Til va uning umumiy tavsifi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

64.5 KB

Ko'chirib olish

Til va uning umumiy tavsifi Reja: 1. Kirish 2. Dunyo tillari haqida ma’lumot 3. Tillarining lingvistik tasnifi 4. Tilning ijtimoiy tavsifi

Til kishilik jamiyatining tarixiy taraqqiyoti jarayonida ijtimoiy ong mahsuli sifatida yuzaga Kelgan moddiy, ma’naviy va madaniy boyliklarning ifodasi bo‘lgan murakkab tizimdir. Tilning tabiati, mohiyati, jamiyatda tutgan o‘rni, ichki mexanizmi va ishlash tamoyillarini ilmiy nazariy jihatdan idrok etishga intilish, uni ta’riflashdagi turlicha nuqtai nazarlar ifodasida yaqqol ko‘zga tashlanadi. Jumladan, 1) til ijtimoiy ahamiyati e’tiboriga ko‘ra: kishilar o‘rtasidagi eng muhim aloqa quroli bo‘lib, xabar yetkazish, saqlash va qabul qilish vositasidir; 2) ichki qurilish nuqtai nazaridan: til turli unsurlar va ularning o‘zaro munosabatini ta’minlovchi qoidalar kombinatsiyasidir; 3) doimiy barqarorligi, yashovchanligi jihatidan: til jamiyat a’zolarining umumiy faoliyati mahsuli bo‘lib, nutq tovushlarining doimy muayyan ma’no doirasida birlashuvi asosida yuzaga chiquvchi hosiladir; 4) aloqa almashuv (kommunikatsiya) nazariyasiga ko‘ra: til ma’no tashuvchi kodlar majmuyidir. Yuqoridagilardan kelib chiqib, aytish mumkinki, til bevosita kuzatishda berilmagan ijtimoiy hodisadir. U jamiyat a’zolarining ongida yashovchi, ular uchun tayyor, umumiy, majburiy bo‘lgan hamda fikrni shakllantirish va uni nutq jarayoni asosida ifodalashga xizmat qiladigan unsurlar va bu unsurlarni o‘zaro birikishi, bog‘lanishini belgilovchi qonun- qoidalar yig‘indisidan iborat murakkab sistemadir. Nutq esa til tizimida mavjud birliklar va qoidalarining so‘zlash qobiliyati asosida yakka shaxs tomonidan muayyan kommunikativ (xabar berish, xabar olish) maqsadni amalga oshirish uchun ro‘yobga chiqarilishidir. Tilning umri uni yaratgan xalq umridek uzoq muddatli, xizmat doirasi keng, doimiy rivojlanib boyib boruvchi, hajmi o‘lchovsizdir. Nutq esa umri qisqa, hajman chegarali bo‘lib, monolog, dialog, polilog holatda, og‘zaki va yozma shaklda hamda turli badiiy janrlarda (roman, she’r,

drama) yuzaga chiquvchi hosiladir. Shunday qilib, til va nutq orasidagi dialektik aloqani quyidagicha umumlashtirish mumkin: 1. Til bevosita kuzatishda berilmagan aloqa imkoniyati - nutq esa ushbu imkoniyatning voqelanishi, ro‘yobga chiqishidir. 2. Til barcha uchun umumiy – nutq esa har bir kishining xususiy faoliyatidir. 3. Tilning faoliyat muddati cheksiz, uzoq – nutqning faoliyat muddati esa cheklangan, qisqa. 4. Tildan foydalanish imkoniyati makon va zamon bilan bog‘liq emas – nutq jarayoni esa muayyan makon va zamon bilan bog‘langan bo‘ladi. 5. Til birliklari miqdoran chegaralangan – nutq birliklari esa cheklanmagan, davomiy bo‘ladi. 6. Til barqaror (statik) hodisa – nutq esa doimiy harakatlanuvchi (dinamik) hodisadir. Til va nutqqa xos bu kabi umumiy va xususiyliklarning mohiyatini ilmiy asosda o‘rganuvchi fan tilshunoslik fanidir. Tilshunoslik fani tarkiban fonetika, fonologiya, grafika, orfografiya, orfoepiya, leksikologiya, semasiologiya, leksikografiya, morfemika, grammatika kabi bir qancha mustaqil, ayni paytda, o‘zaro uzviy bog‘liq bo‘lgan bo‘limlardan tashkil topadi. 2. Dunyo tillari haqida ma’lumot. Kishilar til vositasida o‘z fikrlarini, his-tug‘ularini ifodalaydilar. Kishilik jamityatining rivoji bilan bevosita bog‘liq bo‘lgan til va uning ravnaqi ilm-fan, madaniyat, texnika taraqqiyotini ta’minlashda ham asosiy omil bo‘ladi. Jamiyat taraqqiyotini belgilovchi har qanday o‘zgarishlar, avvalo til tizimining lug‘at boyligida o‘z izini qoldiradi. Xususan, ilm-fan, texnika taraqqiyoti yoki jamiyatda yuz beradigan ijtimoiy- siyosiy o‘zgarishlar natijasida vujudga keladigan yangi narsa-

buyumlar, tushunchalar tilning lug‘at boyligini yangilanishga olib keladi. Hozir butun dunyoda 6 milliardga yaqin aholi mavjud bo‘lib, ular 3000 ortiq tilda so‘zlashadi. Shundan 200 tilda bir millionga yaqin, 70 tilda 5 milliondan ortiq, 13 tilda esa 50 milliondan ortiq kishi so‘zlaydi. Qolganlarining har birida bir milliondan oz kishi gaplashadi. Ma’lum bir millatga mansub bo‘lgan xalqning nutqiy ehtiyoji uchun xizmat qiladigan til milliy til deyiladi . Xususan, o‘zbek tili shu millatga mansub bo‘lgan xalq ehtiyojiga xizmat qiladigan tildir. Yer yuzida milliy tillardan tashqari mamlakatlararo va mintaqalararo ahdlashuv, shartnoma hamda bitimlarni rasmiylashtirishda ishlatiladigan xalqaro tillar ham mavjud. Ular jumlasiga ingliz, fransuz, nemis, ispan, rus, arab va xitoy kabi tillar kiradi. 3.Tillarining lingvistik tasnifi. Geneologik tasnif . Dunyodagi tillarning ko‘pchiligi tarixan bir umumiy ildizga ega bo‘lib, ular fonetik, leksik va grammatik xususiyatlarining yaqinligi, o‘xshashligiga ko‘ra muayyan guruhlarga ajratiladi. Tarixan bir umumiy ildizga ega bo‘lgan tillar qarindosh tillar hisoblanib, ular til oilasini tashkil etadi. Tillarning bunday guruhlanishi geneologik (qarindosh) tasnif hisoblanadi. Jumladan, geneologik tasnifga ko‘ra yer yuzida (hind-yevropa tillari, Semit tillari, xamit tillari, fin-ugor tillari, oltoy tillari va boshqalar) yigirmaga yaqin til oilasi mavjud bo‘lib, ularning har biri, o‘z navbatida, bir necha til turkumlariga bo‘linadi. Masalan, dunyodagi eng yirik til oilalaridan biri bo‘lgan hind-yevropa oilasi 12ta til turkumini o‘z ichiga oladi. O‘z navbatida, bu turkumlarning har biri bir nechta milliy tillardan tashkil topadi. Masalan, german turkumiga dat, shved, norveg, island, ingliz, golland, nemis, yangi

yahudiy kabi milliy tillar kirsa, roman turkumiga esa fransuz, italyan, ispan, portugal, rumin, moldavan kabi milliy tillar mansubdir. Bunday turkumlarini tashkil etadigan tillarning ba’zilari o‘lik til bo‘lishi ham mumkin. Masalan, lotin tili roman turkumiga mansub bo‘lgan o‘lik tildir. Shunday qilib, muayyan turkumga mansub bo‘lgan tillar geneologik (qarindoshlik) jihatdan bitta asos tildan tarqalgan. Ma’lum bir milliy tillarning shakllanishida asos bo‘lib, o‘zi nutqiy aloqa vositasi sifatida ishlatilmaydigan til bobo til yoki asos til deyiladi. Masalan, qadimgi roman va german tillar turkumi hozirgi ingliz, fransuz va nemis kabi milliy tillar uchun bobo til hisoblansa, hozirgi barcha turkiy milliy tillar uchun qadimgi turkiy til bobo tildir. Bundan tashqari, t illar iste’molda bo‘lish tarixiga ko‘ra tirik va o‘lik tillarga bo‘linadi. Ma’lum bir xalqning muomalada bo‘lib turgan tili tirik til deyiladi. Masalan, hozirgi o‘zbek, qozoq, qirg‘iz, turkman, ozor, turk, qaraqalpoq, tatar kabi tillar tirik tillardir. Bizgacha yozma manbalar orqali yetib kelgan, ammo ma’lum bir xalq tomonidan hozir nutqiy aloqa almashuvida faol ishlatilmaydigan til o‘lik til deyiladi. Masalan, lotin tili, sanskrit (qadimgi hind) tili, qadimgi xorazm tili, qadimgi slaviyan tili va qadimgi turkiy tillar o‘lik tillardir. O‘lik tillarning paydo bo‘lishida , asosan , qabila va urug‘larning millat sifatida shakllana boshlashi hamda mustaqil milliy tillarning vujudga kelishi va taraqqiyoti asosiy omil bo‘lib xizmat qilgan. Ko‘pchilik xalqlarda bu jarayon eramizning X1 asrida yuz bergan. Masalan, qadimgi turkiy qabila- urug‘larning millatlarga, birlashishi ham shu davrga to‘g‘ri keladi. 3.2 . Tillarning qiyosiy-tarixiy tavsifi. Tillarning tarixan qarindoshligi, umumiy va noo‘xshash bo‘lib qolgan xususiyatlari qiyosiy-tarixiy tahlil usuli asosida aniqlanadi. Masalan: fors-tojik,

$rus, ingliz, nemis, fransuz tillaridagi modar, mat , mather, mutter, mere so‘zlarini hind-yevropa oilasidagi eng qadimgi lotin va sanskrit tillaridagi mater\ mata so‘zlari bilan qiyoslanishi mazkur tillarning qarindoshligidan dalolat beradi. Tillarning qiyosiy-tarixiy tahlil usuli tilshunoslikda komparativistika (lot. comparativus- qiyosiy) atamasi bilan ham yuritiladi. 3.3. Tillarning tipologik tasnifi. Tipologik tasnifga ko‘ra tillar to‘rt guruhga bo‘linadi:1) amorf tillar, 2) aggletinativ tillar, 3) flektiv tillar, 4) polisintetik tillar. 1.Amorf tillarda so‘zlar gapda bir-biri bilan to‘g‘ridan to‘g‘ri birikib keladi, so‘zlar orasidagi sintaktik munosabat so‘z tartibi, urg‘u, yordamchi so‘zlar orqali ifodalanadi. Bunday xususiyatga ega bo‘lgan tillarga xitoy, tibit, birma tillarini kiritish mumkin. Amorf tillarning yana bir xususiyati shundaki, ularda aynan bir so‘z matnda har xil ma’noda va vazifada kelaveradi. Masalan, xitoycha ige yuedi syusi - oylik dam olish birikmasidagi syusi so‘zi aslida dam olish, istirohat qilish ma’nosidagi fe’l bo‘lib, birikmada ot ma’nosida kelgan. Mazkur so‘z boshqa bir o‘rinda, ya’ni bir oz dam olish kerak ma’nosidagi ya o syusi isya birikmada harakat bildiruvchi fe’l vazifasida ishlatilgan. 2.Aggletinativ tillarda har bir grammatik ma’no, odatda, alohida affiks bilan ifoda etiladi. Masalan, o‘zbek va boshqa turkiy tillarda ko‘plik, egalik, kelishik ma’nolarining alohida affikslar yordamida ifodalanishi (talaba-lar-imiz-dan) shular jumlasidandir. Aggletinativ tillarga oltoy oilasiga kiruvchi tillar hamda fin-ugor tillari, iberiy-kavkaz va dravid tillari kiradi. 3.Fliktiv tillarda bidan ortiq grammatik ma’no, odatda, birgina ko‘rsatkich orqali ifodalanadi. Masalan, rus tilidagi Эти книги сдаю в библиотеку gapida эти книги so‘zlari oxiridagi и qo‘shimchasi ikki xil grammatik ma’noni, ya’ni tushum kelishigi va$

ko‘plik ma’nolarini ifodalab kelgan. Shuningdek, сдаю so‘zi oxiridagi - ю qo‘shimchasi mayl, zamon va shaxs-son ma’nolarini ifoda etish uchun xizmat qilgan. 4.Polisintetik tillarda butun bir gap bitta so‘z shaklida talaffuz qilinadi va yoziladi. Masalan, chukot tilida T ы –ata-kaa-nm ы -rk ы n – shaklidagi birikma o‘zbek tilidagi Men semiz bug‘ularni o‘ldirayapman gapiga tengdir. Polisintetik tillarda qisqalik, ixchamlik yetakchilik qiladi. 4. Tilning ijtimoiy tavsifi. Umumxalq tili, milliy til va adabiy til tushunchalari tilning ijtimoiy taraqqiyot jarayonini o‘zida aks ettiruvchi terminlar bo‘lib, ular o‘rtasida o‘zaro uzviy bog‘liqlik bo‘lishi bilan bir qatorda, farqli tomonlar ham mavjud. Xususan, umumxalq tili va milliy til, hozirgi davr nuqtai nazaridan qaralganda, bir xil (sinonim) tushunchalardir. Shu bois tilshunoslikda ularning biri o‘rnida ikkinchisini qo‘llash hollari ham ko‘p uchraydi. Biroq umumxalq tili til taraqqiyotining barcha bosqichini, ya’ni eng qadimdan hozirgacha bo‘lgan davrini o‘zida mujassamlashtiradi. Milliy til tushunchasi esa ana shu ko‘p asrlik tarixning millat shakllangandan keyingi davrinigina ifodalaydi. Demak, umumxalq tili tushunchasi til tarixining barcha bosqichlariga xos tushuncha bo‘lsa, milliy til tushunchasi muayyan millatning shakllangandan keyingi davrga xosligi bilan undan farqlanadi. Umumxalq tili va milliy til doirasiga sheva va lahja (dialekt)lar, oddiy so‘zlashuv tili, xalq tili, sotsial jargonlar, argolar hamda adabiy til kiradi. Umumxalq va milliy tillarning muhim tarkibiy qismi bo‘lgan mazkur til shakllari ham o‘zaro farqlanadi. Xususan, adabiy til umumxalq tilining yoki milliy tilning oliy kommunikativ (aloqa) shakli bo‘lsa, sheva, lahja, oddiy so‘zlashuv va boshqa til ko‘rinishlari uning quyi shakli hisoblanadi. Ayni

paytda ular adabiy tilning doimiy rivojini ta’minlovchi muhim ichki omil bo‘lib xizmat qiladi. Ammo sotsial jargonlar va argolar bundan mustasno bo‘lib, ular umumxalq tilining yoki milliy tilning inqirozga uchragan shakllaridir. Adabiy til muayyan grammatik qonun va qoida me’yoriga kiritilgan til shaklidir. Adabiy tilning ikki xil ko‘rinishi, ya’ni og‘zaki va yozma shakli mavjud. Og‘zaki shakl yozma shaklga nisbatan qadimiyroq bo‘lib, u umumxalq tilining: 1) qayta ishlanish; 2) uslubiy tarmoqlanishi; 3) an’anaviy, ommaviy va odatiy qiyofa kasb etishi; 4) nutqiy va estetik ehtiyojlarga xizmat qilishi; 5) xalqchilligi; 6) nisbiy konservativligi; 7) ustdialektlilik kabi dastlabki me’yoriy asoslarga ega bo‘lishida muhim ahamiyat kasb etadi. Bunda qabila, urug‘ va ular ittifoqining hududiy chegaralangan shevalariga xos dialektal unsurlarning og‘zaki ijod janrlari (dostonlar, ertak, qo‘shiq, topishmoq, maqollar) vositasida qayta ishlanish muhim omil bo‘ladi. Natijada umumxalq tili doirasida mahalliy dialektlardan ustuvor bo‘lgan til shakli, ya’ni og‘zaki poetik ustdialekt vujudga keladi. U umumxalq tili tizimidagi dastlabki adabiy shakl sifatida yozuv joriy etilgunga qadar amalda bo‘lib, keyinchalik yozma tilning taraqqiyotiga asos sifatida xizmat qiladi. Yozuvning kashf etilishi va yozma tilning taraqqiyoti natijasida adabiy tilning amal qilish doirasi yana ham kengayadi, uning me’yoriy asosi qat’iy qoidalar vositasida takomillashib boradi. Og‘zaki va yozma til shakllari o‘rtasidagi tafovutlarning kamayishiga qulay imkoniyatlar tug‘iladi. Bu jarayonni hozirgi o‘zbek adabiy tili va boshqa milliy tillar misolida ko‘rish mumkin. Zamonaviy adabiy tilning tez sur’atlar bilan rivojlanib borishi natijasida umumxalq tilida mavjud bo‘lgan dialektal (lahjaviy) farqlar ham kamayib, dialektlarning amal qilish doirasi esa torayib boradi.

ADABIYOTLAR 1. М.Мирзаев, С.Усмонов, И.Расулов Узбек тили. Т., «Укитувчи» 1978. 2. Ш . Шоабдурахмонов , М . Аскарова , А . Хожиев , И . Расулов , , Х . Дониёров Хозирги њзбек адабий тили . Т ., « Укитувчи » 1980. 3. М.Ирскулов Тилшуносликка кириш. Т., «Укитувчи» 1992. 4. А.Баскаков, А. Содиков, А.Абдуазизов Умумий тилшунослик. Т., «Укитувчи» 1981. 5. Х.Неъматов, О.Бозоров Тил ва нутк. Т., «Укитувчи» 1993. 6. У.Турсунов, Ж.Мухторов, Ш.Рахматуллаев Хозирги њзбек адабий тили.. 1-кисм. Т., «Укитувчи» 1979. 7. N. Turniyozov A.Rahimov O‘zbek tili (ma’ruzalar matni) 8. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Adabiy til va uning mezoni

Til haqida umumiy tushuncha

Derivatsiya va uning til qurilishidagi o’rni

Qadimgi turkiy til va uning taraqqiyot yo’llari

Til va uning birliklarini idrоkiy o`rganish, uning maqsadlari, usul va vоsitalari