Тилимизнинг хозирги холи - Tilshunoslik - Referatlar

Тилимизнинг хозирги холи

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

101.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Тилимизнинг хозирги холи Режа: 1. Нималардан воз кечмоқ керак? 2. “Не ишдин мамлакат обод бўлди...” 3. Одамларнинг энг бойи ким? 4. Тилимизнинг хозирги холи

www.arxiv.uz “Ўтмишдаги шон-шухрат, муваффақият ва парвозлар яхши нарса, албатта! Аммо улар шунақа нарсаки, хар бир янги авлод бу шухратга шухрат қўшиб турмаса, эски ютуқлар қаторини янгилари билан бойитиб бормаса, миллатнинг қаноти қайрилиб, парвози сусайиб қолади”. Устоз Озод Шарафиддиновнинг “Довондаги ўйлар” китобидан олинган ушбу сўзлар бошқа барча масалалар қатори тил муаммосига хам бевосита тегишли. Дархақиқат, она тилимиз дунёдаги “асл тилларнинг маншаъи” бўлгани рост. Мутафаккир боболаримиз бу тил шаънини юксакларга кўтаргани хам айни хақиқат. Лекин бунинг ўзигина кифоя қилмайди, албатта. Хўш, бугунги авлод бу борада эътиборга лойиқ қандай ишларни қилди ёки қиляпти? Она тилимиз тараққиётига бирор улуш қўша оляпмизми? “Миллий тилни йўқотмак миллатнинг рухини йўқотмакдур”, деган эди Авлоний. Чиндан хам, миллат бошқа хар қандай бойлигини йўқотса, ўрнини тўлдириш мумкин. Агар у тилидан айрилса, хамма нарсасидан, бор- будидан айрилади, миллат сифатида мавжуд бўлолмайди. Шўроларнинг бунга уриниб кўргани маълум. Шукрлар бўлсинки, улар бу муддаоларига эриша олмади. Абдурауф Фитрат она тилимизга таъриф берар экан, унинг «дунёдаги энг бой ва энг бахтсиз тил» бўлганини таъкидлайди. Буни, биринчидан, шу тил вакили бўлган мутафаккирларнинг ўзга тилда асарлар ёзгани, иккинчидан, тилга нисбатан лоқайдлигимиз билан изохлайди. Бу лоқайдлик, таассуфларки, бугун хам қайсидир даражада давом этаётир. Тўғри, мустақилликдан кейин она тилимиз ривожи учун муайян имкониятлар яратилди. Унга давлат тили мақоми берилди. Барча сохалардаги иш юритиш хужжатлари ўзбек тилида олиб борилишига ўтиляпти, тилимизнинг расмий идоравий услуби сезиларли даражада такомиллашмоқда ва хоказо. Лекин тил шундай ходисаки, унинг ривожи учун қонунлар, фармонлар, қарорларнинг ўзигина камлик қилади. Шу миллатга мансуб хар бир шахснинг, зиёлининг фидойилиги, жонкуярлиги бўлмаса, бу борада мақсадга эришиб бўлмайди.

www.arxiv.uz Тан олиш керак, худди шу мезондан ёндашилса, она тилимизга бўлган бугунги эътибор қаноатланарли даражада эмас. Озод Шарафиддинов, Абдулла Орипов, Эркин Вохидов каби устоз ижодкорларнинг матбуотдаги чиқишларини эътиборга олмаганда, хатто зиёлиларнинг хам бу борада етарлича жон куйдираётгани сезилмайди. Бугун телевидение ва радио, матбуот ва реклама тили талаб даражасида эмас. Биргина мисол. Дикторларимиздан бири “Террористлар фалон жойга ташриф буюришди”, дейишгача борди. Қайси сўз қай ўринда ишлатилиши зарурлигини фарқлай олмайдиган бундай нотавон “сўз устаси” хақида нима хам дейиш мумкин? Вахоланки, «ташриф» сўзи - шараф бағишламоқ маъносини англатади. Бу сўзни террористга нисбатан қўллаш ноўрингина эмас, уят. Энг ёмони, бу ягона мисол эмас. «Байрамларингиз билан!», «Туғилган кунингиз билан!», деймиз яқинларимизга яхши кунларда. Сўзларнинг бундай йиғмаси ўзга тил қолипи асосида ясалгани аён. Вахоланки, дил изхорини она тилимизда «Байрамингиз муборак бўлсин!», «Туғилган кунингиз билан қутлайман» тарзида ифодалаш мумкин-ку! Яқин-яқингача серқатнов кўчаларимиздан бирининг энг гавжум жойига “Испўтай неожиданное!” деган рус тилидаги жумла ва унинг “Кутилмаганни синаб кўр!” тарзидаги таржимаси акс этган реклама лавхаси осилиб турар эди. Маъносини тушунтиришга хар қандай изохли луғат ожизлик қиладиган бундай «таржима»нинг гавжум бир манзилда қўр тўкиб туришига қандай чидаш мумкин?! Энг ачинарлиси, бундай лавхаларни санаб адоғига етиш қийин. Ёки бунинг учун хам махсус кўрсатма керакми? Бу, аяброқ айтганда, она тилимизга хурматсизликдан бошқа нарса эмас. Яна бир ташвишли жихат. Бугун пойтахт кўчаларидаги рекламалар асосан ажнабий тилларда. Дўконлар, ошхоналар, ресторанлар, турли савдо шохобчаларининг номларини ўқисангиз, қайсидир бошқа юртга бориб қолгандек сезасиз ўзингизни. Нахотки, шу муаммони хал этиш учун хам алохида фармон чиқиши керак бўлса?!

www.arxiv.uz Адабиёт газетасида эълон қилинган бир мақолада (“Сунъий номлар, ғалат атамалар”. “ЎзАС”, 2005 йил 7 январь 2-сон) 100 дан ортиқ хорижий номдаги муассасалар рўйхати берилди. Журналист улардан бирининг рахбарига эътироз билдирганида “Сизнингча, она тилига эътибор кучлими? Қайси идорада ўзбек тилида иш олиб бориляпти, мана, прокуратура билан туман иссиқлик энергияси бошқармасидан келган хужжатларни кўринг, она тилида ёзилган эканми?” дея жавоб бергани айтилади. Хулоса ўзингизга хавола. Она тилимизга нисбатан бундай муносабатнинг олдини бугун олмасак, эртага кеч бўлади. Шу миллатга мансуб хар бир зиёли бунинг учун масъул. Она тилимиз мақомини юксалтирсаккина эртанги авлодлар олдида юзимиз ёруғ бўлади. Сир эмас, бугун жуда кўп миллатлар замонавий компьютерларни ўз тилларида яратилган дастурлар бўйича бошқариш имкониятига эга. Бунга бизда хам катта эхтиёж мавжуд. Мустақиллик шарофати билан бу борада хам муайян ишлар амалга оширилмоқда. Ўзбекистон Миллий университети ўзбек филологияси факультети "Умумий тилшунослик ва компьютер лингвистикаси" кафедраси мутахассислари ўз олдига шундай эзгу мақсадни қўйган. Бугунги кунда жахон миқёсида кечаётган интеграция ва глобаллашув жараёнида ўзбек тилини дунёвий тиллар даражасига олиб чиқиш хаётий заруриятдир. Мазкур катта, масъулиятли, ўта мухим мақсадни амалга оширишда компьютер технологияларига, хусусан, компьютер лингвистикасига бўлган эхтиёж яна хам ошади. Чунки айнан компьютер лингвистикаси ўзбек тилининг жахон миқёсига чиқишида, она-тилимизнинг дунёвий тиллардан бирига айланишида, уни ўрганиш ва ўргатиш ишлари оптималлашувида хал қилувчи ўрин тутади. Шу ўринда табиий бир савол туғилади. Хўш, компьютер лингвистикасининг ўзи нима? Мутахассислар фикрича, компьютер лингвистикасининг асосий мақсади тилшуносликка оид масалаларни

www.arxiv.uz ечишнинг компьютер дастурларини яратишдир. У амалий тилшуносликнинг бўлими бўлиб, матнга компьютер ёрдамида ишлов бериш билан боғлиқ вазифаларни бажаради. Унинг асосий вазифаларига қуйидагиларни киритиш мумкин: -тилларга ўқитиш; -билимларни текшириш (бахолаш); -матнларни турли жихатдан автоматик тахрирлаш; -машина таржимаси учун мўлжалланган дастурларни ишлаб чиқиш; -луғатларни ва компьютердаги матнни статистик тахлил қилиш ва х.к. Кўринадики, катта хажмдаги ахборотни қайта ишлаш зарурияти компьютер лингвистикасини тақозо этади. Буларни мазкур соханинг ўзига хос йўналишлари деб хам аташ мумкин. Агар ушбу йўналишларнинг мохиятига чуқурроқ эътибор берилса, уларнинг хар бири ўзбек амалий тилшунослиги учун нақадар хаётий, зарурий ахамият касб этиши аён бўлади. Шунга кўра, компьютер лингвистикасининг айни вазифалари асосида бугунги кунда ўзбек тилшунослигининг компьютер билан боғлиқ холда хал этиш лозим бўлган қуйидаги масалаларини таъкидлаб кўрсатиш мумкин: -ўзбек тилининг ахборот (компьютер) услубини яратиш. -ахборот матнларидаги қолиплилик, қисқалик, аниқлик мезонларини ишлаб чиқиш. -интернет сайтларини яратиш меъёрларини белгилаш. -компьютер изохли ва таржима луғатларини ишлаб чиқиш. -ўзбек тили ва адабиёти дарсликларининг электрон версияларини ишлаб чиқиш. -компьютерда инглизча-ўзбекча ва ўзбекча-инглизча таржима дастурларини тузиш. -ёзма матнларни тахрирлаш дастурини яратиш. Таъкидлаш жоизки, ушбу муаммоларнинг энг ахамиятлиси - ўзбек тилининг ахборот (компьютер) услубини яратиш. Чунки саналган барча муаммоларнинг ечими шунга боғлиқ. Зеро, жахон андозалари талабларига

www.arxiv.uz жавоб берувчи, хар томонлама мукаммал, қулай ва оммабоп ахборот (компьютер) услуби яратилганидан сўнггина юқоридаги муаммоларни хал қилиш мумкин бўлади. Компьютер услуби жахон андозалари талабларига монанд холда фикрнинг аниқ, лўнда, қайта ишлашга мос бўлишини тақозо этади. "Шундай услубни яратмас эканмиз, - дейди мазкур соха мутахассиси профессор А. Пўлатов, - Республикамизда ўзбек тилида тўлиқ иш юритишга ўта олмаймиз. Ушбу услубни мактабларда хам ўқитишни бошлаш зарур". Яқинда "Дунёвий ўзбек тили" китоби босмадан чиқди. Унда ўзбек тилидаги биргина "ишламоқ" феълининг тахминан юз минг шакли (лексик грамматик парадигмалари) рус ва инглиз тилларига ўгирилган. Инглиз тилида эса бу феълнинг бор йўғи 100 та шакли борлиги маълум. Мана сизга қиёс: 100 000 та ва 100 та. Одамларнинг энг бойи ким? Инсоният учинчи минг йилликнинг бошида ахборот асрига қадам қўйди. Минглаб йиллар давомида ривожланган инсон тафаккури учун бугунги кунда ахборот олиш хаётий заруратга айланди. Шунинг учун жахон бозорида маълумот олтиндан хам қимматлироқ бахоланади. Мазкур ахборотни топиш, сақлаш, қайта ишлаш ва бошқаларга етказишнинг қулай усулларига бўлган эхтиёж кун сайин ошиб бормоқда. Демак, кимки мазкур қулай усулларни ишлаб чиқса, уларга эгалик қилса, ўша дунёдаги энг бой одам бўлади. Матбуотдаги маълумотларга кўра, дунёдаги энг бадавлат киши Билли Гейтсдир. Нима учун дунёнинг энг катта бойи компьютер, яъни ахборотни қабул қилиш, сақлаш ва қайта ишлаш сохасининг вакили? Нега савдо ходими, банкир ёки нефтчи, пахта ё автомобил заводининг хўжайини эмас, айнан ахборот билан боғлиқ жабханинг рахбари сайёранинг энг бой одамига айланди? Бу саволга Билли Гейтснинг ўзи қуйидагича жавоб беради: "Ким ахборотга эга бўлса, у хамма нарсага эга бўлади" ёки унинг яна бир

www.arxiv.uz мушохадаси дунёга машхур: "Ахборот дунёдаги энг катта, энг қиммат моддий бойликлардан хам устун туради, чунки ушбу бойликлар ахборот воситасида қўлга киритилади". Кўринадики, инсон муайян бир сохада - бизнес, таълим, қурилиш, умуман, хаётнинг хар бир жабхасида бирор ютуққа эришиш учун, аввало, ахборотга эхтиёж сезади: нима? қачон? қаерда? (неча пулдан?) каби саволларга жавоб топиш учун айнан ахборотга мурожаат қилади (Яъни, махсулотларнинг барча хусусиятлари: сифати, хажми, нархи кабиларни билишда ахборотнинг роли катталиги туфайли ахборот сохаси моддий бойликлардан хам кўпроқ фойда берадиган сохага айланади). Шу тариқа ахборот олмосу тилла, кумушлардан хам зарурийлик, қимматбахолик касб этади. -Ахборот асри бўлган ХХ I юз йилликда,-дейди профессор А. Пўлатов, -олтиндан қимматроқ бўлган маълумотни зарар етказмай қабул қилиш, ишончли сақлаш ва энг қулай тарзда саводли қилиб бошқаларга етказиб бериш тил билан бевосита боғлиқдир. Шунинг учун тил ва бизнес чамбарчас боғлиқ сохалардир. Мени бир нарса жуда ўйлантиради, таажжубга солади: нима учун бизнинг тилчи олимларимиз, дунёдаги бошқа мамлакатлар олимларидек, бизнес билан, яхшигина моддий манфаат кўриш билан шуғулланмайдилар? Қайси олим билан сухбатлашсангиз, китоб ёзганини, лекин уни чоп этишга маблағ топа олмаётганлигини айтади. Маблағни, биз олимлар, ўзимиз топишимиз зарур. Бунинг учун эса лингвистлар хам бизнес оламига чуқурроқ кириб бориши керак. Нима учун тилчилар бизнесда қатнашмаяптилар? Чунки улар янги борлиққа - замонавий хаётга тайёр эмаслар. Уларнинг реклама, бизнесда иштирок этишлари учун дастурлари мавжуд эмас. Бу бизнинг катта камчилигимиз. Хозирги жўшқин хаётдан бизнес, рекламадан четда туришимиз нотўғри хол. Бундан тилчилар ташқарида қолганининг салбий оқибатларини кўриб турибмиз: Тошкентда наридан-бери ёзилган, ўзбек тилининг ички қонуниятларига, узоққа бормайлик, оддий валентлик - сўзларнинг бирикув қоидаларига тўғри келмайдиган жумлалар, имловий хатоларга тўла рекламалар кўпайиб кетган.

www.arxiv.uz Уларни ким яратмоқда? Ўзбек тилини чала-чулпа биладиган, бошқа миллатга мансуб профессионал бўлмаган реклама мутахассислари. Уларни назорат этиш, рекламаларни саводли, тушунарли қилиш ва шу орқали моддий манфаатдорлик кўриш қўлимиздан келмайдими? Келади, албатта. Фақат бунинг учун эскича, тор фикрлашдан воз кечишимиз, "Олим - бу фақат олим" деган қарашни ўзгартиришимиз зарур. Бунинг учун тилшунослар ўзбек тилининг фақат назарий жихатларини тадқиқ қилиш билангина чекланмай, унинг амалий томонларига хам кўпроқ эътибор беришлари зарур. Яъни, қуруқ назарий фикрларга тўла тадқиқотларни салгина чеклаб, халқимиз учун фойда келтирадиган - матнларни тахрирлаш, тилларга ўргатиш каби компьютер дастурларини ишлаб чиқишда фаол қатнашишса, мақсадга мувофиқ бўлур эди. Зеро, бу ишларни амалга оширишда компьютер дастурчилари лингвистик таъминотга эхтиёж сезадилар. Уни эса филологлар яратиб бериши зарур. “Не ишдин мамлакат обод бўлди...” Вақтнинг шиддатини қарангки, янги XXI юзйилликнинг бешинчи йилини хам бошлаб қўйдик. Ўтган давр ичида миллат хаётининг барча жабхаларида муайян ютуқларга эришдик. Жамият маънавиятини юксалтириш бобида хам муваффақиятларимиз оз бўлгани йўқ. Шунинг баробарида, табиийки, муаммоларимиз хам йўқ эмас. Тарихни ўрганиш хамма замонларда хам мухим ва ахамиятли хисобланган. Зеро, хар қандай миллатнинг бугуни ва истиқболини унинг ўтмишидан, тарихидан айри тасаввур этиб бўлмайди. Шу боис асримиз бошидаги маърифатпарварлар, хусусан, Туркистон жадидларининг рахнамоси Махмудхўжа Бехбудий хам тарихни ўрганиш, ундан сабоқ олиш масаласига алохида эътибор берди. “Қабиласининг исмини ва етти отасининг отини билмайдургонларни қул-марқуқ дерлар”, деб ёзган эди Бехбудий мақолаларидан бирида.

www.arxiv.uz “Ойна” журналининг 1914 йил 38-сонида Бехбудийнинг “Туркистон тарихи керак” деган мақоласи эълон қилинади. Унда қуйидагиларни ўқиймиз: “Тарих кўп ахамиятли ва фойдали бир нарсадур. Тарихнинг фойдаларидан баъзиси ушбудурки, бир миллатнинг на тариқада, қайси йўл ила тараққий этганин ўқиб, ибрат олмоқ ёки миллатнинг не сабаблардан таназзул этиб, охири мунқариз бўлуб кетганин ўқуб, мундан хам истифода этмак мумкиндур”. Бехбудийнинг тарихни ўрганиш ахамияти хақидаги бу хулосаси хазрат Навоийнинг қуйидаги ўгитларини эсга солади: Ва гар тарих сори айлагунг майл, Муни билгачки, не иш қилди хар хайл. Не ишдин мамлакат обод бўлди, Қаю ишдин улус барбод бўлди. Демак, Навоийдан Бехбудийгача ўтган қарийб тўрт юз йилдан зиёд вақт мобайнида хам тарихни ўрганиш, ундан сабоқ олишнинг ахамияти тўғрисидаги қарашлар мохияти ўзгармаган. Хўш, хозир-чи? Хозир ўзгарганми? Бугун тарихга, аждодлар кечмишини ўрганишга бўлган эътиборнинг давлат сиёсати даражасига кўтарилгани, хаққоний тарихимизни тиклаш масаласи билан бевосита мамлакат рахбарининг ўзи қизиқаётгани Ватан ва миллат тараққийси йўлида тарихдан фойдаланишга бўлган интилиш натижаси сифатида бахоланмоғи керак. “Туркистон тарихи керак” мақоласида Бехбудий бундай ёзади: “...бизнинг ўз шевамизда Туркистонда ўтган боболаримизнинг маиший, сиёсий ахволиға доир “Туркистон тарихи” бор бўлгонда, они кўз олдимизда қўйуб, бурунғи қахрамон боболаримизнинг на йўл ила тараққий ва маданият давриға кируб ва нима сабабдан охири мунқариз бўлуб кетганларини ўқуб, билуб, хейли ибрат олар эдук. Ўшандоқ хозирги холимизни боболаримиз давридаги холларға бир даража муқояса этмак ила баробар ўз-ўзимиздан бир инфиоли даруний (ички хаяжон) хис эдуб, юзларимиз қизарар эди. Холо, биз

www.arxiv.uz туркистонийлар мархум боболаримиз ахволи хам Туркистон воқеоти тарихиясидан бутун ғофил ва бехабардурмиз”. Маълумки, Бехбудийга қадар жуда кўп тарихий асарлар ёзилган. Кўплаб муаррихлар Туркистон тарихининг энг қадимги давридан то ўз замонларигача бўлган воқеаларни хронологик тарзда ёзиб қолдирганлар. Хўш, унда Бехбудий нима сабабдан Туркистон тарихи яратилмаган, деган фикрни илгари сурмоқда? Алломанинг ўзи бунга қуйидагича изох беради: “Чунки хануз Туркистон тарихи хақинда янги тадқиқот ила ёзилган, тартибли ва истифодали мукаммал бир асар вужудға келгани йўқ. Тўғриси, мундай тарих ёзувчи киши турк ўғлонларидан хануз майдонга чиқғони йўқки, бу эса турк болаларининг нохалаф бўлуб, чин ўғул эмасликлариға далилдур. Бу сўзлардан тарихсизлигимиз англашилмасун. Бизнинг тарихимиз бор”. Демак, Бехбудий замон талаблари даражасида, “янги тадқиқот ила ёзилгон”, мукаммал “Туркистон тарихи”ни орзу қилмоқда. Унинг фикрича, руслар ва бошқа оврупойилар фойдаланаётган Туркистон тарихига бағишлаб бурунги асрларда ёзилган туркий, форсий ва арабий тиллардаги китоблар “мухталиф тилларда ёзилган”. Яъни уларда бир ходиса турлича талқин этилган, бир-бирига зид, қарама-қарши фикрлар кўп. Бехбудий ана шу фарқли жихатлар тадқиқ этилган мукаммал тарихни яратиш заруратини кун тартибига қўймоқда. Бу жуда долзарб муаммо эди. Бинобарин, Бехбудийнинг фикрича, хаққоний тарихдан хабардор бўлмасдан туриб, хеч бир миллат ўз ахволини тахқиқ эта олмайди. Ўз тарихидан ғофил ва бехабар миллат эса тараққиётдан ортда қолиши аниқ. Афсуски, Бехбудийнинг бу орзуси амалга ошмай қолди. Миллатнинг фидойи фарзандлари қатори алломанинг ўзини-да махв этган тоталитар тузум миллатни тарихидан, аждодлари кечмишидан имкони борича узоқлаштириш сиёсатини олиб борди. Шунинг учун хам мамлакатимиз

www.arxiv.uz истиқлолга эришиши биланоқ тарихни ўрганиш, ундан сабоқ олиш масаласи яна кун тартибига қўйилди. Жамоатчиликка аёнки, тарихчиларимиз уч жилддан иборат “Ўзбекистоннинг янги тарихи”ни ёзиб нашр эттирдилар. Бу катта ютуқ экани шубхасиз. Лекин бу ўз номи билан янги тарих. Миллатимизнинг энг қадимги замондан ХIХ аср иккинчи ярмигача бўлган кечмиши бўйича хам аниқ илмий концепцияга асосланган кўпжилдли тарихи яратилиши галдаги вазифалардандир. Бинобарин, миллатнинг хар бир фарзанди унинг хаққоний тарихини англаши, тарихий ходисалардан ибрат ола билиши зарур. Шундагина улар воқеликка теран нигох билан қарашни ўрганадилар. Фақат шу холдагина улар орасидан нурли истиқболнинг чинакам бунёдкорлари етишиб чиқади.

www.arxiv.uz Нималардан воз кечмоқ керак? Тарихий тараққиёт хар бир замонда хар бир миллат ва унинг зиёлилари олдига ўз муаммоларини кўндаланг қўяди. Шу маънода, ўтган аср ва янги юзйиллик ўртасида муайян мутаносибликни кузатиш мумкин. Табиийки, тарихни ўрганиш масаласига шу қадар ахамият берган жадидларимиз миллатнинг ўзлари яшаган даврдаги ахволини ислох қилиш, уни уйғотиш, тараққий этган миллатлар даражасига олиб чиқиш каби долзарб муаммоларга хам бефарқ бўла олмас эди. Махмудхўжа Бехбудийнинг “Бизни кемиргувчи иллатлар”, “Мухтарам ёшларға мурожаат”, “Аъмолимиз ёинки муродимиз”, “Икки эмас, тўрт тил лозим”, “Тил масаласи” каби мақолаларида даврнинг бенихоя ўткир муаммолари ва бу муаммоларнинг муолажаси масаласига алохида эътибор берилгани сабаби шунда. “Бизни кемиргувчи иллатлар” мақоласи мана бундай сўзлар билан бошланади: “Бизни кемиргувчи иллатлар деганда захму маразниму гумон этурсиз? Ёинки, сил, сил-ар-рияу (ўпка сили), махавликниму дерсиз? Йўқ, андан хам ямонроқ ва андан хам жонхарош, беғоя, хонавайрон ва ғариб этгувчи бир дард, биз — туркистонийларни... инқирозға ва тахликаға ва жаханнамға юмалататургон тўй, аза исминдаги икки қаттол душманни дерман”. Бехбудий миллат фарзандлари азиз вақтларини Ватан ва миллатни тараққий эттиришга, юксалтиришга сабаб бўлувчи зарур ишларга эмас, тўй, аза ва бошқа шу каби турли маросимларга, хар хил тадбирларга сарфлаётганидан афсусланади. “Кўпкари ва улоқ чопмоқлик одати малъунонасиға хар вилоятдан хар сана юзлар ила киши охиратға кўчар, на қадар киши маъюб ва мажрух бўлар, — дея куйиниб ёзади у, — кўп кишилар сайр ва кўпкари шумлиги ила ишдан ва зироат вақтидан қолар... Ўн-йигирма чақиримға тўй бўлдими, хар ким ишини, дехқончилигини қўюб, отланиб кўпкарига кетар. Дехқон учун олтиндан азиз вақт фавт бўлди-кетди. Экин

www.arxiv.uz биргина кун кейин сепилган учун ёғинга қолиб, баъзи хирмонлар чириб кетар”. Бехбудий айрим миллатларнинг вақтни тежаш мақсадида ўликни хатто кечаси кўмиши хақида ёзиб, хар бир дақиқани огохликда ўтказишга, Ватан ва миллат манфаати йўлида сарфлашга даъват этади. Зинхор-базинхор бу фикрлардан Бехбудий тўй ва аза маросимларига қарши бўлган экан, деган хулосага келмаслик керак. У тўйга хам, азага хам қарши бўлган эмас. Улуғ маърифатпарвар исрофгарчиликни, дабдабабозликни қоралаган, холос. Бунга унинг қуйидаги фикрлари далил бўла олади: “Бизға лозимки, тўй ва таъзияларни кичик қилиб ва холимизча харакатда бўлуб, келар замонимизни ўйлайлук... Тўй ва таъзияға сарф қилинадурғон оқчаларимизни биз — туронийлар, илм ва дин йўлиға сарф этсак, оврупойилардек тараққий этармиз ва ўзимиз-да, динимиз-да обрўй ва ривож топар”. Кўриниб турибдики, алломанинг ушбу фикрлари ягона мақсад — Ватан ва миллат манфаатига қаратилган. Масаланинг яна бир мухим жихати, Бехбудий ўтган аср бошида кўтарган ушбу муаммолар юзйиллик сўнгида хам ўз долзарблигини йўқотмади. Президент Ислом Каримовнинг бу борада махсус фармон (198 йил 28 октябрь) қабул қилгани айрим юртдошларимизда, хатто баъзи рахбар ходимларда хам тўй ва маросимларни сохта обрў орттириш воситаси деб билиш қусури мудом мавжуд эканини кўрсатди. Таассуфлар бўлсинки, бундай дабдабабозликдан бугун хам тўлиқ қутула олганимиз йўқ. Катта харажатларга имконияти етадиган мулкдорлар-ку майли-я, хатто иқтисодий ахволи ночор миллатдошларимиз хам қарз олиб бўлса-да, қўшнисидан “ортда қолмаслик”ка харакат қилади. Ўзим гувохи бўлган воқеа: махалламизда яшайдиган камхарж бир қўшнимиз қиз узатди. Тўйнинг барча жихати гўё “рисоладагидек” ўтди. Натижа шундай бўлдики, тўйдан кейин беш хонали уйини уч хоналига алмаштирди. Иккинчи қизини узатгач эса шахар чеккасидаги икки хонали

www.arxiv.uz уйга кўчиб ўтди. Худди шу одам (бошқа кўпчилик хам) фарзандларининг илм олиши, салохиятли мутахассис бўлиб етиши учун тўйга харакат қилганичалик ғам чекмайди. Бу хол, Бехбудий тўғри таъкидлаганидек, “бизни кемиргувчи иллат”га айлангани таассуфли холдир. Биз ўз олдимизга улуғ мақсадларни қўйган, шу йўлда дадил одимлаётган миллатмиз. Бинобарин, бу мақсадимизга тўғаноқ бўладиган хар қандай иллатлардан фориғ бўлишимиз керак. Шундагина истиқболимиз нурли, келажагимиз ёруғ бўлади.

O'xshashlar

Хозирги узбек адабий тили вокализми

Хозирги узбек адабий тили ёзув тизимлари

Хозирги имло муаммолари фанининг максад ва вазифалари

Хозирги замон араб адабий тилининг лугавий таркиби

Хозирги узбек тили лексикасининг ижтимоий-диалектал состави