularning boshlang’ich va oxirgi qoldig’i va kirimi ushbu schyotlarning debet tomonida va sarfi-chiqimi esa kredit tomonida haqiqiy tannarxda qayd qilib boriladi. Xo’jalik yurituvchi sub’ektning omboriga materiallar nafaqat mol etkazib beruvchilardan qabul qilinadi, balki hisobdor shaxslar olib kelgan zahiralar, (xo’jalik va idora uchun zarur buyumlar), o’zining

yordamchi ishlab chiqarishida ishlab chiqarilgan mahsulotlar — jihozlar, ish qurollari, moslamalar va xokazo, asosiy ishlab chiqarishdan olingan chiqindilar va tejalgan buyumlar, yaroqsiz mahsulotlar, asosiy vositalar va ATB hisobdan chiqarilayotganda olingan ikkilamchi materiallar ham omborga qabul qilinadi. TMZ sarflanishi va chiqimi bo’yicha to’lgazilgan hamma dastlabki hujjatlar sintetik schyotlarda, foydalanish joylari va sarflarning yo’nalishlari bo’yicha buxgalteriyada guruhlashtiriladi. Hisobot davrining ichida ular belgilangan, asosan hisob-reja bahosida hisobga olib boriladi va hisobot davrining oxirida hisob-reja bahosi bilan xaqiqiy tannarxi o’rtasidagi farq summasi belgilangan tartibda hisob- reja bahosiga yoki kelishilgan bahoga mutanosib ravishda sarflangan tarmoqlarga taqsim qilinadi (agarda ushbu sarflar tejalgan bo’lsa tegishli xarajatlardan chegiriladi). Shunday qilib, TMZ sarfining haqiqiy tannarxini tashkil qiluvchi summa buxgalteriyada bir nechta jurnal orderlarda (1,3,6.7,10/1,13) aks ettiriladi va Bosh daftarda umulashtiriladi. Sarflangan yoki chetga chiqarilgan TMZ haqiqiy tannarxda 10 va 10/1 jurnal-orderda aks ettiriladi va Bosh daftarda umumlashtiriladi. Agarda xo’jalik yurituvchi sub’ektning hisob schyotida ko’rsatilgan bo’lsa TMZ xarid bahosi, olib kelish va tayyorlash sarflarini hisobga olish uchun 1510"Materiallarni sotib olish va tayyorlash" schyoti qo’llaniladi. Ushbu 1510 schyotining debetiga qabul qilish manbaiga muvofiq xarid qilingan TMZ kelishilgan bahosi va ularni tayyorlash va olib kelish sarflari 6010, 2010, 2310, 6510, 6710, 6970 va boshqa schyotlarning kreditida qayd qilib boriladi. 1510 schyotning kreditida va 1000, 1100, 2900 schyotlarining debetida haqiqatda kelgan va kirim qilingan materiallar qiymatlari qayd qilinadi. Lekin ularning hisob-reja tannarxi bilan haqiqiy tannarxi o’rtasidagi farq summalari 1610"TMZ qiymatidagi farqlar" schyotiga o’tkaziladi. Ushbu 1610 schyotidagi yig’ilgan farq summalari hisobot davri oxirida TMZ chiqarilgan tegishli ob’ektlariga hisob-reja bahosidagi qiymatiga mutanosib ravishda taqsim qilinadi.

1510 schyotda yo’lda kelayotgan (lekin hujjati kelgan) TMZ joriy ma’lumotlari ko’rsatiladi. Bu ushbu schyotning har oyidagi boshlang’ich qoldig’i hisoblanadi. 6. Materiallarni kelib tushishi hisobi. Mol etkazib beruvchilar bilan hisoblashishlar Materiallar kirimi jarayonida tegishli hujjatga asosan omborxona mudiri ularni maxsus kartochkalarda qayd qiladi. Sarflash hujjatlariga (chegaralangan oluv kartasi, talabnoma, yuk xati) asosan ularning chiqimi qayd qilib boriladi. Chegaralangan-oluv kartasidagi ma’lumotlar omborxona hisobi kartochkasiga ushbu kartadagi xom ashyo va materiallar (eki undagi materiallarning bitta turi) olib bo’lingandan keyingina, lekin keyingi oyning 1-kunigacha o’tkaziladi. Bu hollarda omborxona kartochkalari ushbu chegaralangan-oluv kartalari bilan birga saqlanadi. Ushbu kartochkalardagi qoldiqlar har bir muomala qayd qilingandan keyin hisoblab chiqiladi. Omborxona mudiri olingan hujjatlarga belgilangan bahoni qo’yadi va kartochkaga hujjatning nomeri, sanasi, olingan xom-ashyo, material yoki tovarning miqdorini qayd qiladi. Buxgalteriya tomonidan belgilangan grafikka asosan belgilangan vaqtda ombor mudiri kirim va chiqim hujjatlarining ro’yxatini (M-13) tuzadi. Unda hujjatlarning nomerlari, materiallar miqdori, guruhi va turlari ko’rsatiladi. Material bo’limining buxgalteri esa moddiy javobgar shaxs — omborchidan ushbu hujjatlarning reestrini (hisobot) qabul qilib oladi va o’zining imzosi bilan tasdiqlaydi. Shundan keyingina ushbu hisob kartochkalari buxgalteriya qaydnomasi huquqini oladi. Har oyning 1-kuni holatiga ombor mudiri kartochkalardagi TMZ qoldig’ini "Tovar-material zahiralarining qoldig’ini hisoblash qaydnomasi" (M-14)ga o’tkazadi. Bu qaydnoma har bir ombor uchun ayrim yurgaziladi va yillik ma’lumotlar yig’iladi. Ushbu qaydnoma buxgalteriyada saklanib oyning oxirida ombor mudiriga beriladi, u esa ushbu qaydnomani tulgazib keyingi oyning 1-3 kunlari (tasdiqlangan grafikka asosan) buxgalteriyaga topshirishi lozim. Moddiy javobgar shaxs tegishli materiallar turlari bo’yicha haqiqiy qoldig’ining marketing bo’limi tomonidan o’rnatilgan zahira me’yori va nisbatlariga mos kelishini nazorat qilib borishi lozim.

Materiallarning kirimi va u bilan bog’liq sarflarning majmuasi, ya’ni uning tannarxi quyidagilardan tashkil topgan: — oy boshida omborxonada materiallar oy boshiga qoldig’i, belgilangan bahoda; — mol etkazib beruvchilar jo’natgan materiallar (schyot-fakturada ko’rsatilgan qiymatda); — kirim qilingan materiallar olib kelish sarflari; — hisobdor shaxslar tomonidan olib kelingan materiallar; — hisobdor shaxslar tomonidan to’langan yuklash-tushirish sarflari; — yukchilarga hisoblangan mehnat haqi; — hisoblangan mehnat haqiga nisbatan majburiy ajratmalar; — yordamchi ishlab chiqarishda tayyorlangan va omborga topshirilgan materiallar; — asosiy yordamchi ishlab chiqarish tomonidan tejalgan va omborga topshirilgan materiallar va chikindilar; — asosiy vositalarni hisobdan chiqarish natijasida olingan materiallar; — ATB hisobdan chiqarish natijasida olingan materiallar; — yaroqsiz mahsulotni tugatish natijasida olingan materiallar; — asosiy ishlab chiqarishdan olingan chikindilar va tejalgan materiallar. Jami. Kirim qilingan materiallar haqiqiy tannarxi. Charm-poyabzal va matbaa ishlab chiqarish korxonalarida qabul qilingan TMZ foydalanish va ishlab chiqarish yo’nalishlari bo’yicha guruhlashtirish tartibi sub’ektda sintetik hisobini tashkil qilishga asos buladi. Materiallar har-bir guruhi alohida schyotda hisobga olib boriladi, buning uchun schyotlar rejasida bir nechta schyotlar ajratilgan. Materiallarning — tovarlar, xom ashyo va materiallar, ehtiyot qismlar, idishlar, urug’lar, ugitlar va boshqa materiallarning holati va tannarxi to’g’risidagi ma’lumotlarni umumlashtirish uchun 1000- "Materiallar" nomli sintetik va aktiv schyotlar guruhi qo’llaniladi. Ushbu schyotlarning guruhida materiallar xarid bahosidan tashqari ularni tayyorlash, olib kelish sarflari ham hisobga olinadi

(agarda 1510- "Materiallar xarid qilish va tayyorlash" schyoti kullanilmasa). Sub’ektning hisob siyosatida tovar-material zahiralarining belgilangan ulgurji shartnoma bahosi, haqiqiy tannarx yoki LIFO, FIFO usullarida tannarxi hisoblanadi. Agarda materiallar tegishli tannarxda hisobga olinsa shu narx bilan haqiqiy tannarxi urtasidagi farq, 1610- "Materiallar qiymati urtasidagi farqlar" tranzit schyogida hisobga olinadi. Materiallar polati va harakatini nazorat qilishni kuchaytirish maqsadida 1000"Materiallar" schyotida quyidagi schyotlar ochilgan: 1010- "Xom ashyo va materiallar" 1020-"Sotib olintan prim fabrikatlar, butlash (komplektlash) bukychlari" 1030- "Yoqilg’i" 1040-"Ehtiyot qismlar" 1050-"Qurilish materiallari" 1060-"Idishlar va idish materiallar" 1070-"Chetga qayta ishlashga berilgan materiallar" 1080-"Inventar va xo’jalik buyumlari" 1090-"Boshqa materiallar" Sintetik hisobda materiallar faqat so’m ko’rinishida hisobga. olib boriladi, lekin belgilangan vaqtda haqiqiy mavjudligini tekshirish maqsadida tizimli ravishda inventarizatsiya utkazilishi shart. Ularning boshlang’ich va oxirgi qoldig’i va kirimi ushbu schyotlarning debet tomonida va sarfi-chiqimi esa kredit tomonida haqiqiy tannarxda Qayd qilib boriladi. Xo’jalik yurituvchi sub’ektning omboriga materiallar nafaqat mol etkazib beruvchilardan qabul qilinadi, balki hisobdor shaxslar olib kelgan zahiralar, (xo’jalik va idora uchun zarur buyumlar), uzining yordamchi ishlab chiqarishida ishlab chiqarilgan mahsulotlar — jhozlar, ish kurollari, moslamalar va xokazo, asosiy ishlab chiqarishdan olingan chikindilar va tejalgan buyumlar, yaroqsiz mahsulotlar, asosiy vositalar va ATB hisobdan chiqarilayotganda olingan ikkilamchi materiallar ham omborga qabul qilinadi.

Sarflanishi va chiqimi bo’yicha tulgazilgan hamma dastlabki hujjatlar sintetik schyotlarda, foydalanish joylari va sarflarning yunalishlari bo’yicha buxgalteriyada guruhlashtiriladi. Hisobot davrining ichida ular belgilangan, asosan hisob-reja bahosida hisobga olib boriladi va hisobot davrining oxirida hisob-reja bahosi bilan xats щ iy tannarxi urtasidagi farq summasi belgilangan tartibda hisob-reja bahosiga yoki kelishilgan bahoga mutanosib ravishda sarflangan tarmoqlarga taqsim qilinadi (agarda ushbu sarflar tejalgan bo’lsa tegishli xarajatlardan chegiriladi). Shunday qilib, TMZ sarfining haqiqiy tannarxini tashkil qiluvchi summa buxgalteriyada bir nechta jurnal orderlarda (1,3,6.7,10/1,13) aks ettiriladi va Bosh daftarda umulashtiriladi. Sarflangan yoki chetga chiqarilgan TMZ haqiqiy tannarxda 10 va 10/1 jurnal-orderda aks ettiriladi va Bosh dafgarda umumlashtiriladi. Agarda xo’jalik yurituvchi sub’ektning hisob schyotida ko’rsatilgan bo’lsa TMZ xarid bahosi, olib kelish va tayyorlash sarflarini hisobga olish uchun 1510- "Materiallarni sotib olish va tayyorlash" schyoti qo’llaniladi. Ushbu 1510 schyotining debetiga qabul qilish manbaiga muvofiq xarid qilingan TMZ kelishilgan bahosi va ularni tayyorlash va olib kelish sarflari 6010, 2010, 2310, 6510, 6710, 6970 va boshqa schyotlarning kreditida qayd qilib boriladi. 1510 schyotning kreditida va 1000, 1100, 2900 schyotlarining debetida haqiqatda kelgan va kirim qilingan materiallar qiymatlari qayd qilinadi. Lekin ularning hisob-reja tannarxi bilan haqiqiy tannarxi urtasidagi farq summalari 1610"TMZ qiymatidagi farqlar" schyotiga utkaziladi. Ushbu 1610 schyotidagi yigilgan farq summalari hisobot davri oxirida TMZ chiqarilgan tegi shli ob’ektlariga hisobreja bahosidagi qiymatiga mutanosib ravishda taqsim qilinadi. 1510 schyotda yulda kelayotgan (lekin hujjati kelgan) TMZ joriy ma’lumotlari ko’rsatiladi. Bu ushbu schyotning har oyi dagi boshlang’ich qoldig’i hisoblanadi. Materiallar tuzilgan shartnomaga asosan mol etkazib beruvchi tashkilotlar va boshqa sub’ektlar etkazib bergan qiymatliklar hisobiga tulizilib boriladi. Mol etkazib beruvchilar jo’natilgan materiallar uchun to’lov talabnomalari, to’lov topshirigi yoki schyot-faktura yozadilar va xaridorga beradi yoki uning manziliga

pochta alokasi orkali junamdi. Mol oluvchi-xaridor esa uning qiymatini to’lash uchun uziga xizmat qilayotgan bankka topshiradi. Ushbu to’lov hujjatining yuli quyidagi tartibda aks ettirilishi mumkin: Tuzilgan shartnomaning bajarilishi bo’yicha tezkor hisobni va nazoratni sub’ektning marketing bo’limi amalga oshiradi. Kuning uchun ushbu hujjatlar, ya’ni to’lov talabnomasi, schyot-fakturalar eng avvalo marketing yoki mol iya bo’limiga kelib tushadi. Bu bo’limda ushbu hujjatlar myse tekshiriladi — shartnomada ushbu mol bormi eki yukmi, talabga javob beradimi, olinganmi yoki yulda kelayaptimi, agarda yulda kelayotgan bo’lsa "Kelayotgan yuklarni hisobga olish" (M-1) daftariga qayd kilinib tegishli nomer qo’yiladi va to’lashga rozilik beriladi — akseptlanadi. Ushbu to’lov hujjatlari qayd kilinib ichki hujjat nomeri kuyilgandan keyin uning qiymatini to’lash uchun buxgalteriyaga beriladi, pattasi (kvitansiya) esa yukni tegishli joydan olish uchun transport-ekspeditsiya bo’limiga beriladi. Natijada shu vaqtdan etiboran mol etkazib beruvchilarga sub’ektning qarzi ruyobga chiqadi. Ushbu yuklarning omborxonaga kelib tushishi vvktyda ularga kirim orderi yoziladi keyin qaydnoma (reestr) bilan buxgalteriyaga topshiriladi, buxgalte riyada esa ushbu orderlar tegishli to’lov talabnomasiga tasdiq,lovchi hujjat sifatida ilova sifatida tiqiladi. Ushbu materiallar qiymatini to’lash jarayonida sub’ekt pul mablag’larini mol etkazib beruvchining schyotiga o’tkazganligini tasdiqlovchi pul mablag’lari schyotlaridan ko’chirma (to’lov topshiriqnomasini bankning to’laganlik belgisi bilan) beradi. Mol etkazib beruvchilar bilan olingan materiallar, bajarilgan ish va ko’rsatilgan xizmatlar yuzasidan hisoblashish 6010 - "Mol etkazib beruvchilar va pudratchilarga tulanadigan schyotlar" nomli asosiy va passiv schetda yuritiladi. Chunki bu schyotning boshlang’ich qoldig’i mol etkazib beruvchilar va pudratchilarga bo’lgan qarzni (majburiyatni) oy oxirida tulanmagan to’lov schyotlarining summasini kredit tomonida aks ettiradi va bundan tashqari ushbu tomonida hisobot davrida akseptlangan va fakturasiz kelgan materiallar qiymati

ko’rsatilsa, uning debet tomonida esa hisobot davrida to’langan va o’zaro hisoblashish natijasida to’plangan summa aks ettiriladi. Mol etkazib beruvchilar va pudratchilar bilan hisoblashishlar 6-jurnal-orderida aks ettiriladi. Bu aralash registr hisoblanib birinchi qismida umumiy qarz va to’langan summa ko’rsatilsa, ikkinchi qismida hisoblashishning natijalari bo’yicha har bir to’lov hujjati va har bir kirim orderi bo’yicha ma’lumot yig’ilib boriladi. 6-jurnal-order har oyning boshida mol etkazib beruvchilar va pudartchilarga to’lanmagan (qarz) summalar bilan boshlanadi: — akseptlangan, to’lov muddati o’tgan to’lov hujjatlari – 6010 schyotning oy boshidagi qoldig’i; — akseptlangan, to’lov muddati o’tmagan to’lov hujjatlari – 6010 schyotning oy boshidagi qoldig’i; — akseptlangan, lekin olinmagan materiallar (qabul qilinmagan TMZ); — qiymati to’langan, lekin olinmagan materiallar (sub’ektning omboriga qabul kilinmagan), qabul kilinmagan materiallar; — fakturasiz materiallar — materiallar qabul qilingan, lekin tasdiqlovchi hujjatlari kelmagan. 7. Buxgalteriyada materiallarni harakatini hisobi. Hisobot davri mobaynida sub’ektning buxgalteriyasi mol etkazib beruvchilar va pudratchilardan marketing bo’limi tomonidan akseptlangan to’lov hujjatlarini, omborxonalarning kirim orderi va dalolatnomalarini, hisoblashish va boshqa schyotlardan ushbu mablag’larning to’langanligini tasdiqlovchi schyotlarning kuchirmasini oladi. Ushbu jarayon natijasida hisoblashishning amalga oshirilgani va tomonlarning majburiyatlarining bajarilganligini nazorat kilim imkon iyatini beradi. Fakturasiz materiallarni hisobga olish tartibi. Agarda sub’ektning nomiga fakturasiz TMZ kelib kolgan bo’lsa, u vaqtda tezda qabul qilish dalolatnomasi tuziladi va materiallar omborga qabul kilinib hisobot bilan ilova sifatida buxgalteriyaga topshiriladi. Ushbu dalolatnomada materiallar subektning hisob siyosatida qabul Kilgan bahoda baholanadi, 6-jurnal-orderga qayd qilinadi,

omborxonaga qabul qilinadi va akseptlanadi. Fakturasiz qabul qilingan materiallar 6jurnal – orderga oyning oxirida qayd qilinadi, agarda ushbu oyda tasdiqlovchi to’lov hujjatlarini olish imkoniyati bulmasa 6- ustuniga schyot nomeri urniga F-1 belgisi qo’yiladi. Chunki ularning qiymatini to’lash mumkin zmas, sababi bank uchun mablag’larni o’tkazishga asos to’lov talabnomasi yoki schyot-faktura, hisoblanadi. Keyingi oyda to’lov hujjatlarining kelib tushish sanasidan ular akseptlanadi, bank orkali qiymati tulanadi va buxgalteriyada 6-jurnal-orderning tegishli materiallar guruhida qayd qilinadi va "aksept" ustunida belgilanadi. Keyin "saldo" qatorida (tulanmagan hisoblashish) tegishli bahoda ilgari yozilgan summa uchiriladi (storno); Ushbu yozuvlar amalga oshirilgandan keyingina ushbu TMZ bo’yicha mol etkazib beruvchilar bilan hisoblashish tugallangan deb hisoblanadi. Yo’ldagi materiallarii hisobga olish. Agarda TMZ to’lov hujjatlari olinib akseptlangan, lekin ular xaligacha sub’ekt omboriga kirim kilinmagan bo’lsa ushbu qiymatliklar yo’ldagi materiallar deyiladi. Chunki bank tomonidan qiymatining to’langanligi yoki tulanmaganligidan qat’iy nazar akseptlangan to’lov hujjatlari hisobga olinishi lozim. To’lov hujjatlari 6-jurnal-orderning "Kelmagan yuklar'"" va "Aksept" ustunlarida oy davomida qayd qilib boriladi.' Oyning oxirida esa sub’ekt ushbu TMZ uzining balansiga qabul qilishi va tegishli guruhlarga yozishi shart. Lekin keyingi oyning boshidan ushbu mollar yuzasidan buladigan hisoblashishlar davom qiladi. qiymatliklar omborga qabul kilangandan keyin ular tegishli materiallar turlari va guruhiga ombor mudiri tomonidan kirim kilimadi va omborxonaning kirim orderi buxgalteriyaga beriladi. Lekin akseptlanmaydi, chulki uning to’lov hujjatlari iigari buxgalteriyaga akseptlanib topshirilgan extimol bu to’lov hujjatlarida ko’rsatilgan summa to’langan bulishi mumkin. Cnunki 6- jurnal- orderni hisobot davrining oxirida yopayotganda ushbu guruhdagi materiallar ikki marta kirim kilinishi mumkin. Mol etkazib beruvchilar bilan materiallar yuzasidan hisoblashish amalga oshirilayotganda ularning kamomadi yoki ortiqchaligi aniqlanishi mumkin. Ayrim hollarda haqi katda qabul qilingan materiallar mol etkazib beruvchilarning to’lov hujjatlaridagi ko’rsatkichlari, bilan takkoslanadi va

dalolatnoma (M-7) bilan tasdiqpanadi. Aniqlangan ortiqcha qiymatliklar kelishilgan yoki qabul qilingan bahoda dalolatnomaga asosan qabul qilinadi. Keyin 6-jurnal-orderning ayrim qatorida fakturasiz materiallar sifatida ko’rsatiladi va marketing bo’limi mol etkazib beruvchiga ortiqcha qiymatlik to’g’risida xabar yuborib to’lov hujjatini jo’natishni suraydi. Mabodo ushbu usulni kallash natijasida (taqqoslash) kamomad aniqlansa dalolatnomaga asosan sub’ekt mol etkazib beruvchiga da’vo bildiradi. Bu vaqtda kam chikkan materiallar haqiqiy tannarxda hisoblanadi, tashish tarifi yukning ogirligiga va ustama yoki chegirma summasi qiymatlikning umumiy summasiga mutanosib aniqlanadi. 8. Transport-tayyorlov xarajatlarini hisobi. Kamomad summasi 4860- "Da’volar bo’yicha olinadigan schyotlar" ning debeti va 6010- "Mol etkazib beruvchilar va pudratchylarga tulanadigan schyotlar" schyotining kreditida qayd qilinadi va 6-jurnal-order va 7-qaydnomada ko’rsatiladi. Bu jurnal-orderda faqatgina materiallar olish bilan bog’liq bo’lgan hisoblashishlar aks ettiriladi. Pekin ko’p hollarda sub’ekt uzining faoliyati dvvomida mol etkazib beruvchilarning xizmatlaridan (gaz, energiya, suv, ta’mirlash va xokazo) ham foydapanadi. Kuning uchun ushbu xizmatlar yuzasidan hisoblashishni aks etirish uchun ayrim 6-jurnal-order (6/| j/o) ni ochish va yuritish yuritish maqsadga muvofi щ ir; hisobot davri tugagandan keyin ushbu jurnal- orderlarning ko’rsatkichlari 6010-"Mol etkazib beruvchilar va pudratchilar bilan hisoblashishlar" schyoti bo’yicha jamlanma ma’lumotlar olish uchun yigiladi va Bosh daftarga utkaziladi. Sub’ektning buxgalteriyasi "Moddiy qiymatliklarning harakati" (pul ko’rinishida) qaydnomaeidan foydalangan holda materiallar harakatini so’m ko’rinishida hisobga olib boradi. Ushbu qaydnoma TMZ butligini nazorat kiluvchi, joylarda harakatini hisobga oluvchi asosiy registr hisoblanadi. Ushbu 10-qaydnoma quyidagi tarkibda tuzilgan: 1-bo’limda: — sintetik schyotlar va guruhlar buy icha hisob-reja bahosida va haqiqiy tannarxida TMZ kirimi va qoldiq summasi;

2-bo’limda: — transport-tayyorlov sarflari va materiallarning gyruxlari bo’yicha haqiqiy tannarxi bilan hisob-reja tannarxi urtasidagi farqning summa va foiz ko’rinishlari; 3-bo’limda: — haqi katda sarflangan TMZ haqiqiy tannarxini hisoblash, ombordan jo’natish, buli mlarda sarflanishi, buli mlardagi, markaziy ombordagi qoldig’i (haqi kiy va hisob-reja tannarxida). 10-qaydnomani tuzish uchun ma’lumotlar omborning registrlari va M-4 jamgarma qaydnomasidan olinadi. Ushbu qaydnomada quyidagi ma’lumotlar keltiriladi: — "Kirim qilingan TMZ haqiqiy tannarxining tarkibi". Bu ma’lumotlar 1,6.7,8,10 va 13 jurnal-orderlardan va joroy oyda TMZ tayyorlash bilan bog’liq sarflarni aks ettiradigan gramma hujjatlardan olinadi. Bu ma’lumotlar 10qaydnomaning 2-bo’limini tulgazish uchun zarur. — "Kirim qilingan TMZ hisob-reja tannarxi" tegishli ma’lumotlar yuqoridagi jurnal-orderlardan olinadi, lekin materiallar tayyorlov sarflari bundan mustasno. By ma’lumotnomaning ma’lumotlari 10-qaydnomaning 1-bo’limidagi ma’lumotlarni taqqoslash va joroy davrda tayyorlov jarayonlarining natijasini va transport-tayyorlov sarflarining summasini. hisoblash zarur. Natijada "Tovar-materiallar zahirasining harakati" nomli 10-qaydnoma buxgalteriya hisobining bu sohadagi vazifalarini echish uchun zamin tayyorlaydi. 10qaydnomaga tulgazuvchi sifatida 11 "TMZ hisob-reja bahosida bo’limlar, omborlar bo’yicha harakati" nomli qaydnoma qo’llaniladi. 11-qaydnoma bo’limlarning ishlab chiqarish hisoboti, moddiy qiymatliklarni qaytarish yuk xati, ATB harkatining yigma va guruhlashtiruvchi qaydnomasi va boshqa hujjatlarga asosan buxgalteriyada tulgaziladi. Chunki ushbu hujjatlar yordamida har-bir bo’lim bo’yicha olingan va qaytarilgan TMZ miqdori aniqlanadi. Bundan tashqari bo’limlarda kolgan va sarflangan qiymatliklar 11- qaydnomada va 10-qaydnomaning 3-bo’limida ko’rsatiladi (bo’limlardagi omborlardan sarflanishi va ombori bo’lmagan bulinmalarda sarflanishi).

Demak, 10-qaydnomaning 1-bo’limining ma’lumotlari buy icha omborxona va buxgalteriyadagi TMZ hisobining ma’lumotlarini taqqoslash mumkin. Bu taqqoslash har bir ombor bo’yicha ayrim olgan holda, materiallar guruhlanmagan holda hisobreja bahosida amalga oshiriladi, chulki ushbu ma’lumotlar hisobning tezkor-qoldiq usuli uchun zarurdir. Ushbu qaydnomaning 2-bo’limida ikki xil baholash – hisob-reja bahosi va haqiqiy tannarxda balansning tegishli modsalarida va TMZ guruhlari bo’yicha umumiy hajmini aniqpash imkoniyatini yaratadi. Natijada tashish-tayyorlash sarflari va baholar urtasidagi farqning summalari va foizini hisoblash mumkin buladi. 10-qaydnomaning 3-bo’limida buxgalteriya hisobining muxim ko’rsatkichlaridan biri bulmish sarflangan TMZ haqkiiy tannarxi, ularning haqiqiy sarfi, materiallar guruhi bo’yicha oy oxiridagi qoldig’i to’g’risidagi balans moddalarini tulgazish uchun zarur ma’lumotlar keltiriladi. Tashish-tayyorlov sarflari TMZ haqiqiy tannarxi tarkibiga kirib bu sarflarga shartnomadagi kelishilgan bahodan tashqari ushbu qiymatliklarni olib kelish sarflari (tayyorlash, saqlash, yuklash, keltirish, tushirish va xokazo) majmuidan iborat. Ushbu sarflar TMZ aniq turlari yoki guruhlari bo’yicha TMZ hisobga oladigan schyotlarda hisobga olib boriladi. Har oyda buxgalteriya TMZ turlari yoki guruhlari bo’yicha sarflangan tashish tayyorlov sarflarining hajmi va qiymatiga nisbatan foizini hisoblab chiqadi. CHunki ushbu summalar va foiz ulushlari joriy davrda sarflangan TMZ tegishli (bo’limlar bo’yicha) transport tayyorlov sarflarining (TTS) ulushini aniqlash zarur. Ushbu ko’rsatkichni hisoblash uchun 10-qaydnomaning 2 va 3 bo’limidagi ma’lumotlar asos bo’lib xizmat qiladi. Hisobdan chiqarilgan va sarflangan TMZ tegishli TTS summalari qiymatliklarni hisobga oluvchi va sarflar schyotlariga o’tkaziladi. Haqiqiy tannarx bilan hisob-reja tannarxi o’rtasidagi farq summalarini hisobdan chiqarish mumkin. Faqat farqi tejalgan «-«yoki ortiqcha sarf "+" ko’rinishida qayd qilinadi. Ortiqcha sarflar TTS kabi materiallar tannarxini

oshiradi, tejalgan summa esa ularning tannarxini kamaytiradi. Shuning uchun ham tejalgan summa "-" belgisi va ortiqcha sarflangan summa esa "+" belgisi bilan tegishli registrlarga qayd qilinadi. Shunday qilib tashish-tayyorlov sarflari har oyning oxirida maxsus jadval- hisob yordamida har-bir materiallar guruhlari yoki turi bo’yicha hisoblab chiqiladi va sarflangan kanal-tarmoqlariga- ishlab chiqarish, xizmat, ish va hokazo aniqlangan foizda taqsim qilinadi, keyin mahsulot, ish va xizmatning aniq turlariga taqsimlanadi. Agarda ortiqcha sarf aniqlansa tegishli ob’ektlarga (schyotlarga) qo’shimcha yozuv "+" belgisi bilan yoki tejalgan bo’lsa "-" belgisi bilan yozuvlar amalga oshiriladi. Ushbu usulning qo’llanilishi natijasida sub’ektda qo’llanilgan baho (ulgurji yoki hisob- reja bahosi) haqiqiy tannarxga yetkaziladi. 9. Materiallarni inventarlash. Tasdiqlangan buxgalteriya hisobining milliy standartlari xo’jalik yurituvchi sub’ektlardan hisobot tuzishdan oldin materiallarni inventarizatsiya qilishni talab qiladi. Ushbu inventarizatsiya quyidagi hollarda va tartibda o’tkaziladi: — tuzilgan yillik hisobotda materiallar haqiqiy holatini aniqlash maqsadida yilda 1 marta 1-oktyabr holatiga; — moddiy javobgar shaxslarni almashtirayotganda, ularning ustidan asosli shikoyat tushganda va tabiiy ofat sodir bo’lganda; — buxgalteriya hisobidagi ma’lumotlar bilan omborxona hisobidagi (hisobotidagi) ma’lumotlarda farqlar vujudga kelsa. Inventarizatsiya o’tkazish uchun yil boshida sub’ekt rahbarining imzosi bilan doimiy harakatdagi inventarizatsiya komissiyasini tuzish va uning a’zolari to’g’risida buyruk chiqariladi. Unga ob’ektning etakchi mutaxassislari, bo’limlardan vakillar jalb qilinadi. Har bir ayrim inventarizatsiya o’tkazish uchun sub’ekt rahbarining imzosi bilan buyruk chiqariladi. Unda komissiya a’zolari, inventarizatsiya ob’ekti va o’tkazish davri ko’rsatiladi. Inventarizatsiya o’tkazishdan asosiy maqsad materiallar jismoniy va so’m ko’rinishidagi haqiqiy mavjudligini aniqlashdir. Inventarizatsiya jarayonida quyidagilar tekshiriladi:

Tovar-moddiy zahiralarining saqlanish sharoiti: — ularni saqlash va chiqarish tartiblarining to’g’riligi va tortuv va o’lchov jhozlarining ahvoli; — tovar-modsiy zahiralarining harakatini hisobga olish tartibi (omborxona hisobining yuritilishi). Inventarizatsiya o’zining mohiyati, usuli va qamrovi bo’yicha quyidagicha guruhlanadi: a) tekshirish hajmining kamrovi bo’yicha: yoppasiga-ob’ekt har tomonlama va to’liq tekshiriladi; — tanlanma-ob’ektning asosiy ko’rsatkichlari tanlab olib tekshiriladi; b) o’tkazish vaqtiga qarab: - rejali-sub’ekt tomonidan tuzilgan rejaga asosan (yilda bir marta) o’tkaziladi; - kutilmagan holda - javobgar shaxs kutmagan holda shikoyat tushganda va xokazo utkaziladi. Inventarizatsiyani o’tkazish ustidan umumiy rahbarlik sub’ektning rahbari yoki uning o’rinbosarlari tomonidan amalga oshiriladi. Buyrukka asosan tuzilgan inventarizatsiya komissiyasiga ishonchli mutaxassislar jalb qilinadi va natijasini (dalolatnomani) rahbar tasdiqlaydi. Inventarizatsiya komissiyasi o’tkazish davriga buxgalterning hisob ma’lumotlariga asoslangan holda materiallar inventarizatsiya ro’yxatini omborlar bo’yicha (inv-3) tuzadi. Uni o’tkazish vaqtida ombor mudiri tomonidan TMZ qabul qilish va chiqarish ta’kiklanadi, u inventarizatsiya komissiyasiga hamma hujjatlardagi ma’lumotlar omborxona hisobidagi tegishpi kartochkalarga o’tkazilganligi va buxgaltermyaga topshirilganligi to’g’risida tilxat beradi. Inventarizatsiyaning natijalarini aniqlash uchun TMZ qoldiqlarini hisobga oluvchi daftardan foydalanish mumkin, chunki unda inventarizatsiyaning natijasi bo’yicha tuzilgan ro’yxatga asosan jismoniy ko’rinishdagi TMZ qoldig’ini qayd kiluvchi maxsus ustun mavjud. Inventarizatsiya natijasida aniqlangan farqlar-ortiqcha yoki kamomad, taqqoslash qaydnomasini tuzish natijasida haqiqiy tannarxda hujjatlashtiriladi.

Ortiqcha deb topilgan TMZ tegishli schyotlarda kirim qilinadi, debet 1000, 1100, 1200, 2900 va davr sarflari kamaytiriladi, ya’ni muomalaviy daromadlar sifatida tegishli 9390- "Boshqa muomalaviy daromadlar" schyotining kreditida ko’rsatiladi. TMZ kamomadi esa tegishli schyotlarning kreditidan 9433"Qiymatliklarning kamomadi va buzilishi natijasidagi yo’qotishlar" schyotining debetiga olib boriladi. Keyinchalik inventarizatsiya komissiyasining qarori rahbar tomonidan tasdiqlangandan keyin yoki javobgar shaxs zimmasiga olib boriladi debet schyot 4630, yoki davr sarfi sifatida 9433 schyotning debet tomonida qoladi (agar ushbu summani sub’ekt uz zimmasiga olsa).

Adabiyotlar 1. O’zb е kiston R е spublikasi Konstitutsiyasi. –T.: O’zb е kiston. 2003. 2. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I. Karimovning 2013- yilning asosiy yakunlari va 2014 yilda O’zbekistonni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlatirishning ustuvor yo’nalishlariga bag’ishlangan Vazirlar Mahkamasining majlisidagi «2014 yuqori o’sish sur’atlari bilan rivojlanish, barcha mavjud imkoniyatlarni safarbar etish, o’zini oqlagan islohotlar strategiyasini izchil davom ettirish yo’li bo’ladi» ma’ruzasi. «Xalq so’zi» 2014 yil 18 yanvar. 3. O’zb е kiston R е spublikasining “Buxgalteriya hisobi to’g’risida”gi Qonun 1996 yil 30 sentyabr. 4. O’zbekiston Respublikasi «Fuqarolik kodeksi». 1998 y. 5. O’zbekiston Respublikasi «Soliq kodeksi». 2003 y. 6. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining «Patent bojlari to’g’risidagi nizomni va patent bojlarn stavkalarini tasdiqlash haqida»gi Qarori. 2002 y. 14 oktyabr. 357-son. 7. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining «Mahsulot (ishlar, xizmatlar)ni ishlab chiqarish va sotish xarajatlari tarkibi hamda moliyaviy natijalarni shakllantirish tartibi to’g’risida»gi nizomni tasdiqlash haqidagi Qarori (1999 yil 5 fevral. №54, 2003 y. 15 oktyabr №444). 8. «Auditorlik faoliyati to’grisida»gi O’zbekiston Respublikasi Qonuni, 2000 yil. 26 may. 9. «Lizing to’risida»gi O’zbekiston Respublikasi Qonuni. 1999 yil. 14 aprel. 10.Abdukarimov M.T. «Moliyaviy hisobotni o’qish va tahlil qilish yo’llari». -T.: Iqtisod va huquq dunyosi. 1999.

O'xshashlar

Charm-poyabzal va matbaa ishlab chiqarish korxonalarida xususiylashtirish operatsiyalarini hisobga olishning o’ziga xos xususiyatlari

Charm-poyabzal va matbaa ishlab chiqarish korxonalarida tayyor mahsulot va ularni realizatsiyasi hisobga olishning o’ziga xos xususiyatlari

Charm-poyabzal va matbaa ishlab chiqarish korxonalarida mehnat va ish haqini hisobga olishning o‘ziga xos xususiyatlari

Charm-poyabzal va matbaa ishlab chiqarish korxonalarida o‘zini mablag‘i kreditlar va moliyaviy natijalarni hisobga olishning o‘ziga xos xususiyatlari

Charm-poyabzal va matbaa ishlab chiqarish korxon