Urg'u va uning nutqdagi ahamiyatiohang va uning nutqdagi ahamiyati

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

51.5 KB

Ko'chirib olish

Urg'u va uning nutqdagi ahamiyatiohang va uning nutqdagi ahamiyati Topshiriq. Mehnatdan qochish xor-u zorlik keltiradi. Ushbu gapni o'qing. Undagi urg'uli o'rinlarni, pauzalarni toping va izohlang. Og'zaki nutq oqimi boiinuvchanlik xususiyatiga ega bo'lgan tovushlar ketma- ketligidan iborat. Bunday boiinuvchanlik xususiyatiga ega bo'lgan tovushlar qatori segment birliklar qatori hisoblanadi. Lekin og'zaki nutqimiz faqat segment birliklardangina tashkil topmaydi. Bulardan tashqari ketma-ket joylashgan va boiinuvchanlik xususi yatiga ega bo'lgan tovushlar qatori ustiga qo'yilgan ustseg- ment birliklarga ham ega bo'ladi va bu birliklar nutqimiz ta'sirchanligini ta'minlaydi. Ustsegment birliklar urg'u, to'xtam (pauza), nutqning emotsional bo'yog'i (darak, so'roq, buyruq, his-hayajon va boshqalar) kabilarni o'z ichiga oladi. Yuqorida ko'rsatilgan ustsegment birliklarning jami nutq ohangini tashkil etadi.Og'zaki nutqimiz esa segment birliklar bilan ustsegment birliklarning o'zaro munosabatidan iborat bo'ladi. Ko'pincha bunga imo-ishoralar, mimikalar qo'shilib, nutqimizni yana ham ta'sirli, bo'yoqdor qilishga xizmat qiladi. So'zlarning bo'g'inlardan tashkil topishini aytib o'tgan edik. Talaffuzda bo'g'inlar bir xil talaffuz qilinmaydi. Ikki va undan ortiq bo'g'inlardan tashkil topgan so'zlarning talaffuzida bo'g'inlardan biri maium sababga ko'ra boshqalariga nisbatan kuchliroq talaffuz etiladi. Aynan shu hodisaga urg'u deyiladi. Urg'u yordamida nutq ko'rkamlashadi, eshituvchiga yoqimli bo'ladi, uni zeriktirmaydi. Turkiy, jumladan, o'zbek tilida urg'u o'rniga ko'ra ko'chib yuruvchi urg'u sanaladi. Masalan: o 'rik, o 'rikzor — o 'rikzorla 'r — o 'rikzorlarga. Ko'rinadiki, o'zbek tilida urg'u, asosan, so'zning oxirgi bo'g'iniga tushadi va so'zni gap tarkibida boshqa so'zdan ajratish hamda so'z fonetik tarkibini uyushtirish vazifasini bajaradi.

O'zbek tiliga arab, fors-tojik, rus va boshqa yevropa tillaridan o'zlashgan so'zlarda urg'u barqaror o'ringa ega. Bu urg'uning o'sha tillardagi ahamiyati bilan bogiiqdir. Masalan: tadbir, monitoring, reklama, tijorat, ma 'hum, bahor va h.k. Urg'u ma'no farqlash uchun ham xizmat qiladi. bdgiar — bogiar hdzir — hozi r yangi — yangi e'tik — etik akademik — akade'mik Urg'u ikkiga bo'linadi: 1. So'z urg'usi. 2. Ma'no (frazaviy) urg'usi. So'z urg'usi so'zdagi bo'g'inlardan biriga tushadi. Akademik litsey, akademik shoir. Ma'no urg'usi gapdagi maium bir so'zning boshqalariga nisbatan ta'kidlab, ajratib aytilishini ta'minlaydi. Masalan: Samarqandda (boshqa biron bir shaharda emas) afsonaviy obidalar ko'p. BO'G'IN VA UNING TURLAR Biz so'zlarni talaffuz qilayotganimizda, o'pkadan chiqayot gan havo oqimi boiinib-boiinib chiqadi. Bu boiinish tovush yoki tovushlar yig'indisi shaklida bo'ladi. Ana shu hodisa tilda bo'g'in deb yuritiladi. Bir havo zarbi bilan aytilgan tovush yoki tovushlar yig'indisiga bo'g'in deyiladi. Savod chiqarishda va yozuvda bo'g'in juda katta amaliy ahamiyatga ega. Bo'g'inni tashkil qilishda unli va undosh to vushlar xilma-xil kombinatsiyalarda bir- birlariga qo'shiladilar. Masalan: unli —■ undosh: ol, uy, //... undosh — unli: ha, ma, na... unli — undosh — unli: ola, una, ura...

undosh — unli — undosh: bir, til, kir... undosh — unli — undosh — unli: vafo, qora, bola... undosh — unli — undosh — unli — undosh: bodom, g'azab, lobar va hokazo. O'zbek tilidagi so'zlar kel, bur, suv kabi bir bo'g'inli, osmon, qadrdon, iqbol so'zlaridek ikki bo'g'inli, kelajak, xayolot, muhabbat singari uch bo'g'inli, yotoqxona , gumbur-lamoq, xoinona kabi to'it bo'g'inli, radiokarnay, gultojixo'roz, abadiylashtirmoq, qurolsizlantirish, aytolmaganliklaringiz-dandir-da kabi besh va undan ortiq bo'g'inli bo'ladi. So'zlar unli tovush bilan tugasa, bunday bo'g'inga ochiq bo'g'in, undosh tovush bilan tugasa, yopiq bo'g'in deb ataladi. Masalan: a) dala, tabaqa, havo...; b) turp, qor, shayton... TEST TOPSHIRIQLAR! 1. Qaysi javobda unli tovushlarni ifodalovchi harflar berilgan? A) a, o, u, y; B) s, t, b, x; D) a, o, i, e; E) k, i, m, n; F) z, a, e, o'. 2. Qaysi javobda jarangli undoshlar berilgan? A) b, v, ch, k, g, j; B) p, f, ch, sh, x, k; D) b, p, v, f, g, x; E) j, ch, b, v, k, d; F) k, d, b, v, g, z. 3. Qaysi qatorda jarangsiz undoshlar berilgan?

$A) j, d, b, v, g, j; B) j, g, b, v, k, d; D) p, t, f, c, x, s; E) p, f, ch, sh, x, g; F) k, x, g, g\ t, s. 4. Qaysi javobdagi so'zlarda tovush va harflar soni teng emas? A) non, buyuk; B) yog', suv; D) yosh, tong; E) yurak, ot; F) so'z, bog'. 5. Qaysi javobdagi so'zlarda tovush va harflar soni tend emas? s A) chevar, ming, ko'ngil; B) ko'z, baliq, davlat; D) tog', sulton, yutuq; E) ta'kid, albom, tomosha; F) yurak, otaliq, singari. 6. Qaysi qatordagi so'zlar jarangli undoshlardan tashkil topgan? A) suvdon, jambil; B) ozoda, 'tas'hql; D) lola, ^iramida; E) ta'qib, jambil; F) paxta, istak. 7. Qaysi qatordagi so'zlar jarangsiz undoshlardan iborat? A) sun\a\ak, t;ayhon, qandolat;$ $B) xa^KJxoh, qd'shni, aqllilik; \ D) pastak, qishki, kakku; E) tenglik, mafkura, mustaqillik; F) mamlakat, podshoh, vazirlik. 8. Qaysi qatorda jarangli juftga ega bo'lgan jarangsiz undosh tovushlarning miqdori to'g'ri ko'rsatilgan? A A) 8 ta; B) 11 ta; D) 23 ta; 110 E) 9 ta; F) 6 ta. 9. Qaysi so'zda harflar birikmasi bor? ■ A) ishchi; B) yolg'iz; D) daftar; E) muhabbat; F) tuzsiz. 10. (j) harfi sirg'aluvchi tovush sifatida o'qiladigan so'zlar qatorini toping. A) jurnal, janjal, xanjar; B) ajdar, garaj, jirafa; D) jyuri, janob, vijdon; E) jo'ja, jam, ijtimoiy; F) jahl, iloj, ilinj. 11. b tovushi qachon p kabi talaffuz qilinadi?$

A) so'z boshida; B) unlilardan oldin; D) so'z oxirida; E) bo'g'in oxirida; F) undosh bilan yonma-yonma kelganda. 12. t va d harflari to'g'ri yozilgan so'zlar qatorini ko'rsating? A) tanqit, sarqit, ta'kit; B) sandiq, tadqiq, tadbir; D) tatbiq, ta'kit, damba; E) ozot, baland, san'at; F) tereza, terak, san'at; 13. Qaysi javobda jarangsiz p tovushining jarangli jufti ish- tirok etgan so'zlar berilgan? A) qishloqqa, boqqa; kitob, javob, hisob; D) maqsad, mag'rur; E) tog', sog'lom; F) toqqa, tog'lik. 14. Asos qismi k tovushi bilan tugagan so'zni toping? A) boqqan, qishloqga; x j B) bilagi, ichagi; D) soqqan, sog'aymoq; E) yuragi, ariq. 15. Qaysi qatordagi undosh tovushlar tiining eng orqa qismida hosil bo'Iadi? A) b, d, g; , B) p, t, k;

M D) q, g', x; f E) x, h, f; F) m, s, z. 16. Qaysi qatordagi javob noto'g'ri tuzilgan? J- KA) unlilar o'pkadan chiqayotgan havoning og'iz bo'shlig'ida to'siqqa uchrashi natijasida hosil bo'Iadi; B) undoshlar jarangli va jarangsiz undoshlarga bo'linadi; D) unlilar faqat shovqindan hosil bo'Iadi; E) unli tovushlarning soni 6 ta; F) undosh tovushlarning soni 23 ta. 17. Undosh tovushlar berilgan qatorni toping? A) m, n, ng; B) d, sh, f; D) ch, j, r; E) ng, r, 1; F) p, b, v. 18. O'zbek tilidagi tovushlar nechta harf bilan ifodalangan? A) 29 ta harf bilan; B) 22 ta harf bilan; id- D) 23 ta harf, 3 ta harflar birikmasi bilan; E) 27 ta harf bilan; F) 28 ta harf bilan. 19. Nutq a'zolari qaysi qatorda to'g'ri berilgan? A) lab, qosh, tanglay; y/B) til, lab, tish, o'pka; D) yurak, tomoq, tovush paychalari; E) burun, dimog', bosh; F) quloq, til, tanglay. 20. Jarangsiz undoshlar mavjud so'z qaysi javobda berilgan? s/A) taxta; B) don;

$D) ziyrak; E) jiyda; F) kitob. 21. O'pkadan chiqayotgan havo og'izda hech qanday to'siqqauchramay chiqsa, qanday tovushlar hosil bo'Iadi? A) jarangsiz tovushlar; B) jarangli tovushlar; D) undosh tovus hlar; E) sirg'aluvchi tovushlar; \| F) unli tovushlar. 22. Qaysi qatordagi so'zlarda urg'u ko'chishi natijasida so'z ma'nosida o'zgarish ro'y berishi mumkin? sJA) qo'llar, bogiar, gullar; ^ B) kamtar, chiroyli, davlat; D) bilag'on, yozlik, akademik; E) juda, battar, behayo; F) olmazor, tadbirkor, yangi. 23. O'zbekiston Respublikasining «Lotin yozuviga asoslangan o'zbek alifbosini joriy etish to'g'risida»gi Qonuni qachon qabul qilingan? A) 1985-yilning 21-oktabr kuni; v -/B) 1993-yilning 2-sentabr kuni; D) 1995-yilning 24-avgust kuni; E) 1995-yilning 6—7-may kunlari; F) 1989-yilning 21-oktabr kuni. 24. Bo'g'in deb nimaga aytiladi? I A) unli tovush bilan tugagan so'zlarga; ^1 B) bir havo zarbi bilan aytilgan tovush yoki tovushlar yig'in-disiga; ' D) o'pkadan chiqayotgan havo oqimi; E) ko'chirib yozish qoidalariga; F) so'zlarni bo'lib-bo'lib talaffuz qilish qonun-qoidalariga.$

O'xshashlar

Nutqdagi fonemalar

Tovushlarning nutqdagi pozitsion o'zgarishlari. reduksiya

Urg'u

Umumiy tilshunoslik fani, uning mundarijasi, maqsadi,vazifasi va ahamiyati

Tilshunoslik va uning bo’limlari