logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Tilshunoslik
  4. Tarixiy fonetika

Tarixiy fonetika

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

48 KB
Ko'chirib olish
Tarixiy fonetika R e j a: 1. Undoshlarning ikkinchi siljishi. 2. Undosh tovushlarning ikkinchi siljishiga bog’liq bo’lmagan undosh tovushlar. 3. Cho’ziq undosh tovushlar. 4. Qadimgi yuqori nemis tili undosh tovushlar sistemasidagi ba’zi bir o’zgarishlar. 5. Urg’usiz bo’g’indagi unlilar. UNDOSHLARNING IKKINCHI SILJISHI Qadimgi yuqori nemis tili, barcha german tillaridan, shuningdek, g‘arbiy german tillaridan ham undoshlarning ikkinchi siljishiga ega bo‘lishi bilan farq qiladi. Undoshlarning ikkinchi siljishi undoshlarning birinchi siljishi jarayonida vujudga kelgan oltita jarangli va jarangsiz portlovchi undosh tovushlarini qamrab olgan. Undoshlarning ikkinchi siljishi o‘z navbatida qadimgi yuqori nemis tili undoshlarining siljishi ham deb yuritiladi. Undoshlarning ikkinchi siljishining muhim tarixiy ahamiyati shundan iborat bo‘ladiki, u nemis tilini qolgan barcha german tillaridan alohida mustaqil til sifatida namoyon etadi. Undoshlarning ikkinchi siljishining paydo bo‘lgan davri taxminan VI asrga to‘g‘ri kelib, janubda ya’ni langobardlar va allemanlar joylashgan hududda keng yoyilgan. Undoshlarning ikkinchi siljishi bir necha yuz yillar davom etib, asta-sekinlik bilan janubdan shimolga yoyiladi, ya’ni quyi nemis va o‘rta nemis hududlari oralig‘idagi chegara shartli ravishda quyidagicha belgilanadi: Reyndagi Dyusseldorf, Elbadagi Magdeburg, Oderdagi Frankfurt orqali. Bu chegara chizig’i «Benrata liniyasi» (Benrather Linie) deb nomlangan. Undoshlarning ikkinchi siljishida sodir bo‘lgan o‘zgarishlarni quyidagicha tahlil qilamiz. I. -P, -T, -K jarangsiz portlovchi undosh tovushlari unli fonemalardan keyin f, z, h kabi jarangsiz spirant tovushlariga o‘tadi va keyinchalik ular qisqa unli fonemalardan so‘ng ff, zz, hh kabi juft undosh tovushlarini hosil qiladi. Bunday jarayonni quyidagi misollarda kuzatish mumkin: 1. got. slepan» uxlamoq» -q. yu. n. slafan -h. z. n. schlafen. 2. got. skip «paraxod» -q. yu. n. scif, -h. z. n. Schiff. 3. q. saks. opan «ochmoq» -q. yu. n. -offan, h. z. n. -offen. 4. got. itan «yemoq» -q. yu. n. ezzan, h. z. n. -essen. 5. got. wato «suv» -q. yu. n. wassar, h. z. n. -Wasser 6. got. juk «zulm», jabr» -q. yu. n. –joh, h. z. n -Joch 7. got. brikan «sindirmoq»- q. yu. n. brehhan, h. z. n. brechen. II. P-, T-, K- jarangsiz portlovchi undosh tovushlar so‘z boshida kelganida pf/ph, z/zz, ch/hh kabi affrikatlariga o‘tadi. 1. q. friz. path «so‘qmoq» -q. ingil. -paed 2. q. friz. Appel «olma» -q. yu. n. aphul, - h. z. n. Apfel 3. lot. piper «qalampir» -q. yu. n. pheffar, -h. z. n. Pfeffer 4. got. nati va q. ingil. neti «zanjir» -q. yu. n. zwei herza, sezzan, nezzi va boshqalar. III. B. D. G. jarangli portlovchi undosh tovushlari ba’zi bir german tillarida jarangsiz portlovchilarga o‘tishi mumkin: 1. got. giban bermoq; q. saks. ribba qoburg‘a; q. yu. n. kepan, rippa 2. got. «alduz», «qari», «dags» «kun» q. yu. n. alt. tag 3. got. gasts «mehmon» q. yu. n. kast. UNDOSH TOVUSHLARINING IKKINCHI SILJISHIGA BOG‘LIQ BO‘LMAGAN UNDOSH TOVUSHLAR I. Qadimgi yuqori nemis tilida quyidagi undosh tovushlar mavjud bo‘lgan: 1. Sonor tovushlar. a). yarim unli tovushlar: j, w (yozma yodgorliklarda u, uu, i, ii shakllarda uchraydi); b). sof burun tovushlari: m, n, l, r. 2. Sof undosh tovushlar. a). til oldi undosh tovushlari: d, t, s, th. b). til orqa va til o‘rta undosh tovushlari: g, k, kh, hh, [x-ç]. Qadimgi yuqori nemis tilida, qisman o‘rta yuqori nemis tilida bo’g’in tashkil qilmaydigan yarim unli –w tovushi uchraydi. Ushbu yarim unli tovush ayrim so‘zlarda so‘z oxirida kelganida –o ga o‘tadi. Bu holatni qu‘yidagi misollarda kuzatish mumkin: blawer >blao-blau grawer>grao-grau gelwer>gelo-gelb snaiws>sneo-Schnee saiws>seo-See Bizgacha yetib kelgan qo‘lyozmalarda –w yarim unli yozuvda ikki xil shaklda berilgan. Keyinchalik esa ana shu –w tovushi o‘rniga - u, -uu qo‘llanila boshlanadi. Masalan uuintar, uintar (wintar-Winter); unntar-wuntar(Wunder); suarz-suuarz-(swarz-Schwarz); farua-farauua-farauwl-Farbe. J- tovushi ham yarim unli tovush hisoblanadi. Chunki u yozuvda hamma vaqt -I shaklida uchraydi: ioh -joh; iar-Jahr . II. Cho‘ziq undosh tovushlar. Qadimgi yuqori nemis tilida undosh tovushlar unli tovushlar kabi qisqa va cho‘ziq bo‘lishi mumkin. Jumladan: rinnon-ran-rennen fol «voll»-foller-voller ezzan-az-essen Qadimgi german tillarida, shu jumladan qadimgi yuqori nemis tilida ham undosh tovushlar unlilardan keyin, masalan « j» yarim unlisidan so‘ng cho‘ziqqa aylanadi. Ushbu holat tarixiy grammatikada «Westgermanische Konsonantenverlängerung» deb ataladi. Undosh tovushning cho‘ziq fonemaga aylanishi uchun asosiy shartlardan biri « j» yarim unli bilan kelgan undosh tovushlar oldida unli tovush albatta qisqa bo‘lishi kerak. Ya’ni shuni ta’kidlash lozimki, qadimgi yuqori nemis tilida « j» yarim unlisi so‘z oxirida juda kam holda uchraydi. got q. yu. n badi-badjis betti-Bett wilja willo-Wille huljan hullen-hüllen bidjan bitten-bitten Albatta bu umumiy qoidaga bo‘ysinmaydigan holatlarda ham kuzatilishi mumkin. Masalan «j» yarim unlisidan oldin kelgan - r cho‘ziqlikka aylanmaydi. got. q. yu. n warjan werrien wehren Undosh tovushlar oldida cho‘ziq unli yoki diftong kelgan paytida ham «j » yarim unlisi o‘zidan oldin kelgan undosh tovushni o‘zgartira olmaydi. got q. yu. n. h. z. n. dailjan teilen teilen dragkjan trenken trinken lausjan losen lösen Yuqorida ko‘rib o‘tilgan qonuniyatlardan tashqari holatlarda ham qadimgi yuqori nemis tilida juft undosh tovushlarni uchratish mumkin. Bunday hodisa ikkinchi siljish natijasida p, t, k, jarangsiz undosh tovushlari so‘z tarkibida unli tovushlardan keyin juft sprintlarga aylanadi: got q-yu. n h. z. n opan offan ofnen wato wazzar Wasser itan ezzan essen brikkan brehhan brechen III. Qadimgi yuqori nemis tili undosh tovushlar sistemasidagi ba’zi bir o‘zgarishlar . Qadimgi yuqori nemis tili undoshlar sistemasida sodir bo‘lgan o‘zgarishlar quyidagilardan iborat. 1. IX asr boshiga kelib -hl, -hn, -hr, -hw kabi tovush birikmalarida h- ya’ni «xayxlaot»i tallaffuz qilinmaydi, u tushirilib qoldiriladi: got q. yu. n. h. z. n hlaupan hlaufam. >loufan laufen hropjan hruofan>ruofan rufen hneiwan hningan>nigen sich neigen hweits hwiz>wiz wei β 2. So‘z boshida ya’ni -wr, -wl tovush birikmalari tarkibidagi bo’g’in tashkil qilmaydigan -w, ya’ni yarim unli tovushi dastlabki yozma yodgorliklarda qo‘llanishiga qaramasdan, keyinchalik esa u qo‘llanish jarayonidan tushirilib qoldiriladi: got q. sakson q. yu. n h. z. n wrikkan wrecan rehhan rachen wlits --------- antlizzi Antlitz 3. So‘z oxirida urg‘usiz bo‘g‘inda turgan - m tovushi XI asr davomida -n tovushga o‘tadi m>n: a) hozirgi zamon optativ ko‘plik birinchi shaxs: nemem-nemen : o‘tgan zamon namum- namun ; optativ o‘tgan zamon: namim-namin . b) kuchsiz fe’llarda: birinchi shaxs hozirgi zamon (II-III sh): machom -machon; habem>haben . Bunday o‘zgarishlarni boshqa so’z turkumlarida ham ko‘rish mumkin: masalan, sifatlarda: dat. kel. ko‘plik shakli: blintem-bliten va hokozo. IV. Urg’usiz bo’g’indagi unlilar . Qadimgi yuqori nemis tilida boshqa barcha german tillaridagi kabi urg‘usiz bo‘g‘inlarda sifat jihatidan har-xil bo‘lgan unlilarni ko‘ramiz. Bu hol so‘z yasalishi va so‘z o‘zgarishi shakllarini bir-birlaridan farq qilishda muhim rol o‘ynaydi. Masalan, ushbu holatni otlarning turlanishida va fe’llarning tuslanishida kuzatish mumkin. Ot Fe’l birlik ko‘plik birlik ko‘plik N. tag taga 1. gibu gibamis G. tages tago 2. gibis(t) gebet D. tage tagum 3. gibit gebant Akk. tagu taga So‘z yasalishida sodir bo‘ladigan o‘zgarishlar: ot: himil>Himmel; aphil> Apfel; wazzar>Wasser; fiskari>Fischer; fe’l: geban> ge- ben va hakoza. So‘z yasalishida va so‘z o‘zgarishida mavjud bo‘lgan qo‘shimchalarni imkoniyati boricha to‘liq saqlab qoladigan boshqa german tillari bilan qadimgi yuqori nemis tilini solishtirar ekanmiz, biz dastavval umumgerman tillarida va keyinchalik esa ayrim german tillarida urg‘usiz bo’g‘indagi unlilarning asta -sekinlik bilan bir xil shakilga o‘tishini ko‘ramiz. Bunday unlilar ko‘p hollarda reduktsiyaga uchraydi, yoki (‘e)ga aylanadi. Bunga asosiy sabab so‘zlarda urg‘u turg‘un xarakterga ega bo‘lib, unlilar esa asosan birinchi bo’g‘inlarda saqlanib qolishidir. Urg‘usiz bo’g’indagi unlilarning bunday o‘zgarish jarayoni butun qadimgi yuqori nemis tili davrida davom etadi va ushbu jarayon tufayli turlanish va tuslanishlarda har -xillik kamayib boradi. Natijada grammatik munosabatlarni ifodalash maqsadida yangi analitik vositalar vujudga keladi. Urg‘usiz bo’g’indagi unli tovushlarning reduktsiyaga uchrashi qadimgi yuqori nemis tili davridan boshlangan. Masalan, VIII asrdagi qadimgi yuqori nemis tilining yozma yodgorliklarida quyidagi prefikslarni uchratish mumkin : ga-ge, za-zer; ant- ent; ur-er; fur-ver . IX asrga kelib bu old qo‘shimchalardagi unlilar frank yozma yodgorliklarida -i ga o‘tadi : -gi, -zi, -int, -ir, -fir ; bavar dialektlarida esa, -I o‘rniga -a paydo bo‘ladi: -ga, -za, -ant, -ar, -far . X asrga kelib -i, hamda -a kabi tovushlar o‘rniga yana -e qo‘llanila boshlanadi: ge, ze, er, ver . Demak, ushbu holat yangi yuqori nemis tili davomida – be, -ge, -er, -ver, -zer, -ent kabi old qo‘shimchalarning yuzaga kelishiga imkoniyatlar yaratadi.

O'xshashlar

Fonetika
Fonetika
Fonetika
Fonetika
Fonetika