Тарикат кутби - Tilshunoslik - Referatlar

Тарикат кутби

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

114 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Тарикат кутби Режа: 1. Султон Жалолиддин: 2. Ватан озодлиги мукаддас 3. Султонларнинг сараси 4. Миллий маънавиятимиз қуёши 5. Тариқат қутби

www.arxiv.uz Эл қадри қачон баланд бўлади? Миллат қай ҳолда юксак тараққийга эришади? Қачонки улуғларни эъзозласа, уларнинг дунё матоҳи билан ўлчанмайдиган бебаҳо меросини ўрганиб, ҳаётга татбиқ этса. Кеча, мустабид шўролар замонида биз бундай имкониятга эга эдикми? - Йўқ. Ўша даврда Аҳмад Яссавий, Хожа Баҳоуддин Нақшбанд ёки Хожа Аҳрор Валий мероси ҳақида ҳаққоний сўз айтиш, ёзиш имкони бормиди бизда? Албатта йўқ эди. Хожа Аҳрор Валий таваллудининг 600 йиллиги муносиб нишонлангани, худди шу жиҳатдан, айрича аҳамиятга эга. Бу улуғ мутафаккир номини халқимиз, миллатимиз хотирасидан ўчириш, уни ёмонотлиқ қилиш учун нималар қилинмади дейсиз! Ёлғонга таянган "илмий" рисолалар, бўҳтонга асосланган бадиий "асар"лар, ҳақиқатга зид тарғиботлар.... Буларнинг ҳеч бири халқнинг Хожа Аҳрор Валийга бўлган ҳурматини заррача бўлсин пасайтира олмади. Уни зиёрат этишдан элни ҳеч бир куч тўхтата олган эмас. Сабаб нима? Бу сабаблар, фикримизча, қуйидагиларда кўринади. Биринчидан, улуғ шайх умр бўйи мазлумларга шафқат кўргузмакни ҳаётий аъмоли деб билди. Заҳириддин Муҳаммад Бобурнинг "Бобурнома"даги "Ҳазрат Хожа Убайдуллоҳнинг мутааллиқлариғаким, бурун харж ва таҳмилларда кўп фақир ва мискин аларнинг ҳимояти била зулм ва тааддидин халос бўлурлар эди" деган эътирофи ҳам бунга далил. Манбаларда зикр этилишича, Хожа Аҳрор Валий беқиёс мол-мулк соҳиби бўлса-да, дунёга заррача муҳаббат қўймаган. Мол-дунёни эл-юрт манфаати учун сарф этмоқни ўз бурчи деб билган. Жумладан, Умаршайх Мирзо Шош аҳолисидан 250 минг динор солиқ талаб қилганида Хожа Аҳрор Валий бу солиқнинг ҳаммасини ўз маблағи ҳисобидан тўлаб юборади. Бугина эмас. Яна 70 минг динорни эл манфаатини ўйлаб, солиқчиларга топширади. Худди шу мақсадда Султон Аҳмад Мирзо хазинасига 10 минг динор беради. Бу барча замонлардаги дунёдорларга, жумладан, бугунги мулкдорларимизга ҳам ўрнак эмасми? Ахир бугун ҳам бойлар кам эмас. Улар орасида саховатлилари ҳам бор. Лекин топган пулини ҳавои нафс йўлида

www.arxiv.uz сарфлаётганлар ҳам, афсуски, мавжуд. Улар Хожа Аҳрор Валийдан ўрнак олсалар, бундан жамият ютади. Ўзларининг ҳам яхши ном қолдиришига сабаб бўлади. "Агар биз шайхликни бўйнимизга олсак эди, унда бошқа биронта шайх мурид топа олмасди,-дейди Хожа Убайдуллоҳ. -Аммо бизга бошқа масъулият, яъни мусулмонларни золимлар зулмидан ҳимоя қилиш вазифаси юклатилган. Ана шуни амалга ошириш ва мусулмонлар манфаатини ҳимоя қилиш мақсадида подшоҳлар билан мулоқотда бўлиб туриш, уларнинг ишончини қозониш лозим... Агар машойихлар ўз вақтларини аяб, бу ишга эътибор қилмаган бўлсалар, биз фуқаро учун ўз вақтимизни аямаймиз". Ҳақиқатан ҳам, Хожа Аҳрор Валий мазлумлар ҳимояси йўлида жуда кўп ҳаракат қилди. Замон подшоҳлари билан мулоқотлар олиб борди. Фуқаро манфаати учун азиз вақтини аямади. Халқнинг унга бўлган ихлоси ва ҳурматини, аввало, шунинг жавоби, дейиш мумкин. Иккинчидан, Хожа Убайдуллоҳ Аҳрор Валий ўз замонида жуда кўп урушларнинг олдини олди. Жанг майдонида бир-бирининг қонини тўкишга шайланиб турган қўшинлар унинг шарофати билан ўзаро сулҳ тузиб, одамкушлик олди олинган ҳоллар жуда кўп бўлган. Учинчидан, улуғ шайх илм-маърифат ривожи учун бениҳоя аҳамиятли ишларни амалга оширди. Абу Тоҳирхожанинг "Самария" асарида ёзилишича: "Хожа Аҳрор билим эгаларини севар, мажлиси ҳамиша олимлар билан тўлиқ бўлар эди. Шу сабабдан илм аҳллари учун у ерда бир олий мадраса солдирди". Хожа Аҳрор Валий ҳақида эътиборли тадқиқотлар олиб борган олим академик Ботурхон Валихўжаев бу мадрасанинг Самарқанддаги "Мадрасаи сафед" эканини таъкидлайди. Бундан ташқари, мазкур манбада шайхнинг илм аҳли манфаатини ўйлаб, Тошкент ва Кобулда ҳам мадрасалар қурдиргани ҳақида маълумот берилади. Тўртинчидан, Хожа Аҳрор Валий ўзидан қимматли илмий-адабий мерос қолдирди. Унинг "Фиқрот ул-орифин", "Рисолаи волидия" ёки

www.arxiv.uz "Мухтасар", "Рисолаи ҳавроия", "Руқаот" ("Мактублар") каби асарлари инсоннинг зоҳирий ва ботиний покликка эришуви, камолоти сирлари ҳақида баҳс юритилгани билан аҳамиятли. "Рисолаи волидия" - Ҳақ таоло маърифати ва зикри хусусида. Насрда битилган бу асарни Заҳириддин Муҳаммад Бобур 1528-1529 йилларда ўзбек тилига шеърий таржима қилган. Бобурнинг ўз эътирофича, ўшанда оғир бетоб ҳолида ушбу асарни таржима қилган. Таржима интиҳосига етиши биланоқ дарддан халос бўлган. Бу авлиёуллоҳларнинг каромати улар вафотидан кейин ҳам давом этиши ҳақидаги Имом Мотуридий фикрлари нечоғлик ҳақ экани тасдиғидир. Бинобарин, Абул Фазл Алломий «Рисолаи волидия» асарини "Маърифат денгизининг дурдонаси" деб бежиз айтмаган кўринади. Қуйидаги насиҳатлари ҳам Хожа Аҳрор Валийнинг чинакам улуғ мутафаккир эканига далолат қилади: -Айтур эрдиларким: менинг сизларга дунёни манъ этишим дунёни сизлардан дариғ тутиш маъносида эмас. Балки сизларни дунёдан асрамоқ маъносидадир. Чунки одам шунчалик улуғворлиги билан ўз вақтини арзимас нарсалар учун зое қилмоғига ҳайфим келади. -Золимлар ва жабр қилувчиларга барҳам бериш борасида ҳиммат қилмоқ лозимдир. -Илмни дунё (мол-мулк) орттириш ва мансаб эгаллаш учун хизмат қилдиргувчи олимлардан узоқ бўлмоқ керак. Хожа Аҳрор Валийни ўзларига маънавий раҳнамо, пир деб билганлар орасида Абдураҳмон Жомий, Алишер Навоий, Заҳириддин Муҳаммад Бобур каби сиймоларнинг борлигиёқ бу улуғ алломанинг даражаси нечоғлик улуғлиги исботидир. Зеро, Абдураҳмон Жомий уни "Каъбаи мақсуд" деб билса, ҳазрат Навоий "тариқат қутби" дея таърифлайди. Хожа Аҳрор Валий таваллудининг 600 йиллиги нишонланиши улуғ шайх мероси ҳақида янги-янги тадқиқотлар яратилишига, у ҳақдаги

www.arxiv.uz билимларимиз бойишига сабаб бўлди. Натижада, биз "Каъбаи мақсуд"га яқинлашгандай бўлдик, қалбларимиз маърифат нуридан янада ойдинлашди. Миллий маънавиятимиз қуёши Ҳазрат Навоийнинг назмий ва насрий мероси, тарихий ва илмий асарлари хусусида кўп ва хўп ёзилган. Лекин унинг шахс сифатидаги фазилатлари етарли даражада тадқиқ этилган эмас. Ваҳоланки, ул зотнинг сийратлари бугунги авлод учун ҳам ҳар жиҳатдан ибратли. Ҳазрат Навоий ўз замонида "Низом ул-миллати вад-дин" («Миллат ва диннинг низоми») дея эътироф этилган. Бу бежиз эмас. Зеро, у шундай қуёшдирки, олам қуёши зулматни ёруғликка айлантиргани каби Навоийнинг маърифат зиёси кўнгилларни ғуборлардан поклайди. Унинг файзбахш нурларидан баҳраманд бўлгандагина камолот ниҳоли гуллаб-яшнайди. Ундан бебаҳралик эса ўзига жаҳолат зулматини раво кўриш билан баробар. Назаримда, бунда биринчи навбатда, улуғ мутафаккир ҳаёти унинг инсоний фазилатлари, амалга оширган эзгу ишлари хусусида кўпроқ маълумотга эга бўлишнинг аҳамияти чексиздир. Чунки ижодкорнинг ҳаёти ва фаолияти ҳақида теран билимга эга бўлмаган мутахассис ҳам унинг асарлари моҳиятини тушунмайди ва табиийки, ўзгаларга ҳам тушунтира олмайди. Шундан келиб чиқиб, машҳур тарихчи, ҳазрат Навоийнинг шогирди, улуғ шоир кутубхонасининг мудири Ғиёсиддин Ҳумомиддин ўғли Хондамирнинг "Макорим ул-ахлоқ" асаридаги баъзи маълумотлар моҳиятига назар солмоққа эҳтиёж сезилади. Асар бошдан охир ҳазрат Навоийнинг инсоний фазилатлари, мукаммал ахлоқи, комил сийрати баёнига бағишланган. Энг муҳими, Хондамир бу воқеаларни ўз кўзи билан кўрган. Уларнинг бевосита иштирокчиси бўлган. Хондамир Навоий ҳақида ёзар экан, мана бундай фикрларни баён қилади: "Ҳеч қачон муборак қалбларига фоний дунё молига муҳаббат ғуборини, бу жаҳон ашёсига қизиқиш гардини юқтирмаган эди". Таъкидлаш

www.arxiv.uz жоизки, бу хусусиятни ҳазрат Навоий асарлари мутолаасидан ҳам пайқаш мумкин. Бинобарин, улуғ мутафаккир назарида, инсоннинг муҳаббати дунё ашёларига эмас, балки уларнинг яратгувчисига бўлмоғи керак. Кимки дунё молига муҳаббат қўйса, ундай одам на ўзига, на жамиятга манфаат етказади. Инсониятнинг аввалидан бошлаб дунёга келган тафаккур соҳиблари илмнинг жамият тараққиёти ва инсон камолотидаги чексиз аҳамиятини алоҳида таъкидлаганлар. Бунга ҳеч қандай шубҳа йўқ. Лекин, илм ҳам дунё молини тўплаш, мансаб-мартаба орттириш манбаига айланса, жамиятга ундан фойда ўрнига зиён келиши мумкин. Демак, юксак аҳамиятидан қатъи назар, нимаики тор манфаат воситасига айланса, ундан ҳеч қандай наф бўлмайди. Бу жиҳатдан ҳазрат Навоийнинг қуйидаги байти эътиборга моликдир: Илмни ким воситаи жоҳ этар, Ўзинию халқини гумроҳ этар. Ваҳоланки, ушбу байт мазмунини англаш, ундаги фикр моҳиятини тушунишда Хондамирнинг юқоридаги таърифидан хабардор бўлиш катта фойда беради. Улуғ мутафаккир мансаб эгаси қандай фазилатлар соҳиби бўлмоғи лозимлиги, қандай хулқлардан йироқлашмоғи кераклиги тўғрисида ўз асарларида қимматли мулоҳазаларни дарж этди. Энг эътиборлиси, ул зотнинг ўзи мазкур қоидаларга оғишмай амал қилди. "Макорим ул-ахлоқ"да улуғ шоирнинг салтанатда юксак мартаба соҳиблари бўлган амирлар Хожа Афзалиддин Муҳаммад ва Хожа Шаҳобиддин Убайдуллога насиҳат йўсинида йўллаган мактубининг тўлиқ матни келтирилган. Ушбу мактубдаги мансаб-мартаба соҳибларига дастуруламал бўла оладиган қимматли мулоҳазалар бугунги кунда ҳам ўз аҳамиятини заррача йўқотган эмас. Бобокалонимиз фикрича, "Пок ва улуғ Тангри давлат ва мартабани бахш этган ва подшога яқинлик шарафини марҳамат қилган кишилар" қуйидагиларни эсдан чиқармасликлари керак:

www.arxiv.uz Биринчидан, "ўзларини ғурур ва ғафлатга солмасинлар, дунё ва охират зарарларини ўзларига раво кўрмасинлар". Шуни алоҳида таъкидлаш керакки, Навоий ижодини теранроқ ўрганиш масаласини кун тартибига қўйган Президент Ислом Каримовнинг Ўзбекистон телерадиокомпанияси раиси билан қилган суҳбатдаги мулоҳазалари ҳар жиҳатдан улуғ мутафаккир фикрлари билан ҳамоҳанг. Ўша суҳбатда Юртбошимиз шундай деган эди: "Менинг комил ишончим шундан иборатки, дунёда адолат қонуни мавжуд эканини ҳеч ким инкор этолмайди. Эртами-кечми ҳар бир инсон ана шу қонун олдида жавоб бериши муқаррар. Буни асло унутмаслик керак. Қолаверса, одам ўз қилган гуноҳлари, қилмишлари учун замон қонунлари берадиган жазодан қочиши мумкин, аммо охиратда қаерга қочасан". Иймон-эътиқоднинг асоси бўлган ушбу ҳақиқатларни унутганлари боис ҳам баъзи амалдорлар Навоий таъбирича "ўзларини ғурур ва ғафлатга соладилар", Юртбошимиз сўзлари билан айтганда "оёқлари ердан узилади". Бинобарин, Навоийдан баҳрамандлик бундай салбий иллатларга ўрин қолдирмайди. Иккинчидан, мансаб соҳиблари "кучсизлар ва бўйсунувчиларга шафқат ва меҳрибонлик кўрсатсинлар. Дили яралиларнинг жароҳатига мулойим сўзлар билан малҳам бўлсинлар". Таъкидлаш жоизки, ҳазрат Навоий "Кимки бир кўнгли бузуқнинг хотирин шод айлагай, Онча борким, Каъба вайрон ўлса, обод айлагай" деган сўзларига ҳаётда ҳам тўлиқ амал қилган. Шоирнинг мазкур мисралари моҳиятини англаш учун ҳам ушбу тарихий маълумотлардан хабардор бўлиш зарур. Хондамир ҳазрат Навоий ҳаётидан биз авлодлар учун ибратли бўлган шундай воқеани ҳикоя қилади: "Ҳидоят насабли Амир (Навоий)нинг ҳар кунги одатлари шу эдики, аср намозини адо қилгандан кейин намозда бўлмаганларни суриштирар, бетоб бўлганлар ёхуд ҳожатмандлар бўлса, улардан ҳол-аҳвол сўрар, беҳад меҳрибончиликлар кўрсатарди.

www.arxiv.uz Бир кун бу одатларига хилоф равишда намоздан кейин тезлик билан ўзларининг хусусий боғчалари томонга йўлланди ва бирор жойда тўхтамади. Одамлар унинг бу ишидан ҳайрон бўлдилар. Олий ҳазрат (Навоий) бу ҳолни шундай изоҳлади: -Мен масжидга келаётганимда, фалон жойда таҳорат қилган эдим. Намоз сафида турганимда елкамда бир чумоли кўрдим. Билдимки, таҳорат қилган жойимда у менга илашган экан. Мабодо у менинг елкамдан тушиб, озор топса ва ўз уясининг йўлини тополмаса, шу сабабдан уволга қоларман, деб қўрқдим. Шунинг учун намоздан кейин тезлик билан таҳорат олган жойга бориб, уни ўз уяси олдига қўйдим, озор етказиш ташвишидан қутулдим. Олий ҳазратнинг хизматидагилар бу ҳикояни эшитгандан кейин унинг ғоят раҳмдиллигидан ҳайрат денгизига чўмдилар ва тилларини дуога ва раҳмат айтишга очдилар". Мана, комил мусулмонлик! Бугун мусулмонликни дилозорликдан, ўз Ватанига, миллатига қарши фитна уюштиришдан иборат деб ўйлаётган, кимларнингдир манфаати учун ватандошларининг тинчлигини, осойишталигини бузаётган айрим ёшларимиз ҳазрат Навоийнинг комил ахлоқлари тўғрисидаги ушбу ҳақиқатлардан хабардор бўлганида шунчалик жаҳолатга борарми? Ваҳоланки, бизнинг аждодларимиз чумолига (!) озор етказишни ҳам оғир гуноҳ деб ҳисоблаган. Шундай экан, Навоий ижодини чуқурроқ ўргансак, унинг ҳаёт йўлидан ибрат олсак, унинг комил хулқи билан хулқлансак, ундаги фазилатларни ўзимизда тарбия қилишга интилсак, фақат ва фақат фойда кўрган бўлар эдик. Ҳазрат Навоий: Нафъинг агар халққа бешакдурур, Билки, бу нафъ ўзингга кўпракдурур.- деб насиҳат қилади. Демак, ҳаётда бирор яхшиликка эришаман деган инсон халқ, Ватан ва миллат манфаатини ўйламоғи зарур.

www.arxiv.uz Учинчидан, ҳазрат Навоийнинг фикрларича, мансаб соҳиблари "Подшоҳ давлати, халқ ва сипоҳ ишларини тузатиш борасидаги тўғри сўздан қўрқмасинлар ва айтаверсинлар". Бу фикр бугунги кун учун ҳам бениҳоя аҳамиятлидир. Бинобарин, бугунги ислоҳотлардан, ҳуқуқий-демократик жамиятни барпо этишдан кўзланган бош мақсад ҳам - шу. Давлатни бошқаришда наинки мансабдор, балки мамлакатнинг ҳар бир фуқароси фаол иштирок этмоғи зарур. Бунда сўз эркинлигининг аҳамияти катта. Улуғ мутафаккир ўгитлари бу жиҳатдан ҳам ҳаётийдир. Тўртинчидан, ҳазрат Навоийнинг фикрларича, амалдорлар "Ярамасликлар натижасида одам болалари бошига нималар келганини унутмасинлар, ғурурлик майи билан ўзни маст ва бехуд қилмасинлар". Мансаб-мартаба инсонга муайян имкониятлар беради. Амалдорнинг бир оғиз сўзи билан кўпчиликнинг ҳожати битади ёки нотўғри хатти- ҳаракати боис аксарият одамлар жабр тортиши мумкин. Мансабдор буни унутмаслиги, беҳуда ғурурга берилмаслиги зарур. Маълумки, ҳазрат Навоий ўз мансаб-мартабаларидан фақат ва фақат эл манфаати йўлида фойдаланган. Ўз шахсий бойликларини эл шодлиги ва мамлакат ободлиги йўлида ҳеч бир миннатсиз сарф этган. 60 дан зиёд бино ва работлар, 20 га яқин масжид-мадраса, 19 та ҳовуз, 16 та кўприк ва 9 та ҳаммом бино қилганлари "Макорим ул-ахлоқ"да алоҳида мамнуният билан қайд этилади. Улар номма-ном саналади. Хондамирнинг ёзишича, мамлакатдаги шунчалик юксак мавқеларига қарамай, "ҳар куни иш бошига ташриф қилар, кўпинча этакни бар уриб, мардикорлар қатори ишлардилар". Хондамир ўзининг «Макорим ул-ахлоқ» асарида Навоийнинг олижаноб хулқи, элпарварлиги ҳақида эътиборли маълумотларни берди. Муаррихнинг ёзишича: «...дармондаларнинг куйган диллари унинг (Навоийнинг – Н.Ж.) шафқат шарбати билан ором олар ва ситам кўрганларнинг кўксиларидаги жароҳат марҳамат малҳамлари билан тузаларди».

www.arxiv.uz Асарда бу ҳақда аниқ ҳужжат ва далиллар асосидаги фикрлар келтирилган. Жумладан, ҳазрат Навоий қурдирган «Халосия» хонақоҳи ҳақида ёзар экан, тарихчи қуйидагиларни таъкидлайди: «У файзли жойда ҳар куни мингдан ортиқ заифалар ва мискинларни зиёрат қилиб, лазиз таомлар билан тўйдирилади. Ҳар йили муҳтожларга икки мингга яқин пўстин, босма чакмон, кўйлак, иштон, тақия, кафш улашилади». Маълумки, ҳазрат Навоий нуфузли давлат арбоби, бобомерос мулк соҳиби эди. У ўз хусусий мулкини ҳам эл форовонлиги, юрт ободлиги йўлида сарфлади. «Шундай воқеалар ҳам кўп бўлганки, -деб ёзади Хондамир, ҳазрат Соҳибқироннинг (Ҳусайн Байқаронинг –Н.Ж.) девон кишилари баъзи бир зарур харажатлар учун халқ устига зўр маблағлар (оғир солиқлар) юкламоқчи бўлганларида, халқнинг қийналмаслиги ва бу ҳол салтанат тартибларига бузуғлик солмасин учун, у (Навоий) маблағларни ўз томонидан тўлаб юборарди». Халқнинг қийналмаслигини ва салтанат тинчлигини ўз манфаатидан, шахсий бойликларидан устун қўйиш – барча замонлардаги мулкдорлар учун ибрат бўла оладиган саховат! Ҳазрат Навоий мана шундай олижаноб хулқ эгаси эди. Шунинг ўзиёқ алломанинг Юз жафо қилса манга, бир қатра фарёд айламон, Элга қилса бир жафо, юз қатра фарёд айларам, -деган сўзларига ҳаётда ҳам нечоғлик амал қилганлиги далилидир. «Макорим ул-ахлоқ»да ёзилишича, ҳазрат Навоий «Карам ва саховатининг бениҳоятлигига қарамай, ҳеч қачон, ҳеч кимга заррача ҳам миннат қилмасди». Шунчалик олий ҳиммат эгаси бўлгани учун ҳам ҳазрат Навоий ҳар жабҳада биз учун ўрнак. Қуёш чиққанида туман тарқалиб кетгани каби Навоий асарлари ва у ҳақдаги китоблар мутолааси кўнгилларни ҳою- ҳаваслар ғуборидан поклайди, қалбларни маърифат нурлари билан ёритади. Эзгу ишларга интилиш ҳиссини кучайтиради.

www.arxiv.uz Султонларнинг сараси Беш асрдан зиёд вақт ўтса-да, Заҳириддин Муҳаммад Бобур номининг бунчалик эҳтиром билан тилга олиниши сабаби нимада? Унинг шахсида бугунги авлодларга ибрат бўларли қандай фазилатлар бўлган? Ҳасанхожа Нисорийнинг «Музаккири аҳбоб» тазкирасида «Чиғатой султонларининг энг сараси ва зўр шижоатлиси» дея таърифланган Бобурнинг шоҳ ва шоир сифатидаги фаолиятида бу фазилатлар нечоғлик акс этган? Табиийки, бундай саволлар ҳар биримизни қизиқтиради. Унинг машҳур шоҳбайтини эсланг: Бори элга яхшилиғ қилғилки, мундин яхши йўқ Ким, дегайлар даҳр аро қолди фалондин яхшилиғ. Мазкур ғазалнинг дастлабки байтларида қуйидаги муҳим фикр-хулоса баён этилган: «Дунё шундай қурилган, яхшиларданки ёмонлик кўрганингдан кейин ёмонлардан яхшилик кутиш бефойда». Яъни: Эй, кўнгул, чун яхшидин кўрдунг ямонлиқ асру кўп, Эмди кўз тутмоқ не маъни ҳар ямондин яхшилиғ. Бобур: «Барчадан ёмонлик кўриб турганингда ҳам фақат яхшилик қил. Ёвузликка ёвузлик билан эмас, эзгулик билан жавоб қайтар», дейди. Олижанобликнинг, инсоний камолотнинг чўққиси бўлган бундай хулосага келиш осонми? Ҳам осон, ҳам қийин. Осонлиги шундаки, бу наинки шоҳ ва шоир Бобурнинг, балки мансуб бўлганимиз миллатнинг асл табиатига хос юксак фазилат. Қийинлиги шундаки, ёмонликка нафрат - инсон фитратига хос туйғу. Ушбу нафрат ёмонликка ёмонлик билан жавоб қайтаришни тақозо этади. Нафратни енгиш, ёмонликка яхшилик билан жавоб бериш шу жиҳатдан ҳам осон эмас. Бунинг учун ушбу фазилат қонда бўлиши керак. Бола бешикдалигидаёқ шундай тарбия кўриши зарур. Заҳириддин Муҳаммад Бобур ёшлик дамларидан айни шундай муҳитда ўсган. Биргина мисол. «Бобурнома»да таъкидланишича: «ханафий мазҳаблик, покиза эътиқодлик, беш вақт намозини тарк қилмайдиган» Умаршайх мирзо - Бобурнинг отаси подшоҳ сифатида бениҳоя адолатли

www.arxiv.uz бўлган. «Адолати бу мартабада эдики,-деб ёзади Бобур ўз отаси ҳақида,- Хитой карвони келадурғонда, Андижоннинг шарқий тарафидаги тоғларнинг тубида минг уйлик карвонни андоғ қор босдиким, икки киши қутулди. Хабар топиб, муҳассислар йибориб, карвоннинг жамиъ жиҳотини забт қилди. Ҳарчандиким, вориси ҳозир йўқ эрди, бовужуди эҳтиёж сақлаб, бир-икки йилдин сўнгра Самарқанд ва Хуросондин ворисларини тилаб келтуруб, молларини солим топширди». Мана, аждодларимизда омонатга муносабат қандай бўлган ва қандай бўлмоғи керак! Ваҳоланки, минг уйлик савдо карвонининг бойлиги қай миқдорда бўлиши, бу мол-дунё эгалари энди йўқ экани эътиборга олинса, уларни бир-икки йил мобайнида асраб, ворисларини излаб топиб, уни ҳеч бир нуқсонсиз («солим») топшириш учун одам нечоғлик инсофли, диёнатли бўлмоғи керак! Ахир ўзларининг тор манфаатлари йўлида, арзимаган мол- дунё учун виждонини сотадиганлар камми?! Дунёнинг қийматсиз матоҳи деб, наинки бир карвон, бутун бошли эл-юрт ҳаққини туя қилишдан тоймайдиганлар йўқми?! Ҳар ҳолда, бир ҳақиқат аниқ: ундайлардан Бобурдай фарзанд дунёга келмайди. Заҳириддин Муҳаммаднинг Умаршайх Мирзодай омонатдор, адолатли инсон оиласида дунёга келишида ҳам Яратганнинг улуғ ҳикмати, адолати бор, назаримизда. Шунинг учун ҳам Бобур шоҳ сифатида адолатли сиёсат юритди. Ёмонликка-да яхшилик билан жавоб қайтаришни ҳаётий аъмоли, деб билди. (Бобурнинг ҳаётига қасд қилган малика Байдага муносабатини эсланг.) Тарихда бир юртдан иккинчи бир юртга бориб, ҳукмронлик қилган жаҳонгирларнинг ўша халқ ҳурматини қозониши, улар орасида яхши ном қолдира билиши камдан-кам учрайдиган ноёб ҳодиса. Бобур ва бобурийларнинг Ҳиндистондаги ҳукмронлиги, бу жиҳатдан ҳам ибратли ва аҳамиятли. Бунинг буюк сиёсатдонлар, тарихнавислар томонидан эътироф этилгани ҳам ушбу фикрни тасдиқлайди.

www.arxiv.uz Хўш, Бобурнинг бундай эътирофга сазовор бўлиши сабаби нимада эди? У ҳинд халқи учун қандай хизматлар қилганки, Ҳиндистонда бу улуғ сулоланинг номи бугунги кунгача юксак эҳтиром билан тилга олинади? Бизнингча, бунинг сабабларини қуйидагича изоҳлаш мумкин: Биринчидан, Бобур ва унинг авлодлари минбаъд Ҳиндистонни талаш, унинг бойликларини ташиб кетиш мақсадида бўлмаган. Аксинча, бобурийлар сулоласи ҳукмронлик қилган қарийб уч ярим асрлик вақт мобайнида бу юртда улкан бунёдкорлик ишлари амалга оширилди. Ҳиндистоннинг буюк давлат арбоби Жавоҳарлаъл Нерунинг қуйидаги сўзлари ҳам бунга ёрқин далил бўла олади: «Бобурнинг Ҳиндистонга келиши туфайли,-дея эътироф этади у,-Ҳиндистонда буюк ўзгаришлар содир бўлди, санъатда, ҳаётда, меъморчиликда ва маданиятнинг бошқа соҳаларида янгича тараққиёт юз берди». Бобурнинг ўзи «Бобурнома»да бундай ёзган эди: «...Нечукким, «Зафарнома»да Темурбекнинг «Масжиди сангин» иморатини қилурда Мулла Шариф мундоқ муболаға била битибдурким, Озарбойжон ва Форс ва Ҳиндустон ва ўзга мамолик сангтарошларидин ҳар куни икки юз киши масжидда иш қилурлар эди. Бир Аграда ушбу Агранинг сангтарошларидин менинг иморатларимда ҳар кунда олти юз саксон киши иш қилурлар эди. Яна Аграда ва Секрида ва Биёнада ва Дулпурда ва Гувалёрда ва Кўлда минг тўрт юз тўқсон бир сангтарош ҳар кунда менинг иморатимда иш қилурлар эди». Бобуршоҳнинг мазкур сўзлари унинг бунёдкорлик борасида улуғ бобоси Амир Темур Соҳибқирондан ўрнак олганини кўрсатади. Наинки ўрнак олган, Соҳибқирон қурдирган «Масжиди сангин»да 200 киши ишлаган бўлса, Бобур қурдирган иморатларда 1491 сангтарош хизмат қилган. Шу боис Бобур ва бобурийлар томонидан барпо этилган Деҳлидаги Ҳумоюн мақбараси, Қизил қалъа ансамбли, Жоме масжиди, Аградаги қалъа, Тожмаҳал, Фатҳпур Шекрий шаҳри, Секандарадаги Акбаршоҳ мақбараси,

www.arxiv.uz Лоҳурдаги қалъа ва бошқа иншоотлар ҳанузгача Ҳиндистон кўркига кўрк қўшиб келмоқда. Эътибор беринг: Бобур ва бобурийлар худди шу бунёдкорлик салоҳиятини ўз она заминимизга хизмат қилдирганда нима бўлар эди... Юртимиздаги тарихий обидалар, шубҳасиз, ҳозиргидан анча кўп, янада салобатли, виқорли бўлтшт аниқ эди. Бобурнинг ҳинд халқи эътирофини қозонишининг иккинчи сабаби, ҳиндларнинг миллий ва диний қадриятларини бениҳоя ҳурмат қилгани билан изоҳланади. У зинҳор-базинҳор ҳинд халқининг урф-удумлари ва эътиқодига нописандлик билан қарамаган. Фарзандларини ҳам шу руҳда тарбия қилган. Бобуршоҳнинг ўғли Ҳумоюнга ёзган «Махфий васиятнома»сидаги сўзлари ҳам буни тасдиқлайди. «Эй фарзандим, - деб ёзади Бобур, - Ҳиндистон мамлакати турли мазҳаблардан маъмур бўлган (ташкил топган). Оллоҳ таоло сизга буни каромат этди. Сиз мазҳабларни ёмон кўришдан дилингизни пок тутинг. Ҳар мазҳабнинг тариқасига адолат қилинг. Хусусан, Ҳиндистоннинг қалбини қўлга киритаман, десангиз, сигир сўймоқдан ўзингизни тийинг. Бу яхшилигингиз эвазига шу вилоят аҳлининг қалби сизга яқин бўлади». Учинчидан, Бобуршоҳ мамлакатни бошқаришда адолат тамойилларига тўла амал қилган. Тарих шоҳид: ҳар қандай салтанат сиёсати адолатга таянсагина халқнинг чинакам эҳтиромига сазовор бўлади. Бобуршоҳ «Махфий васиятнома»сида яна шундай ёзади: «Қўлингиз остидаги ҳар қавмнинг ибодатгоҳларини ва муқаддас жойларини хароб этманг. Шундай одилликни ихтиёр қилингки, подшоҳ раиятдан ва раият подшоҳдан осуда бўлсун. Исломнинг тараққиёти эҳсон қиличидан яхшироқ бўлади, зулм тиғидан эмас». Русия истибдоди даврида юртимиздаги масжид-мадрасаларнинг, муқаддас қадамжоларнинг тўпга тутилганини, қолганлари1 эса оғилхонага, заҳарли кимёвий ўғитлар сақланадиган омборхоналарга айлантирилганини

www.arxiv.uz эсласангиз, Бобурнинг шоҳ ва шахс сифатидаги мақоми нақадар улуғ экани аён бўлади. Эҳсон борасидаги фикрларга келсак, «Музаккири аҳбоб»да таъкидланишича: «Кимки жаҳонпаноҳ (яъни Бобуршоҳ) даргоҳига илтижо қилган бўлса, подшоҳнинг инъомидан баҳраманд бўлди ва фазл дастурхони неъматидан қуруқ қолмади. Дарё мисол қўли билан саховат оламини нурга тўлдирди». Бобур мамлакатни идора қилишда улуғ аждодларнинг, хусусан, Амир Темур Соҳибқироннинг бошқарув услубидан ўрнак олган. Авлодларига ҳам шундай иш юритмоқни насиҳат қилган: «Салтанатнинг жисми турли маразлардан тинч бўлсин ,-деб ёзади Бобур «Махфий васиятнома»да. - Подшоҳлик ишларини пухта қилиш учун Ҳазрат Амир Темур Соҳибқироннинг ишларини кўз олдингизда тутинг». Шубҳасиз, салтанат бошқарувида аждодлар тажрибаларига суяниш, уларнинг эзгу ишларидан ибрат олиш ўз самарасини берган. Бу эса бобурийлар салтанатининг бардавомлигини таъминлаган. Шоҳ сифатида унинг даражаси қанчалик баланд бўлса, шоир сифатида шунчалар юксак. «Бобур подшоҳнинг фазилатлари бисёр ва камолотлари бешумордир, - деб ёзади Ҳасанхожа Нисорий.-Аруз бўйича ёзган рисоласи бир денгиздурким, ичи тўла жавоҳиру дурдона. Фиқҳ масалаларини дағи бир рисолада мубайян қилғанким, ёзғувчиси донишмандлигидан бир нишона. Туркий ва форсийда яхши шеърлари бор». Дарҳақиқат, улуғ шоирнинг мумтоз адабий жанрларнинг деярли барчасида ёзган лирик шеърлари қарийб беш асрдан буён мухлислар эътиборида келади. Унинг шеърлари фалсафий теранлиги, бадиий баркамоллиги, қалбга яқинлиги билан алоҳида ажралиб туради. Биргина Давлатқа етиб меҳнат элин унутма, Бу беш кун учун ўзунгни асру тутма ,- деган мисраларини эслайлик. Яъни: «Эй инсон, мансаб-мартабанинг қай мақомига эришсанг ҳам, нечоғлик мол-дунё соҳиби бўлсанг ҳам, меҳнат-

www.arxiv.uz машаққат билан кун кечираётганларни ёдингдан чиқарма. Унутмагинки, бу мартаба ҳам, молу давлат ҳам беш кунлик, яъни вақтинчаликдир». Агар бу сўзларни бугунги Ҳиндистон ва Афғонистонни ўз ичига олган беқиёс бир мамлакат ҳукмдори айтаётганини, Бобур бу сўзларни айтибгина қолмай, уларга бир умр амал ҳам қилганини эътиборга олсак, бу улуғ сиймода Шахс, Шоир ва Шоҳ сифатидаги фазилатлар нечоғли уйғун бўлганига амин бўламиз. Бобуршоҳга беш асрдан буён кўрсатиб келаётган эҳтиромнинг бош омили ҳам шунда бўлса ажаб эмас. Султон Жалолиддин: Ватан озодлиги муқаддас -Чексизлик ҳақида ўйлаб кўрганмисиз? Дўстларимдан бирининг ушбу саволига жавобан бу хаёлимга келмаганини айтдим. -Чексизлик, чексиз вақт тўғрисида ўйлаганда, -давом этди дўстим, -инсон умрининг нечоғлик қисқа эканлигини ҳис этиш мумкин. -Дарҳақиқат, инсон умри ғанимат, -қўшиламан мен. Савол туғилади: хўш, инсон умри ўткинчи экан, у ўз ҳаётини нимага бахшида этсин? Қандай амаллар билан ўтказсин фурсатини? Умр ўзи бебақо бўлса, нима учун яна баъзилар уни хиёнатга, қабиҳ ишларга совуради? Нима учун тор манфаати учун Ватан, миллат каби олий қадриятларни ҳам қурбон қилишдан тоймайди? Инсоният пайдо бўлибдики, шу ва шу каби саволлар ҳар бир фикр эгасини ўйлантириб келган. Бу саволларга ҳар бир тафаккур соҳиби ўзича жавоб излаган, ўзича жавоб берган. Улуғларимиз фикрича, эл-улусга, Ватан ва миллатга манфаат етказиш, фойда келтириш инсон умрига зийнат бағишлайди. Мардликни ўзига пеша билган, ҳаётини она-Ватан озодлиги йўлида қурбон қилишни ўзининг муқаддас бурчи деб ҳисоблаган Жалолиддин Мангуберди ҳаёти ҳам бунинг ёрқин далили. Хўш, Жалолиддин нима учун босқинчилар билан аёвсиз жанг қилди? Нима сабабдан бу курашда азиз жонини ҳам аямади? Тожу-тахт керакмиди

www.arxiv.uz унга? Ададсиз бойлик истадими у? Ваҳоланки, у катта бир салтанатнинг ҳукмдори эди. Булар ҳаммаси унда мавжуд эди. Ваҳоланки, мўғул босқинчилари унинг сулҳ ҳақидаги бир оғиз сўзига маҳтал эди. Исталган пайтда у мўғуллар билан келишув йўлини тутиши мумкин эди. Лекин у босқинчилар билан битим тузишни ўзига ор деб билди. Ўша пайтдаги Кўниё султони Биринчи Аловуддин Кайқубод Жалолиддиннинг элчиларига қарата бундай дейди: "Биз музаффар султонни қаттиқ ҳурмат қиламиз... Ўйлаймизки, ҳозирги кунда биз учун энг мақбул йўл - бу ҳам бўлса мўғуллар билан тинч келишув йўлини танлашдир. Агар шу мақбул бўлса, султон тинчлик ҳақидаги музокаралар эшигини очиш учун барча чораларни кўрсин. Умидвормизки, юмшоқ сўзлар, пул ва ҳадялар билан иккала тараф ҳамма ёқда ёниб турган нифоқ ўтини ўчира олади. Агар султон мўғулларга элчилар юбориб, сулҳ ҳақида битим тузилишини сўраса, у ҳолда биз унинг учун олтинни ҳам, кумушни ҳам аямаймиз". Жалолиддиннинг мақсади олтин-кумуш бўлганида эди, мўғуллар билан битим тузиб ҳам бу мақсадига эришиши мумкин эди. Мўғулларнинг у билан сулҳ тузишга тайёр бўлганига синглиси Хонсултоннинг мактуби ҳам ёрқин исботдир. Синглиси Чингизхоннинг ўғли Жўчининг хотини эди. У ўз хатида қуйидаги сўзларни ёзади: "Сенинг кучинг, қудратинг ва мулкларингнинг улканлиги ҳақидаги хабар хоқонга етди. Шунинг учун у сенинг билан қариндош бўлишга қарор қилиб, мулкларингиз чегарасини Жайҳун дарёси бўйича ўтказиш ҳақида келишиб олмоқчи: сенга- дарёгача бўлган, унга - дарёдан наридаги ерлар. Шунинг учун, агар сен уларга қарши туришга куч йиға олсанг, қасос ол; улар билан жанг қил. Агар енгсанг, хоҳлаганингча иш тутасан. Агар енголмасанг, фурсатдан фойдаланиб, уларнинг истаги бўйича сулҳ туз!". Жалолиддин Аловуддин Кайқубоднинг таклифини ҳам, синглисининг мактубини ҳам жавобсиз қолдиради. Мўғуллар билан сулҳ тузишни хоҳламайди. У душман билан келишув йўлини тутишни босқинчиларга ён бериш билан баробар деб билди. Султон Жалолиддин юрт ғанимларига ён

www.arxiv.uz бергандан кўра мардларча жанг қилишни, она Ватан ҳимояси йўлида қурбон бўлишни афзал кўрди. Жалолиддин Мангуберди мўғул қўшинларига қарши курашларда ёвқур баҳодир эканини, ўзида моҳир саркардалик қобилияти мавжудлигини кўрсата олди. Кўплаб жангларда душманни қон қақшатди. Ёвларнинг додини берди. Шундай жанглардан бири Ғазна яқинидаги Парвон деган жойда бўлди. Бу жангда Жалолиддин Шиғи Қутқу нўён бошчилигидаги Чингизхон юборган 45 минг кишилик мўғул қўшини билан тўқнашди. Бу аёвсиз жангда мўғуллар енгилди. Тарихий манбаларда ёзилишича, "Жалолиддиннинг ўзи Шиғи Қутқунинг қўшини ўртасига отилиб кириб, унинг ҳарбий тартибларини бузди. Байроқларини отларининг оёқлари остида поймол қилди. Сўнг мўғуллар бошига қасос қиличлари ёпирилди. Жалолиддин нафрат отига миниб, қиличлари билан уларнинг бўйин томирларини елкага уланган ерларидан узарди. Нега бундай қилмасин? Ахир, ёвлар унинг ака- укаларига, отасига, Ватанига, яқинлари ва қариндошларига қанчалик кулфат келтирдилар-ку!" Афсуски, мол-дунё учун ор-номусини сотган, Ватан, миллат каби олий қадриятларни тор манфаати йўлида қурбон қилишдан тоймайдиган кимсалар ҳамиша бўлган. Султон Жалолиддинга ҳам худди шундай одам қиёфасидаги махлуқлар, манфаат бандалари панд берди. Давомли ғалабани мустаҳкамлаш султон Жалолиддинга насиб қилмади. "Жангдан сўнг умумқўшин бошлиқлари орасида ўзаро низолар бошланди. Саркарда бу низоларни боса олмади. Натижада Жалолиддин қўшиннинг кўп қисмидан ажралиб қолди. Арзимаган низолар улкан йўқотишларга сабаб бўлди... Жалолиддин қароргоҳида ўлжалар улашиларди. Мўғуллардан тушган сон-саноқсиз ўлжалар орасида яхши бир учқур арабий тулпор ҳам бор эди. Шу отни икки қабила амирлари талашиб қолди. Балх ҳокими Аъзамхон Малик аччиқланиб, Сайфиддин Ағроқнинг бошига қилич туширди. Сайфиддин Ағроқ бошлиқ қалач қабилалари бундай ҳақоратга норозилик билдириб, шу кечасиёқ қароргоҳни тарк этди. Аслида бу низо-жанжаллар

www.arxiv.uz мунофиқлик йўлига кириб, айёрлик "турпор"ига минган Сайфиддин Ағроқ ҳамда унинг ўзи каби тутуриқсиз маслакдошларининг мўғул хоқони ваъда қилган қоп-қоп олтинлар илинжида жасур саркардадан ажралиб чиқишлари учун уюштирилган фитна эди, холос. Улар Чингизхондан шартлашилган олтинларга дастлаб эга бўлдилар ҳам. Лекин мўғуллар Парвон остоналаридаги таърифига тил ожизлик қиладиган қирғинни, бошларидан кечирган аччиқ қисматни асло эсларидан чиқармаган эдилар. Етар раҳмат суви кўк кавкабина, Етушмас қатрае гумроҳ лабина. Яъни, Сайфиддин Ағроқ, Аъзамхон Малик ва ал-Ҳасанларни мўғуллар Афғонистоннинг Пешоварида усталик билан макр тузоғига илинтириб, батамом қириб ташладилар, бутун бойликларини тортиб олиб кетдилар..." (Ҳабибулла Зайниддин, Жалолиддин Мангуберди. Т., "Фан" нашриёти, 1993, 52-бет). Тарихга ибрат назари билан қараладиган бўлса, хиёнаткорлар тақдири ҳеч қачон бундан бошқача бўлмаган. Ўз Ватанига, эл-юртига сотқинлик қилган, дунёнинг арзимаган матоҳи, пул, мол деб хиёнаткорлик йўлига кирганларнинг косаси минбаъд оқарган эмас. Уларни ҳар доим ҳам муқаддас заминнинг уволи тутган. Чексизлик ва инсон умри.... Ҳақиқатан ҳам, чексиз вақт олдида инсон умри чақмоқ чақишидай гап. Ундан ҳам оз. Лекин, инсон ўзининг эзгу амаллари, жамиятга, инсоннинг маънавий камолотига қилган хизматлари билан уни узайтириш, чексизлик қадар боқий қилиш имкониятига эга. Ватандошимиз, тенгсиз жасорат соҳиби Жалолиддин Мангубердининг ибратли ҳаёт йўли ҳам бунга ёрқин далилдир. Токи, шу азиз Ватан бор экан, унинг номи барҳаётдир.

O'xshashlar

Улуглик хикмати

Чахор китобнинг илк таржимаси

Ислом ва маънавият

Гавсул Аъзам

Шоир хаёти ва ижодига чизгилар