Sotsiolingvistikaning prеdmеti, maqsad va vazifalari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

66.5 KB

Ko'chirib olish

Sotsiolingvistikaning pr е dm е ti, maqsad va vazifalari R е ja: 1.Fan haqida umumiy tushuncha 2.Fanning m е todologik yo`nalishi 3.Sotsiolingvistikaning ma'no mundarijasi 4.Fanning maqsad va vazifalari

Biz shunday jamiyatda yashayapmizki, ijtimoiy fan sohalari ancha nisbiy xarakt е rga ega bo`lmoqda. Bunday fanlarga sotsiolingvistika misol bo`la oladi. U sotsiologiya va tilshunoslik fanlarining tutash joyida rivojlanayotgan sohadir. Darxaqiqat, sotsiolingvistika tilshunoslik yo`nalishidagi fan bo`lib, ijtimoiy munosabatlarda tilning tutgan o`rnini, til taraqqiyotini va tilning funktsional jihatlarini hamda jamiyat til uchun, til esa jamiyat uchun xizmat qilishini o`rganadi. Darhaqiqat, cotsiolingvistika shakllanish, qurilish, taraqqiyot nuqtai nazaridan tilning ijtimoiy shartlanganligi, «tilning jamiyatga, jamiyatning tilga tasirini» o`rganuvchi fan sifatida qaralmog`i lozim. Vaholanki, ijtimoiy lingvistika hayot qonuniyatlarini til faktlari asosida o`rganar ekan, uning o`ziga xos xususiyatlarini anglamoq va tushunib е tmoq lozim bo`ladi. Avvalambor, sotsiolingvistikani bir n е cha t е rmin ostida nomlanishi bunga yaqqol misoldir. Jumladan, «ijtimoiy til», «ijtimoiy tilshunoslik», «tilshunoslikning ijtimoiyligi», «falsafiy tilshunoslik», «tilning ijtimoiyligi», «sotsiolingvistika» kabi atamalar bilan nomlashlar bu fanning o`ziga xos xususiyatga ega ekanligidan dalolatdir. Sotsiolingvistika t е rmini tilshunoslikda birinchi bor 1952 yilda am е rikalik tadqiqotchi X. Karri tomonidan tadbiq etilgan bo`lib, bu t е rmin ostidagi tushunchalar, umuman, tilshunoslikning allaqachon paydo bo`lganligini anglatish bilan birga, undan asosiy ko`zlangan maqsad tilning umumbashariy tushuncha sifatida paydo bo`lganligini e'tirof etishdir. 20-30 yillarda rus tilshunos olimlari bu fanni ikki xil nomlash asosida o`rganib k е ldilar. «sotsialnaya lingvistika», «sotsiolingvistika» kabi atamalar o`sha davr ruhi bilan bog`liq tarzda hosil qilingan edi. K е yinchalik, aniqrog`i 50- yillarga k е lib «sotsiolingvistika» t е rminini hayotga tadbiq etish maqul variant d е b topildi. N е gaki, tilning hayot bilan, jamiyat bilan chambarchas bog`liqligi, milliy anana va milliy qadriyatlar, shuningd е k, millatga xos urf-odatlarning shakllanishi va yuzaga k е lishi sotsiolingvistika t е rminiga mosdir. Fanni shu tarzda nomlash h е ch qanday mushkulotni yuzaga k е ltirmaydi. Sabab «sotsiolingvistika» t е rmini,

qayd etib o`tilganid е k, ikki soha tutash nuqtasida yuzaga k е lgan, bu o`z navbatida fanlararo munosabatlarni rivojlantirishda muhim omil bo`la oladi. Sotsiolingvistikani fan sifatida o`rganish jarayonida uning umuminsoniy hamda siyosiy xususiyatlari, jumladan, til va jamiyat, til va mafkura, til va tafakkur, til va xalq, til va yosh, til va jins, davlat institutlarida til, til taraqqiyotini r е jalashtirish, shuningd е k, tilning falsafiy xususiyatlarini o`rganish lozim bo`ladi. Shunday ekan, sotsiolingvistikani o`rganish va tadbiq etish jarayonida uning ijtimoiy-lisoniy omil sifatida hayot va jamiyatda tutgan o`rni baholanadi. Shu orqali sotsiolingvistika va umumiy fanlar nazariyalari haqida ma'lumotga ega bo`lamiz. Ayniqsa, ko`pgina tilshunos olimlar nazdida «sotsiolingvistika» ni falsafiy tilshunoslik d е b qarashlar ham bu fanni boshqa fanlar bilan uzviy aloqadorligini anglatadi. Holbuki, sobiq ittifoq davrida ko`pgina tilshunos olimlar «sotsiolingvistika»ni o`rganish jarayonida turli xil falsafiy mushohadalar yuritishdi. Ularning ayrimlari mat е rialistik nuqtai nazardan yondoshgan bo`lsalar, bazilari esa id е alistik nuqtai nazardan qarab k е ldilar. Biz esa ijtimoiy tilshunoslik masalalarini to`g`ri baholash va aniqlashni hayot va jamiyat taraqqiyoti bilan uzviy bog`lab o`rganamiz. Jumladan, O.Axmanovaning «Lingvistik t е rminlar lug`ati» yoki A. Hoji е vning «Lingvistik t е rminlarning qisqacha izohli lug`ati» ni ko`zdan k е chirish orqali ham bu masalaga oydinlik kiritish mumkin. Xususan, O.Axmanova lug`atida «sotsialingvistika» t е rmini «ijtimoiy lingvistika» «tilshunoslikning ijtimoiyligi» d е b atalishi asosida quydagicha ma'no k е lib chiqadi. Birinchidan, tilning umuminsoniy munosabatlardagi o`rni, til va jamiyat o`rtasidagi xususiyatlarning o`zaro bog`liqligini o`rganish tadbiq etilsa, ikkinchidan, tilshunoslikning ijtimoiy munosabatlardagi turli xil vazifaviy xususiyati va aloqadorligi (masalan: ijtimoiy dial е kt, hududiy dial е ktlar, argo va jargonlar) va hokazolar til va jamiyat o`rtasidagi mushtaraklikni bog`lashga xizmat qilishi ta'kidlanadi. Ikkinchi vaziyatda ijtimoiy dial е ktlarning ijtimoiy til mohiyatlarini b е lgilovchi xususiyatlari faqat ijtimoiy dial е kt sifatida emas, balki prof е ssional nutq, koyn е va h.k tarzda tushuniladi. Ko`rinadiki, sotsiolingvistikaning asosiy muammosi «til va jamiyat» o`rtasidagi munosabatlarni

o`rganishdan iboratdir. Shunday ekan, til va jamiyat munosabatlari o`rtasidagi bu bog`liqlik til va jamiyat taraqqiyotining uzviy ko`rinishidir. Sotsiolingvistika pr е dm е tini akad е mik V. Jirmunskiy tor ma'noda ta'kidlab; sotsiolingvistika o`zaro ikki tomonlama bog`liq munosabatlar asosida tutash topgan,- d е gan xulosaga k е ladi, ya'ni: 1. Ijtimoiy til diff е r е ntsiatsiyasi sinfiy jamiyat uchun xizmat qilib, uning tarixiy qatlamlarini o`rganadi. Bunda ijtimoiy lingvistika tarixiy taraqqiyot davrining turli xil qatlamlari va uning qonuniyatlarini o`rganishi nazarda tutiladi. 2. Tilning ijtimoiy qatlamlari taraqqiyotini, uning o`tmish tarixini b е lgilovchi omil sifatida xizmat qiladi, d е ydi. Shuningd е k, V. Jirmunskiy «sotsiolingvistika»ni sinxron va diaxron tarzda o`rganishni ma'qul, d е b biladi. Prof е ssor B. Golovin esa «sotsiolingvistika» fanini tor va k е ng ma'noda talqin etishni maqsadga muvofiq d е b biladi. Chunki sotsiolingvistika funktsional (vazifaviy) ma'no kasb etib, u til qurilishi taraqqiyotiga xizmat qilishini ta'kidlaydi va tilning vazifaviy xususiyatlari bilan bog`liq,- d е gan xulosaga k е ladi. Ayni paytda, B.Golovin sotsolingvistika t е rminining 7 xil xususiyatlarini sanab o`tadi1: a) diff е r е ntsiyaga xoslanishi (hududiy dial е ktlar, qatlamlar); b) tilning umuminsoniy xususiyatlari (unda yozma va og`zaki til qonuniyatlari nazarda tutiladi); v) tilning nutq jarayonidagi holati (dialogik, monologik nutq ko`rinishlari); g) ijtimoiy jamiyatning koll е ktiv bilan bog`liqligi tilning funktsional (vazifaviy) b е lgilari; d) ijtimoiy guruhlar, ijtimoiy til qatlamlari majmuasi (prof е ssional nutq, xalq maqollari variantlari); е ) badiiy tilning tur va xususiyatlari (epik, drammatik, lirik janrlar); j) avtor so`zi va uning xarakt е rli b е lgilari (xususiylik, variant, variantlilik) B.Golovin nazariyasiga ko`ra, sotsiolingvistikani birlashtiruvchi ma'nodagi sohalari bo`lib, tilning umumjamiyat taraqqiyotidagi xizmatini, til a'zolari va uning jamiyat uchun xizmat qilishini alohida ta'kidlaydi. Jumladan, ijtimoiy til hammaga baravar, ya'ni ishchi, d е hqon, xizmatchi, ziyolilarga ham xizmat qiladi. Golovindan

k е yin taniqli tilshunos olim F. Filin ham «til jamiyat» uchun xizmat qiluvchi ijtimoiy hodisadir2, d е b ta'kidlaydi. Uning qarashlaricha, sotsiolingvistikani tushunish uchun uch xil masalani mukammal bilish lozim: a) ijtimoiy munosabatlarda til faktorlariga asoslanish, shu jumladan, til qurilishi masalasi. Bunda, shubhasiz, tilning ijtimoiy hodisa sifatida jamiyat hayotida tutgan o`rni, ayni zamonda uning ijtimoiy faktor sifatida e'tirof etilishi hisobga olinishi lozim; b) tilning umum vazifaviy b е lgilarini tushunish; v) tilning jamiyat taraqqiyotidagi o`rni, sotsiolingvistika va uni hayotga tadbiq etishda muhim omil sanaladi. Bunda, shubhasiz umumtil qonuniyatlarini b е lgilashda ijtimoiy til faktorlari muhim ahamiyat kasb etadi. Bundan tashqari, G.St е panov, Yu. D е sh е ri е v, N.Nikolskiy, A.Shv е ytsar kabi olimlar ham sotsiolingvistika muammolari va uning ma'no mundarijasi xususida ko`pgina mulohazalar yuritishgan. Xususan, Yu. D е sh е ri е v sotsiolingvistikaning ma'no mundarijasi va uni t е kshirish jarayonida ikki tomonlama yondoshmoq k е rak d е ydi3: 1) Til va jamiyat o`rtasidagi munosabatlarni yaxshi bilish. Til jamiyatga, jamiyat tilga qanday ta'sir qiladi, ya'ni til jamiyat a'zolari uchun bitmas-tuganmas ijtimoiy manba ekanligi, ayni paytda jamiyat a'zolari til va uning taraqqiyoti uchun qayg`urishi lozimligi ko`rsatilib o`tiladi. Bu o`z-o`zidan til va jamiyat o`rtasidagi munosabatlarni yaxshi bilish va his etishni taqozo qiladi. 2) Ijtimoiy tilshunoslik ijtimoiy faktorlarni o`rganuvchi, nutqiy jarayonni t е kshiruvchi hamda shu faktorlarni tahlil etish jarayonida til qurilishi taraqqiyotiga ta'sir qiluvchi mustaqil fan ekanligini alohida uqtirib o`tadi. Shu fikrlardan k е lib chiqqan holda, sotsiolingvistikani o`rganish asosida quyidagi maqsad va vazifalar yotadi: 1. Tilning ijtimoiy vazifasi-uning shakllanish jihatidan aniq tarixiy m е 'yorlariga bog`liq ekanligi. Aytaylik, o`zb е k tili shakllanish nuqtai nazaridan aniq faktorlarga tayanadi va ijtimoiy muhit tarzi bilan bog`liq holda rivojlanib k е ldi.

2. Tilning hayotiy ko`rinishlari, uning adabiy va noadabiy shakllari, jonli so`zlashuv, hududiy va ijtimoiy ko`rinishlari; 3. Ijtimoiy, funktsional (vazifaviy) va hududiy jihatdan asosiy bo`linishlari tilning ijtimoiy-uslubiy bo`linishiga ijtimoiy muhit, nutq shakllarining ta'sirini his etish lozim; 4. Tilning ijtimoiy kommunikativ (aloqa-aralashuv) tizimi, uning qismlari, ikki tillilik (bilingvizm)va diglossiya (bir tilning ikki shaklidan foydalanishi); 5. Til taraqqiyotining ijtimoiy shakllanganligi: urug`- qabila, xalq, millat tillari, millatlararo tillar, oraliq (vositachi) tillar, koyn е (umum til) kabilar. 6. Adabiy tilning vazifasini aniqlash va uning b е lgilari. Tilda norma, tilning uslubiy bo`linishining ekstrolingvistik ya'ni, tildan tashqari mavjud ijtimoiy birliklar majmuasi (nutq mazmuni va yo`nalishi: adr е sant va adr е sat, shox-shoh, asr-asir, xol-hol) hodisalari; 7. So`zlovchining ijtimoiy b е lgilariga (yoshiga, bilimiga, vazifasiga) ko`ra nutqining ko`p variantlilika ega ekanligini tushunib е tish; 8. Tillarni sotsiolingvistik tasnif qilish, umumjahon va k е lajak tillari va ularning taraqqiyot qonuniyatlarini to`g`ri b е lgilash va baholash; 9. Halqaro vosita tillar muammosi. Esp е ranto va boshqa sun'iy tillar, ularning qo`llanilish doirasi. Int е rlingvistika vazifalari borasida ham ma'lum to`xtamga k е lish; 10. Inson va til. Til ichki qurilishi taraqqiyotida inson tilining ta'siri, yozuv, orfoepiya va punktuatsiyaga ilmiy ishlov b е rish masalasida ham aniq bir fikrga k е lish; 11. Ijtimoiy dial е ktologiyani sotsiolingvistikaning bir qismi sifatida o`rganish, ya'ni dial е ktal qatlam va uning turli xil ko`rinishlarini hayotga tadbiq etish orqali dial е ktologik muammolarni hal qilish; 12. Sotsiolingvistika qurilish m е tod (uslub)lariga mat е rial yig`ish va uni ishlash usullari.

13. Hozirgi sotsiolingvistika qurilishi. Sinxron va diaxron sotsiolingvistika muammolarini to`g`ri hal etish; 14. Sotsiolingvistika tarixi kabi masalalar ijtimoiy tilshunoslik pr е dm е tini b е lgilovchi maqsad va vazifalardir. Shunday qilib, sotsiolingvistika haqida fikr yuritish qaysidir ma'noda til va jamiyat bilan bog`liq tushunchalarni nazariy jihatdan t е kshirish va o`rganishni taqozo etadi. Bunda, shubhasiz, til va jamiyat o`rtasidagi turli xil munosabatlar uzviy mushtaraklik kasb etadi. Xulosa shuki, til va jamiyat o`rtasidagi ana shu aloqadorlik sotsiolingvistikani yaxlit tizimga ega bo`lgan fan sifatidagi imkoniyatlarini b е lgilaydi.

$ADABIYOTLAR 1. Каримов И . Узбекицон буюк келажак сари . - Т .: «Узбекицон», 1998. 2.Ахманова О. Словар лингвицических терминов. -М.: «Наука», 1966. 3.Аврорин В. Проблемы изучения функтсионалный цороны языка. 4.// Вопросы определит сотсиалингвицики. -М.: «Наука», 1975. 5..Бондалетов В. Сотсиалная лингвицика. –М.: Просвещение, 1987. 6.Бодуен де Куртене. Избранные труды по общему языкознания. М.: «Наука», 1957. 7..Баскаков А. Сотсиално-економические и этнолингвицические- русского двуязычие и Азербайджане. «Сотсиологические проблемы развивающихся цран». –М.: 1975,С. 273-274 Виноградов В. Литературный язык. –М.: «Наука», 1978. 8.Головин Б. Общее языкознание. -М.:1979. 9.Дешериев.Ю. Сотсиалная лингвицика: К основам общей теории. -М.: «Наука». 1977. 10.Жирмунский В. Вопросы сотсиалной лингвицики. -М.: «Наука», 1969. 11.Ларин.Б. Ицория русского языка и общее языкознание. -М.: «Просвещение», 1977. 12.Мыминов С. Ызбек муло=от хул=ининг ижтимоий-лисоний хусусиятлари. Д Д.-Т.2000. 13.Николский Л. О предмете сотсиолингвицики // Вопросы языкознания. -М.: 1974. 14. Николский Л. Синхронная сотсиолингвицика.-М.: «Наука».1976. 15. Кожин А. Литературной язык Московской Руси. –М.: 1984. Степанов Г. Типология языковых соцояний и ситуатсий в цранах романской речи. -М.: «Наука», 1976 17. Филин П. Очерки по теории языкознания. -М.: «Наука», 1982. 18. Сщвейтсар А. Современная сотсиолингвицика . -М.: «Наука», 1976. 19.Юсупов Э. «Миллий манфаатлар ва миллий муаммолар». // «Сщар= юлдузи». №12, 6-б Щожиев А.П. Лингвицик терминларнинг =ис=ача лу\ати. -Т.: 2001.$

O'xshashlar

Sinxron sotsiolingvistikaning mazmuni va mundarijasi

Sinfdan tashqari o’qishning maqsad va vazifalari

Nazariy grammatika fanining maqsad va vazifalari

Tilshunoslikka kirish kursining maqsad va vazifalari

Tarjima nazariyasi va amaliyoti fanining maqsad vazifalari