Bosh sahifa
Referatlar
Tilshunoslik
Yuklama. So’z gaplar
Yuklama. So’z gaplar
Yuklangan vaqt:
20.09.2019
Ko'chirishlar soni:
0
Hajmi:
91 KB
Ko'chirib olish
O'xshashlar
So’z–gaplar
Yuklama
Yuklama
So‘z gaplar
Qo‘shma gaplar uslubiyati
![modal so'zlar fikrning voqelikka munosabatini ifodalaydi va butun gapga taalluqli bo'ladi. Yuklamalar esa ta'kid, o'xshatish, kuchaytirish kabi qo'shimcha ma'no ifodalaydi. Yuklama ifodalagan ma'no butun gapga bevosita taalluqli bo'lmay, awalo o'zi tirkalib kelgan bo'lakning ma'nosini bo'rttirishga xizmat qiladi va shu bo'lak orqali butun gapga taalluqli bo'ladi. S o'z-gaplar to'plamini ajratish tamoyillari. O'zbek formal tilshunosligida so'z- gaplarning mohiyati, turlari, ularning leksik materiali tavsifi, qo'llanish xususiyatlari empirik asosda etarlicha o'rganilgan. Shakl-vazifaviy tilshunoslikda gapning eng kichik qurilish qolipi [Wpm] sifatida talqin qilingach, ziddiyatli, izohtalab nuqtalarga ega bo'lgan so'z-gaplarga ham lison/nutq ixtilofi nuqtayi nazaridan yondashish zararligi ayon bo'lib qoldi va har bir gapning til bosqichida o'z qolipi mavjud bo'lgani kabi, so'z-gaplarning ham o'ziga xos muayyan bir lisoniy qurilish qolipi bo'lishi shart va zarurligi e'tirof etildi. Bo 'laklarga ajratilmaydigan gaplar yoki so 'z-gaplar umumiy atamasi ostida birlashtiriladigan gaplarning alohida belgilari mavjudki, ular shu belgilari bilan mustaqil so'zlardan, yordamchi so'zlardan, sodda yoxud qo'shma gaplardan farq qiladi. Bular quyidagilar: 1)mustaqil holda gap bo'la olish belgisi; 2)gap tarkibida shu gapning biror bo'lagi bilan sintaktik aloqaga kirisha olmaslik belgisi; 3) o'ziga xos g'ayrioddiy ma'noga ega bo'lish belgisi; 4)bog'lamalar bilan birika olmasligi va shuning uchun mayl, zamon, shaxs/son shakllariga ega emaslik belgisi. So'z-gaplar deganda shu to'rt asosiy belgi bilan bir majmuaga birlashtiruvchi hodisalar tushuniladi. 1. Mustaqil holda alohida gap bo'la olish belgisi. Bu belgi 4-belgi bilan chambarchas bog'langan. O'zbek lisoniy tizimi gapda ma'lum bir axborotni tashuvchi tasdiq/inkor, mayl/zamon va shaxs/son ma'no va munosabatlanni ifodalovchi tarkibiy qismlar zarur bo'lishini talab qiladi. So'z- gaplarda bunday tarkibiy qismlarni alohida-alohida ajratish mumkin emas. Lekin ular ham](/data/documents/fc62f597-880d-4814-bec2-7c7e955a330d/page-6.png)
![gap bo'la oladi, chunki kesimhk shakllan ma'no va munosabatlan so'z-gaplarning o'zida mujassamlangan va ularning ichki mohiya- tini tashkil qiladi. Bunday gaplarda kesimlik kategoriyasi ma'nolari va kesimlik gap markazi vazifasida kelish fikrni shakllantirish uni ifodalash bor. Ularda gap sifatida voqelanuvchi so'zning leksik ma'nosida mujassamlashgan. Shu sababdan bunday gaplarda kesimlik mavjud, ammo kesimlik shakli ifodalanmagan. 2. Demak, so'z-gaplar mustaqil gap bo'la olish qobiliyatiga ega bo'lganligi uchun bu so'zlarga nisbatan semantik funktsional shakllangan so'z-gaplar atamasi qo'llaniladi. Bu atamadagi "semantik" tarkibiy qismi hodisaning lug'aviy (ma'noviy) tomoniga ishora qilib turadi. Bunda gap markazi mavqeida kelgan leksemalarning ikki tabiiy xususiyati namoyon bo'ladi, ya'ni bunda leksik birlik ham so'z, ham gapdir. Bu atamaning funktsional tarkibiy qismi esa so'z-gaplarning sintaktik vazifa bajarishi f a q a t g a p m a r k a z i v a z i f a s i d a k e l а о 1 i sh i bilan chegaralanganligini ifodalaydi. Demak, semantik- funksional shakllangan gaplar grammatik shakllangan gaplar ([Wpm])dan farq qiladi va kesimlik ma'nolari so'z-gaplarda leksik birlikning yoki atov birligi [WJning o'zida mujassamlanganligi tufayli so'z-gaplarning lisoniy qurilish qolipi [W A ] sifatida berilgan. 3.So'z-gaplarning o'ziga xos g'ayrioddiy lug'aviy ma'noga egaligi. Bu xususiyat quyidagilarda namoyon bo'ladi: a)ma'no imkoniyatlari chegaralangan; b)o'zida grammatik shakllarni talab etmaydi; v)boshqa so'zlar bilan birikish qobiliyatlaridan mahrum; g)gapda bajara oladigan vazifasi cheklangan; d)ma'noli qismlarga ajralmaydi. Shuning uchun ham bu leksemalar boshqa leksemalarga nisbatan g'ayrioddiy, biroq ma'no va vazifa jihatidan alohida barqaror til birligi hisoblanadi. Aytib o'tilgan fikrlardan shunday xulosaga kelish mumkinki, ot, sifat, son, olmosh, fe'l, ravish, taqlid kabi so'z turkumlari gapning istagan bir bo'lagi vazifasida kela olsa, so'z-gaplar gap (yoki uning markazi) vazifasida kela olishga xoslangan, bog'lovchi, ko'makchi, yuklamalar esa sintaktik aloqani ifodalash uchun xizmat qiladi.](/data/documents/fc62f597-880d-4814-bec2-7c7e955a330d/page-7.png)
![So'z-gaplar tasnifi. So'z-gaplar o'z ichida bir necha ma'noviy guruhga ajraladi: l.Modallar. 2.Undovlar. 3.Tasdiq /inkor so'zlar. 4.Taklif/ishora so'zlar. So'zlovchining bayon etilayotgan fikrga munosabati qat'iy ishonch, gumon, taxmin kabi ma'nolarni lfodalab keladigan so'zlar modal so'zlardir. Ularga xullas, demak, chamasi, tabiiy, ehtimol, shubhasiz, shekilli kabi so'zlar misol bo'ladi va bular formal tilshunosligimizda batafsil o'rganilgan. Kishilarning his-tuyg'ularini, haydash, to'xtatish kabi xitoblarni, buyruqlarni ifodalaydigan so'z-gaplarning ko'rinishi undov so'zlardir. His-tuyg'u undovlariga oh , voy, eh , barakalla, rah mat, ofarin kabi so'zlar, buyruq -xitob undovlariga pisht, beh -beh , pish-pish, chuh kabi xitob so'zlar kiradi. So'z-gaplarning uchinchi ma'noviy guruhi bo'lgan tasdiq /inkor so'zlar ko'pincha modallar tarkibida o'rganilgan. Ha, mayli, xo'sh, xo'p so'zlari tasdiqni, yo'q , mutlaqo, aslo, sira so'z- lari inkorni ifodalovchi so'z-gaplardir. Taklif/ishora so'zlarga qo'llamshi tana a'zolarining maxsus harakatlari bilan uzviy bog'liq bo'lgan ma, mang, qani, marhamai so'zlari kiritilgan. Ular tinglovchiga qaratilgan bo'lib, uni biror ish-harakatni bajarishga undaydi. So'z-gaplar shunday hodisalar guruhiki, ularning juda ko'pchiligi boshqa so'z turkumlaridan tarixiy taraqqiyot jarayoni- da o'ziga xos nutqiy qo'llanish natijasida shakllangan va rivojlan-gan. Chunonchi, so'zsiz, tabiiy so'zlari sifatdan, albatta ravishdan o'sib chiqqan bo'lsa, har qalay, har holda modal so'zlari so'z birikmalaridan, nasib bo 'Isa, xudo xohlasa kabilar gaplardan kelib chiqqan. Sof so'z-gaplarga albatta, alhamdulilloh ; eh , h oy, oh , о 'h ; ha,yo 'q , mutlaqo; ma, mang kabi modal, undov, tasdiq /inkor, taklif/ishora so'zlari mansubdir. O'zbek sistem tilshunosli- gida so'z-gaplar [W>lashgan (modallashgan, undovlashgan tasdiq/mkorlashgan, taklif/ishoralashgan) so'zlar, [W"]-lashayot- gan (modallashayotgan, undovlashayotgan, tasdiq/inkorlashayot- gan, taklif/ishoralashayotgan so'zlar, [W A ]-simon (modalsimon, undovsimon, tasdiq/inkorsimon) so'zlar va ular nutqiy voqelanishlan mufassal o'rganilgan. [W A ]-lashgan (so'z-gaplashgan) so'zlar o'z semantik-funk- sional xususiyatlari bilan har xil guruhning markaziy leksemalariga juda yaqin turadi, lekin o'z a l o q a s i n i](/data/documents/fc62f597-880d-4814-bec2-7c7e955a330d/page-8.png)
![boshqa s o ' z t u r k u m l a r l d a n t o ' l a — t o ' k i s u z m a g a n bo' l a d i. Chunonchi, modallashgan so'zlarga chamasi, chog'i, ehtimol; undovlashgan so'zlarga ura, olg'a, dod, voydod; tasdiq /inkorlashgan so'zlarga bo'pti, ma'qul, aksincha, mutlaqo; taklif/ishoralashgan so'zlarga qani kabi leksemalar misol bo'ladi. [W A ]-lashayotgan (so'z-gaplashayotgan) so'zlar so'z-gaplarga to'la-to'kis o'tgan bo'lmaydi va so'z-gaplarga «o'tish yo'lida» turgan so'zlardir. A.M.Peshkovskiy «ayrim sifatlar sifatlardan uzilib to'la-to'kis otlarga o'tib ketgan bo'lsa, ayrim sifatlar otlarga o'tishning yarim yo'lida turibdi» deb ruscha morojenoe va bolnoy so'zlarini misol keltiradi. Bu o'rinda modallashayotganlarga balki, hatto, aftidan; undovlashayotgan- larga yashang, voy о 'lay; tasdiq /inkorlashayotganlarga durust, to'g'ri, rost, aslo, hargiz; taklif/ishoralashayotganlarga mana mundoq kabi so'zl ar ni m i sol kel t ir i sh m um ki n. Chunonchi , 1 .Balki, siz aytarsiz nima bo 'Iganini? (P.Tur.) l.Nafsi uchun etnas, balki qadri uchun yig'laydi-da. (O'.Usm.) 3. -Qaerga borish, kimga uchrashishni uyaxshi biladi. - To'ppa-to'g'ri. (CH.Ayt.) 4. Hilola gapning to'g'risini aytdi (O'.Usm.) gaplarida [W A - lashayotganj so'zlar (1-3-gapda) qo'llanilgan. [W A ]-simon (so'z-gapsimon) lar deganda mohiyatan so'z-gaplar bo'lmagan lug'aviy birliklarning so'z-gap vazifasida kelishi tushuniladi. Jumladan, modalsimonlarga shunday qilib, baxtga qarshi, tavba, xudo saqlasin; undovsimonlargaerkalash ma'noli asalim, oppog'im va undalma ma'noli ey, do'stlar kabi; tasdiq/inkorsimonlarga xuddi shunday, hech qachon, noto'g'ri kabi; taklif/ishorasimonlarga boshlang ko'rinishli so'zlar misol bo'ladi. Qisqasi, so'z- gaplarning leksik-semantik turlari bo'lmish sof so'z-gaplar o'zlari tarixan kelib chiqadigan so'z turkumlaridan batamom uzilgan bo'lib, ularning ko'pchiligi ravish, sifat, ot sifatida mutlaqo qo'llanilmaydi. So'z-gaplashgan unsurlar esa o'zlari tanxan kelib chiqqan so'zlar bilan omonimik munosabat hosil qiladi va o'z aloqasmi boshqa turkumlardan to'la uzmagan bo'ladi. So'z-gaplashayotgan unsurlarga o'zi boshqa so'z turkumi (ravish, sifat, olmosh, son, fe'l)ga tegishli, lekin so'z-gaplarga xos ma'no va vazifalarda qo'llanila oladigan birliklar kiradi va bular-](/data/documents/fc62f597-880d-4814-bec2-7c7e955a330d/page-9.png)
![ning so'z-gapsimonlardan farqi shundaki, ushbu qatlamga oid so'z lar tarixiy taraqqiyot natijasida batamon so'z-gaplarga o'tib ketishi mumkin. So'z-gapsimonlar esa o'z turkumi doirasida qoladi. So'z-gaplarning sintaktik xususiyatlari. So'z-gaplarning sintaktik xususiyati yuqorida ta'kidlaganimizdek, ularning kesimlik qo'shimchalarini qabul qilmasligi, bog'lama bilan birika olmasligidadir. So'z-gaplar ham undalmalar, sodda gaplar kabi kengaygan yoyiq holatlarda bo'lishi mumkin: l.Cho'lni o'zlashtirgan mardlarga ofarin. (A.Qah.) LFalakning dastidan dod! (Hamza.) 3. Barakalla sizgal Misollardan ko'rinib turgani- dek, so'z-gaplar faqat bitta so'zdan iborat bo'lmay, nutqda kengayish qobiliyatiga ham ega. So'z-gaplarning yana bir sintaktik xususiyati shundaki, [WPm] qurilishli gaplarda kesimlik kategoriyasi va ma'nosi [W]ga [Pm] orqali kiritiladi, [mjning esa o'zbek tilida juda ko'p ko'rsatkichlari mavjud. Shaklning o'zga- rishi bilan kesimlik kategoriyasining ma'no turlari ham o'zgaradi. Masalan, Bo'ladi. Bo'lmaydi. Bo'lsa. Bo'ldi va h .k. Ammo so'z- gaplarda bunday emas. Har bir so'z-gap shu gapga xos bo'lgan ma'nolarni ifodalashga xoslangan bo'ladi. Chunonchi, Ha so'zi tasdiqni fodalaydi. Uning bo'lishsizligi Ha emas bilan emas, balki alohida so'z yo'q bilan ifodalanadi. Albatta yoki shubhasiz modal so'zi qat'iy ishonch va tasdiqni ifodalaydi, inkor ma'nosi mutlaqo, aslo so'z- gaplari bilan beriladi. So'z-gaplarda zamon va shaxs ma'nolari [0] ko'rsatkichli bo'lib, matnda muayyanlashadi. O'zbek tilida gap (kesimlik) zamon va shaxs ma'nolaridan xoli bo'la olmaydi. Zero, so'z- gaplarda zamon va shaxs-son ma'nolarining kontekstual aniqla- nish xususiyati bu so'zlarning asosiy sintaktik xususiyati - kesim lik qo'shimchalarini qabul qilmay gap bo'lib kela olishi bilan sharhlanadi. So'z- gaplarning yana bir sintaktik xususiyati - ular ning gap tarkibida alohida pozitsiyada turishi, ya'ni boshqa gap bo'laklari bilan bog'lanmasligidir va o'zi gap sifatida "yashay olishi", hamisha lisoniy alohidalikni saqlab qolishi bilan belgila- nadi. Chunonchi, \.-Ertaga kelasizmi? - Albatta. (O'.Usm.) 2.- Engil tortdingmi, qizim? - Shukur. (A.Qah.) Ko'rinadiki, so'z-gaplarning umumiy sintaktik xususiyati ular kesimlik](/data/documents/fc62f597-880d-4814-bec2-7c7e955a330d/page-10.png)
![qo'shimchalarini qabul qilmagan holda gap va uning markazini tuza olishidadir. To'it leksik-semantik turida (modallar, undovlar, tasdiq/inkor, taklif/ishora so'zlar) kesimlik kategoriyasini tashkil etuvchi ma'nolardan har bin alohida bo'rttirilgan "yalan'g'och" holda yuzaga chiqadi: modallar so'zlovchining munosabatini ([Pmjdagi maylni), taklif/ishoralar shaxsga qaratilganlik ma'nosini ([Pm] dagi shaxs-sonni), tasdiq/inkorlar tasdiq va inkorni ([Pm]dagi bo'lishli/bo'lishsizlikni) va undovlar bo'lg'usi harakatni ([Pmjdagi zamonni) ifodalashga xizmat qiladi. Umumiy xulosalar Umumiylik-xususiylik dialektikasi asosida morfologiyani o’rganish tilning sistem tabiatidan kelib chiqib, ob'ekt va metodologiyaning juda mos tushganini ko’rsatadi. Sistema va uning unsurlari orasidagi munosabat (sistema sifatida morfema, morfologik kategoriya, morfologik sistema yoki umuman, til sistemasi olinishidan qat’iy nazar) umumiylik va xususiylik dialektikasining namoyon bo’lishidir. Xususan, har qanday morfema o’zining xususiy qo’llanishlari uchun umumiydir (chunki har bir xususiy ko’rinish uning moqiyatidan bir zarra tashiydi), o’z navbatida u morfologik kategoriya-umumiylik uchun xususiy hisoblanadi. Morfologik kategoriyalar va uni tashkil etuvchilari tabiatiga nazar tashlash ularning qurilishi va amaliyotida o’ziga xosliklar bilan birga umumiy qonuniyatlari ham mavjudligini ko’rsatadi. Barcha morfologik kategoriyalar uchun xos bo’lgan, demakki, o’zbek tili morfologik tizimi mohiyatiga tegishi xususiyatlar quyidagilardir. Barcha kategoriyalar ziddiyatli ikkilangan tabiatga ega bo’lib, bu ularda semantik-sintaktik xususiyatlar tajassum topganida ko’rinadi. Odatda faqat semantik xususiyatli deb hisoblanuvchi kategoriyada (masalan, "Son kategoriyasi"ga qarang) ham, shuningdek, faqat sintaktik xususiyatli deb hisoblanuvchi kategoriyalarda (masalan, "Kelishik kategoriyasi"ga qarang) ham har ikki jihat mavjudligi ko’rinadi. Bu ziddiyatli tomonlar ko’r ini shi morfologik birlikning h ayoti va rivojini](/data/documents/fc62f597-880d-4814-bec2-7c7e955a330d/page-11.png)
![ta'minlaydi. To’gri, ayrim kategoriyalar u yoki bu jihatning ustunligi bilan farqlanib turadi. Lekin bu ularda ikkinchi jihat mavjud emas, degan xulosaga olib kelmasligi lozim. O’zbek tili morfologiyasi tabiatida dialektikaning o’zviyligi va butunligini ta'minshab turuvchi "oraliq uchinchi" qonuni amalini tekshirish juda qiziqarli natijalar beradi. Deyarli har bir kategoriya tarkibida ikki qutbni tashkil etuvchi ziddiyatli tomonlar bilan bir qatorda ularni birlashtiruvchi, bog’lovchi uchinchi tomon h.am mavjud bo’lishi ko’rinadi. Bu uchinchi tomon turlicha shakllanuvi mumkin. Ma'lumki, son (miqdor) ma'nosini maxsus ifodalovchi morfologik kategoriya-son kategoriya»si mavjud. Shu bilan birga son ma'nosi boshqa kategoriyalar, jumladan, egalik kategoriyasi mazmunida ham mavjud. O’zbek tilida birlik va ko’plik son ajratiladi. [-lar] ko’plikni ifodalaydi, biroq matnga qarab birlikni ham ko’plikni ham ifodalayveradi. Egalik kategoriyasi shakllaridan —(i)m, -(i)ng birlikka — (i)miz, -(i)ngiz ko’plikka ishora qilsa, -(s)i birlikka ham ko’plikka ham ishora qilaveradi. Demaq -(s)i (son ma'nosiga ko’ra) birlik (-(i)m, -(i)ng) va ko’plik (—(i)miz, -(i)ngiz) qutbini bog’lovchi oraliq holat-oraliq uchinchi bo’lib, bu oraliq uchinchi alohida shaklga (-(s)i) ga ega. Son ketegoriyasi shakllari munosabati esa g’oyat qiziqarli bo’lib, u bir vaqtning o’zida ham qutbiy, ham oraliq shakldir. Sakl yasovchi morfemalarning ayrimlari xususiy go’llanishlarida so’z yasovchilarga juda yaqin keladi (o’zgalovchi, nisbat shakllari). Ammo so’z mohiyatida o’zgarish yasamagani bois ularni so’z yasovchilar doirasiga kiritish maqbul emas. Umuman olganda, so’z yasalishi va shakl yasalishi juda zich bog’langan, muntazam aloqada turuvchi hodisalar bo’lib, ularni bog’lovchi oraliq holatlar ko’p uchraydi (og’rimoq-og’rinmoq., kelmoq-kelishmoq;, kecha-kechasi). Morfologik kategoriyalar tasnifida ularni izchil farqlash lozim.](/data/documents/fc62f597-880d-4814-bec2-7c7e955a330d/page-12.png)
