Urg‘u va intonatsiya - Tilshunoslik - Referatlar

Urg‘u va intonatsiya

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

39.5 KB

Ko'chirib olish

Urg‘u va intonatsiya Reja: 1. Urg‘u va uning turlari. 2. Ingliz tili so‘z urg‘usining rus tili so‘z urg‘usidan farqi. 3. Erkin va muqim urg‘u. 4. Gap urg‘usi. 5. Urg‘uning ma’no ajratishda ahamiyati. 6. Intonatsiya 7. Intonaysiyaning funksiyalari.

So’z tarkibidagi bo’g’inlardan birining boshqalariga nisbatan kuchliroq aytilishi yoki ma‘lum bir butun so’z birikmasining gapda ma‘no yadrosi sifatida kuchliroq aytilishi urg‘udir. Ko’pgina tillarning fonetikasida keng tarqalgan urg‘u - bu dinamik urg‘udir. U rus tiliga ham, ingliz tiliga ham xos. Bu tillarda urg‘uli bo‘g‘in urg‘usiz bo‘g‘inga nisbatan kuchliroq aytiladi. Rus tilida unlining cho‘ziq yoki qisqa bo‘lishi urg‘uga bog‘liq bo‘ladi. Bunday xususiyat ingliz tiliga xos emas. Ingliz tilida cho‘ziq unlilar urg‘u tushgan yoki tushmaganligidan qat’iy nazar qisqa unlilarga qarama-qarshi qo‘yiladi (lekin urg‘uli bo‘g‘inda unli biroz cho‘ziqroq bo‘ladi). Tovush sifatining urg‘u tushganda o‘zgarishi borasida shuni aytish kerakki, ko‘pgina hollarda ular urg‘usiz vaziyatda reduktsiyaga uchrab, unlilar sifatining o‘zgarishi yuzaga keladi. Lekin unlilar o‘zlarining sifatini saqlab qolgan holatlari ham mavjud, masalan: import [΄impo:t], transport [΄trænspo:t], increase [΄inkri:s], blackboard [΄blækbo:d], meadow [΄medov]. Rus tilida unlilar urg‘usiz holatlarda kuchli reduktsiyaga uchraydi: вода [ вда ], водовоз [ вдвос ], несут [ н ΄исýт], красота [ кръсата ], постановили [ пъстънав ΄и л ΄ и ]. Yuqoridagilardan ko‘rinib turibdiki, ingliz tili so‘z urg‘usi rus tili so‘z urg‘usidan urg‘usiz unlilar xarakteri bilan farq qilyapti. Ingliz tilida so‘zda ikki urg‘uli bo‘g‘inlarning ko‘pligi urg‘uning yana bir farq qiluvchi xususiyatlaridan biri hisoblanadi: ice-cream [΄ais΄kri:m], prewar [΄pri:wo], nevermore [΄nevә΄mo:], new-born [΄nju: ΄bo:n], hamda negotiation [nigou  i΄ei  n], demonstration [demәn΄strei  n], peculiarity [pi΄kju:li΄æriti] va hokazo. Bunday holatlar rus tilida juda kamdan-kam uchraydi. So‘z urg‘usi erkin (har joyda) yoki bog‘liq (muqim) bo‘lishi mumkin. Erkin urg‘uli tillarda urg‘u so‘zning istagan bo‘g‘iniga va turli morfologik unsurlariga tushishi mumkin. Rus tili ham, ingliz tili ham erkin urg‘uli tillardir. Muqim urg‘u polyak tiliga (oxiridan oldingi bo‘g‘in) chex tiliga (birinchi bo‘g‘inda) arman tiliga (oxirgi bo‘g‘inda) xos. Hozirgi zamon rus va ingliz tillarida urg‘u istagan bo‘g‘inga, yani so‘z boshidagi, o‘rtasidagi va oxiridagi bo‘g‘inga tushishi mumkin. Masalan: ingliz.

΄evening, in΄vestigate, de΄fy; rus. д é вочка , дел á ми , молок ó. Kuzatishlar shuni ko‘rsatadiki, ingliz tilida urg‘uning tushish o‘rniga nisbatan ba‘zi qonunlar saqlanib qolgan: ko‘pgina hollarda ildizning birinchi bo‘g‘iniga urg‘uning tushish prinsipi, ya’ni qadimgi ingliz tili (aniqrog‘i umumgerman) prinsipi saqlanib qolgan (΄mother, ΄husband, ΄children, ΄prison); ma‘lum bir suffiks va prefekslarning mavjudligi so‘z urg‘usining o‘zgarishiga olib keladi (be΄gin, o΄ccasion, sta΄bility, senti΄mental) (V.A.Vasilyev, 1962, 123-129 b.). Taqqoslanayotgan tillarda urg‘u ko‘chishi mumkin, boshqacha qilib aytganda, ma‘lum bir so‘zning turli grammatik shakllarini yasashda so‘zning bir qismidan ikkinchi bir qismiga ko‘chishi mumkin. Demak, bunday vaziyatlarda urg‘u fonologik vazifani bajaradi. Ingliz tilida urg‘u ot va fe’lni farqlash uchun xizmat qiladi. ΄object – to ob΄ject ΄contrast – to con΄trast ΄conduct – to con΄duct ΄increase – to in΄crease Rus tilidagi so‘zlarda urg‘uning ko‘chishi natijasida so‘zlarning grammatik ma’nosi o‘zgarishi mumkin: в ó ды – водь í, р ý ки – руки , д ó ма – дом á. Ba’zi so‘zlar urg‘uning tushish o‘rniga ko‘ra o‘zining leksik ma’nosini o‘zgartiradi: з á мок – замó к , гв ó здики – гвоздики . Shunday qilib, taqqoslanayotgan tillarda so‘z urg‘usi erkin bo‘lishi bilan bir qatorda bir qancha o‘xshash xususiyatlarga ega ekanligini ko‘ramiz. Gap urg‘usi ham so‘z urg‘usi kabi har bir tilda o‘ziga xos xususiyatlarga ega. Rus tilidagi gapda barcha so‘zlarga urg‘u tushishi mumkin. Lekin gapda urg‘u tushmaydigan predlog, bog‘lovchi va mustaqil so‘zlarning old tomondan birikadigan so‘zlar (proklitiklar) yoki so’zlarning orqa tomonidan birikadiggan so‘zlar (enklitiklar) bu qatorga kirmaydi. Misol tariqasida quyidagi gapni olamiz : M ы работаем в читальном зале каждый день. Bu gapda в predlogidan tashqari hamma so‘zlar urg‘ulidir. Ingliz tilida barcha so‘zlarning urg‘uli bo‘lishi gapda mustasno sifatida uchrashi mumkin. Urg‘u yordamida ingliz tilida so‘zlar emas, balki so‘z guruhlari ajratilib, ular о‘zlarining enklitik va proklitiklari bilan kelgan

mustaqil so‘zlardan tashkil topadi. Masalan, Our ΄work had been ΄done in time gapida faqat mustaqil ma’noga ega bo‘lgan so‘zlargina sintagma ichida urg‘uli bo‘lib, kо‘makchi, fe’l, egalik olmoshi va predlog urg‘usiz kelyapti. Bundan tashqari ingliz tilida artikl, bog‘lovchi, bog‘lovchi fe’l hamda ko‘pchilik olmoshlar urg‘usiz bo‘ladi. Ingliz tili ritmikasi sintagmaning urg‘uli bo‘g‘inlari bilan bog‘liq bo‘lib, ularning o‘rtasida mavjud bo‘lgan vaqt ma’lum darajada muntazam holatda bo‘ladi (stress-timed rhythm deb ataluvchi holat). Rus tilining ritmik strukturasi esa so‘zlarning aktsentuatsiyasi (urg‘ular sistemasi) bilan bog‘liq emas, balki bo‘g‘inlarning cho‘ziqligiga asoslanadi (syllable-timed rhythm). So‘z ma’nosining shaklanishida urg‘u muhim ahamiyatga ega. So‘zning urg‘uli yoki urg‘usiz aytilishi jumla ma’nosini o‘zgartirib yuborishi mumkin. Ma’no jihatdan muhim sanalgan so‘zni alohida ajratib ko‘rsatish logik (mantiqiy) urg‘u deyiladi. Logik urg‘u gapdagi istalgan so‘zga tushishi mumkin. Logik urg‘u hamma tillarga xos hodisadir. Intonatsiya (melodika) ham ma’no o‘zgartirish xususiyatiga ega. Intonatsiya – bu jumla talaffuz etilganda intonatsion ohangning balandligi modulyatsiyasidir (o‘zgarishidir). “Modomiki tildan foydalanish erkinligi nihoyatda chegaralangan ekan, melodiya tabiati va mazmuni bilan ma’lum bir darajada tildan-tilga ko‘chadigan hodisalar qatoriga kirmaydi” (A.Martine,1963, c.433) Har holda har bir tilda har qanday gap turi o‘ziga xos intonatsiya bilan aytiladi. Sintagmaning birinchi urg‘uli bo‘g‘indan oxirgi bo‘g‘inga qarab ohangning pasayish holati ingliz tili uchun xos bo‘lsa, rus tili o‘zgarib turuvchi intonatsion strukturasi bilan ajralib turadi. Intonatsiya nutqda turli funktsiyalarni bajaradi. Ularning eng asosiylaridan biri – uning sintaktik funktsiyasidir. Bir xil sintaktik strukturaga ega bo‘lgan jumla o‘zining melodik xususiyatiga ko‘ra turli ma’nolarni anglatishi mumkin. Masalan : Он не пришёл. Он не пришёл? Он не пришёл! Bundan tashqari nutqning emotsional rang-barangligi ham intonatsiyaga bog‘liqdir. Sintaktik melodika singari emotsional melodika ham turli tillarda o‘ziga хos hususiyatlarga ega bo‘lishi mumkin. “Gap melodikasi ham o‘zining sintaktik,

morfologik va boshqa хususiyatlari bilan bir qatorda boshqa bir necha tillar bilan taqqoslaymizanda hisobga olinishi kerak bo‘lgan belgilar majmuiga kiradi. Intonatsiyaga qarab so‘zni eshitmagan holda qaysi tilda gapirayotganliklarini aniqlash mumkin” (M .I.Matusevich,1948, c.76) Rus va ingliz tillari fonologik sistemasini taqqoslashga qisqacha xulosa qilib shuni aytish mumkinki, tadqiq qilinayotgan tillarning turli genetik guruhlarga tegishli bo‘lishiga qaramay ularda anchagina tipologik o‘xshash xususiyatlar borligi ma’lum bo‘ldi.

ADABIYOTLAR 1. Аванесов Р.И. Фонетика современного русского литературного языка. – М., 1956. 2. Аванесов Р.И. Ударение в современном русском литературном языке. –М., 1955. 3. Аракин В.Д. Сравнительная типология родного и иностранного языка. – В кн.: Всесоюзный семинар по вопросам методики преподавания новых дисциплин. Тезисы докладов. - Ташкент, 1973. 4. Булаховский Л.А. Курс русского литературного языка, т. 1. – Киев, 1952. 5. Валгина Н.С. и др. Современный русский язык. – М., 1971. 6. Васильев В.А. и др. Фонетика английского языка. – Л., 1962. 7. Витомская В.Н. Основы английской фонетики. – М., 1948. 8. Головин Б.Н. Введение в языкознание. – М., 1973. 9. Дикушина О.И. Фонетика английского языка. – М., 1965. 10. Ломтев Т.П. Фонология современного русского языка. – М., 1965.

O'xshashlar

Intonatsiya

Urg‘u

Fоnеtikа. Bo‘g‘in. Urg‘u

Fonetika va fonologiya haqida umumiy ma’lumot. Nutqning fonetik bo’linishi

Punktuatsiyasi, uning predmeti va vazifalari