Таржимада маъно ва мантик бирламчи - Tilshunoslik - Referatlar

Таржимада маъно ва мантик бирламчи

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

51.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Таржимада маъно ва мантиқ бирламчи Таржимашунослик фақат тилшунослик ёки фақат адабиётшунослик монополияси – танҳо мулки эмас. У адабиёт назарияси, адабий танқид, матншунослик, манбашунослик ва бошқа соҳаларни ҳам қамраб олувчи умумфилологик фан. Устоз Ғайбуллоҳ ас-Салом таржимашунослик фанига шундай муносабатда бўлганлар. Биз ҳам шу анъанага содиқ қолиб, 2006 йилда Тошкентда “Zar qalam” нашриётида чоп этилган истеъдодли олим ва ёзувчи Улуғбек Ҳамдамнинг “Исён ва итоат” романи ва унинг рус тилига таржимаси ҳақида сўз юритмоқчимиз. Романни 2006 йилда бевосита ўзбек тилидан рус тилига Н.В.Владимирова ўгирган. Буни мустақилллик даври ўзбек адабиёти тарихидаги воқеа деб баХолаш мумкин. Чунки ҳозир биз тагламасиз бажарилган таржимага эга бўлиб турибмиз. Таржима бўлиб ҳам у шунчаки, номигагина эмас, аъло даражада ва таржимашунос олима, аслият тилининг етук билимдони, ширин сухан профессор, филология фанлари доктори Нинель Васильевна Владимирова томонидан ўгирилган. Фанда эквилинеар таржима деган тушунча бор. Бу ҳодиса асарни бошқа тилда ҳам мазмун, ҳам шакл жиҳатидан тенгма-тенг, сўзма-сўз, қўшиб-чатмай, аммо мукаммал, тўлақон қайтаришни назарда тутади. Биргина мисол келтирамиз: “... Унинг ҳаётига маъно кирган эди! Ха-ҳа, айнан маъно, айнан мазмун. Ва бу мазмуннинг исми Муҳаббат эди, Ишқ эди... Тўғри, Акбар муҳаббат қидиргани йўқ эди, бироқ кўпдан бери излагани Катта бир Маъно эди. Мана ўша Маъно! Ишқ номли Мазмун” (78-бет). Рус тилида (Бунт и смирение. Роман. Ташкент: Zar qalam , 2006 ): “В его жизнь вошел см ы сл. Да, точно, истинн ы й см ы сл, истинное содержание. И имя этому – любовь... страсть... Верно, Акбар - не искал любви, однако то, что он давн ы м-давно искал, – это большой глубокий смысл. Да, точно, истинный смысл, истинное содержание. И вот он этот Смысл. Смысл, который называется любовью ” (с.70) .

www.arxiv.uz Таржима санъати сирларидан бехабар китобхон ҳам рус тилидаги матннинг қанчалик аслиятга мос эканлигини дарров фаҳмлайди. Унда бирорта ортиқча ишора йўқ. Ҳатто жумлаларнинг тузилиши, узун-қисқалиги, талаффуз тарзи, қўйингки, тиниш белгиларигача бир-бирига монанд. Ўзбек тилидаги гаплар қанчалик содда, лўнда, ифодали бўлса, рус тилида ҳам ана шу фазилатлари мавжуд. Яна энг муҳими – улардаги ахборот ҳам бир-бирига муқобил. Беайб Парвардигор. Китобхон тирноқ остидан кир қидирадиган, инжиқ бўлса бор-ми (ана шундайларнинг ҳам бўлгани яхши: ёзувчи зийрак тортиб туради), у матндаги имло хатодан бошлаб – у мусаҳҳиҳнинг эътиборсизлиги оқибати бўлса ҳам – нотўғри бўғин кўчиришу тиниш белгиларгача ноўрин қўлланилганини қайд этиб туради. Аммо кўп китобхон асар мазмуни ичига кириб кетиб, бор нуқсонни ҳам сезмай қолаверади. Лекин таржимон сезгир, ўта сезгир одам. Муаллиф баъзан эътиборсизлик туфайли билмасдан қолдирган нуқсонни таржимон кўриб, билиб, сезиб туриши керак. Масалан, 3-қисмнинг 16-бобида “шайтон малаклари ” ибораси қўлланилган. Ростдан ҳам бу матнни терган компьютерчининг хатоси бўлиши мумкин, чунки малак сўзи ижобий маънодаги фаришта, гўзал, маҳбуба ни билдиради, у “шайтон”га нисбатан қўлланилмайди. Буни таржимон сезиб “ слуги дьявола”, яъни “шайтон малайлари”, деб тузатиб ўгирган. “ Ойнинг ўн беши қоронғи бўлса, ўн беши ёруғ деганлари шу-да” (57- бет) гапида машҳур ўзбек халқ мақоли қўлланилган. Уни Нинель Васильевна “Говорят же, если пятнадцать дней в месяце темн ы е, то пятнадцать – непременно светл ы е ” (с.54) деб таржима қилган. Тўғри, маъновий муқобиллик сақланган, лекин шакл жиҳатидан таржима бироз ютқазган кўринади, чунки бу ерда аслиятдаги лўндалик, паремиологик экспрессив таъсирчанлик маълум даражада бой берилган. Бу гапнинг мақоллигига ишора қилувчи “ говорят ” (деганлари) сўзи бўлмаса, луқма оддий, жайдари гапга ўхшаб қоларди. Мақол сўзма-сўз ўгирилмай, унинг ўрнига рус халқ паремиологияси бисотидан “Серенькое утро – красненький денек” деган

www.arxiv.uz қисқа иборани қўллаш ҳам мумкин эди (бундай вазиятда инглизлар “A foul morn may turn to a fair day”, яъни эрталабки ёмон ҳаво кундузи очиқ бўлиши мумкин, дейишса , немислар ҳам шу маънода “ Nach trübem Morgen kommt ein heller Nachmittag ” дейишади). Бу ерда таржимон балки рус халқ мақолидаги озми-кўпми сезилиб турган (масалан, кичрайтириш-эркалатиш аффиксларидаги) русийона миллий руҳдан чўчиган кўринади. Ёзувчининг асарида янглиш фикр, адашувчанлик, ғализ маъно учрагудай бўлса ҳам, одатда, биз, китобхонлар, уни кечиришга ҳаракат қиламиз, ҳатто унинг нуқсонларини ёзувчининг ўзига хос маҳорати белгиси сифатида ҳам талқин қиламиз. Ҳолислик етишмай қолади. Аслий матнда нуқсон учрайдиган бўлса, таржимон ўша матн муаллифининг “қиёфасига” кириб, муаллиф у ёки бу сўз ва ибора билан қандай маънони ифодаламоқчи, нима демоқчи эканлигини таҳлил қилади, масалани муаллиф томонида туриб ҳал қилади. Баъзида эса бировнинг “қиёфасига” кириш унчалик ҳам шарт эмас – масаланинг асл моҳиятини мантиққа кўра асослаб билиб олиши ва ёзувчи йўл қўйган хатони тузатиб кетиши мумкин. Масалан, Диана Акбарни “кўриш” иштиёқида найранг ишлатади: қўшнисидан телевизорнинг ўрнини ўзгартириб беришни сўрайди: “Телевизорни жойига қўйиш керак, – жилмайганча бошини сарак-сарак қилди қиз ” (52-бет). “Ўзбек тилининг изоҳли луғатида” сарак-сарак қилмоқ “бошини у ён, бу ёнга чайқатмоқ; ирғатмоқ”, деб таърифланади. Энди гапдаги вазиятга кўра, тасаввур қилайлик: хўп, жилмайибди, лекин “сарак- сарак” қилиши нимани ифодалайди. Маълумки, булғорларда бу ишора “ҳа” тасдиғини билдиради, биз эса инкорни ифодаламоқчи бўлсак, бошимизни сарак-сарак қиламиз. Бундан ташқари бу жуфт сўзнинг луғатда белгиланмаган экспрессив маъноси ҳам бор. Биз бирор нарсадан ажаблансак, ҳайрон қолсак, таажжублансак ҳам шу ишорадан фойдаланамиз. Ўзбекча матнда мантиқий нуқсонга йўл қўйилган. Буни Н.Владимирова асар руҳига шикаст етказмаган ҳолда “Не могли б ы в ы поставить телевизор на прежнее место? – ул ы бнулась девушка” , деб хатони тузатган. Ўзбек тилидаги талаб-

www.arxiv.uz эҳтиёж шаклида гапнинг рус тилига шарт майлидаги риторик сўроқ билан ўгирилиши таржима амалиёти қонуниятларига тўла мос. Бошқа жойда ҳам, таржимон муаллифнинг ёнини олади. Улуғбек Ҳамдамда: “Табиб гапирмади, бироқ бошини сарак-сарак қилиб тасдиқ маъносини берди” (94-бет). Ишора билан унинг маъноси ўртасида мантиқий зиддият мавжуд. Лекин моҳир таржимон Н.Владимирова уни тўғрилаб: “Табиб не ответил, он лишь кивнул головой” (с.83), деб ўгиради. Сен ҳам бир оғиздан чиқади, сиз – ҳам. Бу ёзилмаган қоида, бизнингча, фақат ўзбек миллатига хос. Халқимизда ҳатто ёш болаларга ҳам сиз лаб гапириш урф. Буни юртбошимиз “Юксак маънавият – енгилмас куч” китобида “ота-боболаримизнинг оила маънавиятига қанчалик катта эътибор берганлиги” (55-бет) билан боғлайди. Уни ҳозирги тилда менталитет белгиси дейишади. Шу қоида бузилган жойда менталитет ҳам дарз кетади. Ўзбек аёлининг эрига сенсираб мурожаат қилганини эшитмаганман. Бу қандай ёввойилик бўлар эди, шундай қилинса?! Ё алҳазар, тоғдан тушганми бу аёл дейсан! Романда табибнинг хотини эрига сенсираб: “Нима қилаяпсан, тўхта!.. Мен сенга ҳаммасини тушунтираман, Олдингда айбдорман, буни биламан, инкор этмайман, лекин сен ўйлаганчалик эмас. Тўхта, тўхтасанг- чи! ..” (19-бет) деганини ўқиб, табибнинг хотини русми экан, деб ўзимизни саволга тутамиз. Чунки русларда шундай-ку! Шунинг учун ҳам русча таржимада (23-бет) бу луқма табиийдек кўринса ҳам, барибир, китобхонга (агар у ўзбек бўлса) бундай мурожаат эриш туюлади. Лекин аслиятда табиийликка путур етган, ўзбекчилик қоидаларига шикаст етган. Акбар диван устида китоб ўқиб ётаркан, тағин уни кутмоқда (62-бет) гапини ўқиб, нега энди устида? деймиз ва бу ёрдамчи сўз ўрнида қўлланилиши “мумкин” бўлган ёнида, тепасида, тагида, орқасида сўзларининг маънолари хаёлимизга келади. Бу гап ҳам таржимонимиз томонидан Акбар лежит на диване, читает и снова ждет ее (с.58), деб тўғри ўгирилган .

www.arxiv.uz Диана уйида интизорлик билан Акбарни кутяпти. “Ниҳоят, бир маҳал эшик қулфи шақиллаб очилди. Диана чопиб ўз эшиги қўнғироғидан қаради, бироқ Акбарнинг эшиги бу орада ёпилиб бўлганди” (90-бет). Аслий матндаги хато аён. Таржимон ҳам муаллифга садоқатлик билдириб, гапни сўзма-сўз ўгирганида, нохуш вазият юзага келарди. Шунинг учун таржимон ўзича йўл тутиб: “Вдруг щ елкнул замок. Диана подбежала к двери и в ы глянула в глазок – дверь Акбара захлопнулась” (с.80), деб аслият муаллифининг хатосини тузатишга эришган. Ҳақиқатан ҳам, қандай қилиб эшик қўнғироғидан қараш мумкин?! Турсунбой-Жонталаш ўлим тўшагида ётибди. Жони узилай деб турибди. Алаҳсираяпти. Гапида маъно йўқ. Оқлаш, бўяш каби пардоз ишларигина қолган иморатга қараб, у табибга айтади: “Қаранг, юзга тушган доғдай бўп иморат ҳуснини бузиб турибди” (94-бет). Тасаввур қилайлик-чи вазиятни. Умрининг саноқли дақиқалари кечаётган одамнинг эмоционал- экспрессив тасвирий ибора билан сўзлаши ҳақиқатдан узоқроқ. Ўзбек ва рус тиллардаги матнларда бу ташбиҳ ҳам юзга тушган доғдай бўлиб турибди. Ёзувчи ҳам, унинг таржимони ҳам матнларга кичкина пардоз берганларида яхши бўларди. Бадиий асарда ҳикоя қилинаётган воқеа-ҳодиса қанчалик тўғри ва аниқ бўлса, у шунчалик ишонарли бўлади, китобхон уни реал воқелик тарзида қабул қилиб, ўзини худди шу воқеалар ривожининг фаол иштирокчисидек сезади. Мободо, кўраётганимиздек, тасвирда мантиқсизлик Ҳолатларига дуч келиб қолсак, унда асарга нисбатан айрича муносабат ҳосил бўлиб қолиши мумкин. Турсунбойнинг тамаддиси: дуррага ўралган каттакон (!) нон, термосдаги чой, каттакон темир (!) кружка, икки бўлак қанд (24-бет). Бир неча саҳифадан кейин ёзувчи худди шундай вазиятда тунука кружка ишлатади (79-бет). Таржимон аслиятга зид бўлса-да, ҳамма ерда бир ҳил “темир кружка”да чой ичказади. Фақат таржимачиликда дурра ни головной платок, яктак ни – халат деб ўгириш зарарли одат тусига кириб қолган анъанавий усул. Бу усулдан энди воз кечиш керак.

www.arxiv.uz Бадиий ижодда битта сўзни ҳадеб ишлатавериш услуб, аниқроғи, талаффуз жиҳатидан ножоиз – қулоққа эриш туюлади. Китобхон ундан ижирғанади. Бошқа сўз, синоними, йўқми экан қабилида савол туғилиши мумкин. Ахир, адиблар орасида қоида бор-да: Ги де Мопассан айтган: бир марта ишлатган сўзингни энди 200-250 та сўздан кейин қайтарсанг қулоққа ёқади. Биз таъкидлаётган каттакон сўзи шу тоифадан: у нонга ҳам, дуррага ҳам, хонага ҳам, кружкага ҳам тақалаверади. Меъёр (адабий, лексик, морфологик, орфографик, орфоэпик, стилистик) бўлгани маъқул. Лариса Хола қирқ йилдан ортиқ кўпқаватли уйлардан бирида яшайди. Дима амаки билан қирқ йил бирга битта идорада меҳнат қилди. Энди эса у чол рўпарадаги уйнинг биринчи қаватида яшайди. Абгор, қариб-чуриб қолган. Қордай оқ калласи гавдасига бўйсунмас, енгил бир ҳаракатдан ҳам у ёқ, бу ёққа лиқиллаб тушиб кетар, доим титроқ. Кўзлари ҳам аланг-жаланг, олазарак. Ё кўради, ё кўрмайди. Лариса Холанинг бармоқларидан бирини тишсиз милклари билан тишламоқчи бўлади. Хола қўлини тортиб олдида, чўчиб орқасига тисланади (117-118-бетлар). Ажабо, қирқ йил бирга ишлаган, битта даҳада, қўшни бўлиб яшашса-ю, энди кўришиб туришса! Шу даражада нимжон, ожиз, калласи оғирлик қилиб, доим оғиб, тойиб турадиган чол қандай қилиб дераза олдига кела олди, қўлини пастга чўзди экан? Лариса Холанинг қўлини ушлаб, унинг бармоғини егулик нарсами деб оғзига олди. Кўзингиз олдига келтиринг – вазият равшан бўлади. Балки бундай тасвир китобхон эътиборини тортмас, мантиқсизлик аломати сезилмас, лекин, барибир, шунда ҳам ижодкорнинг сергак бўлгани маъқул. Чунки китобхонга эстетик завқ беришга чоғланган бадиий асарда иккинчи даражали, аҳамиятсиз нарса бўлмайди. Агар китобхон аслият муаллифининг (у ёш ижодкорми ёинки номдор, машҳур адибми, бундан қатъи назар) нуқсонини сезмаса ёки кечирса ҳам, таржимонга нисбатан ундай қила олмайди, кечиримли бўла олмайди. Аксинча, таржимон муаллифга садоқат рамзи сифатида унинг хатолари, янглишликларини ўзгартирмай ( қўнғироқ – звонок тарзида) ўгирганлиги учун

www.arxiv.uz ўша нуқсонларни таржимонга юклаб қўяди ўқувчи, уни асоссиз равишда танқид тиғига дучор қилади. Бундай китобхоннинг назарида ҳамма яхши нарса муаллифдан, барча иллатлар эса – таржимондан, унинг тажрибасизлигидан бўлиб чиқади. Таржимон Турсунбойнинг “занжирли трактори”ни (79-бет) цепной (с.71) демасдан, гусеничн ый трактор деб ўгирганида аъло бўларди. Баъзан таржимон ҳам роман муаллифининг мантиққа зид қусурларини ўйламасдан қайтараверган ҳоллар учрайди. Муаллиф қаҳрамонлари ноўрин “йиғлоқи”. Лариса Хола уйда ёлғиз, осиғлиқ портрет, соатларни силай туриб, хўрлиги келиб, “ ўкириб йиғлаб юборади”. Акбарни соғинган Фарида унга телефон қилиб, эрини топа олмай, “ аччиқ йиғламоққа тушади”. Одам уйида ўзи ёлғизлигида ўкириб ёки аччиқ йиғлаши мантиққа зид бўлса керак. Таржима амалиётининг ҳам ўзига хос сир-асрорлари бўлади. Унга кўра, айтайлик, аслий матнда муаллифининг эътиборсизлиги туфайли нуқсон юз берадиган бўлса, таржимон ўша ёзувчининг “қиёфасига” кириб, муаллиф у ёки бу сўз ва ибора билан қандай маънони ифодаламоқчи, нима демоқчи бўлганлигини таҳлил қилади, масалани муаллиф томонида туриб ҳал қилади. Баъзида эса бировнинг “қиёфасига” кириш унчалик ҳам шарт эмас – масаланинг асл моҳиятини мантиққа кўра асослаб билиб олиши мумкин, ҳолос. Тилимиз ғализ, беўхшов, камбағал, сунъий бир Ҳолатга тушиб қолмасин деймиз. Буюк бобомизнинг “Тилга ихтиёрсиз – элга эътиборсиз”, – деган доно ўгитини унутмаслигимиз лозим.

O'xshashlar

Семема ва нуткий маъно

Таржима тилида мантик

Таржимада лексик ва грамматик трансформациялар

Сузнинг маъно жилолари

Таржимада муқобиллик муаммоси