So’z yasalish strukturasi - Tilshunoslik - Referatlar

So’z yasalish strukturasi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

50 KB

Ko'chirib olish

So’z yasalish strukturasi R е j а : 1. So’z yasalishi. 2. O’zbek tilida so’z yasalish strukturasi. 3. So’z yasalish asosi. 4. O’zbek tilida so’z yasash usullari. Affiksatsiya 5. Kompozitsiya usuli bilan so’z yasalishi

O’zbek tili so’z yasalishi tizim sofatida o’z o’rganish ob’yekti, o’z tushunchalari, o’z vazifalariga ega bo’lgan alohida sohadir. So’z yasalishi uzoq yillar davomida tilshunoslik mustaqil sohasi sifatida emas, balki morfologiya sohasining tarkibiy qismi sifatida o’rganib kelindi. XXasrning ikkinchi yarmiga kelib tilga sistema sifatida qarash boshlangandan so’ng so’z yasalishi ham mustaqil soha sifatida e’tirof etildi. O’zbek tili so’z yasalishi tizimi taraqqiyotida A.G’ulomov, A.Hojiyev, Sh.Rahmatullayev, A.Nurmonov kabi tilshunoslarning xizmatlari katta bo’ldi. Tilshunoslikning har bir mustaqil bo’limi qatori so’z yasalishi ham o’zining o’rganish birligiga ega. Biroq o’zbek til so’z yasalish tizimini tatqiq etishda ana shu muhim faktga etibor berilmadi.buning asosiy sababi so’z yasalish sistemasi til birligi bo’lgan yasama so’zning boshqa sistemalar til birligiga nisbatan murakkab mohiyatga ega ekanligidadir. Shunga qaramay professor A.Hojiyev to’g’ri ta’kidlaganlaridek, “so’z yasalishi sistemasini shakllantiruvchi til birligining mohiyati qay darajada murakkab bo’lmasin, bu til birligini, uning mohiyatini aniq belgilamay turib so’z yasalishi, yasama so’zlar bilan bog’liq til hodisalarining mohiyatini to’liq yoritib bo’lmaydi”. Soz’ yasalishi mustaqil soha sifatida o’z birligiga ega, yani so’z yasalishining o’rganish ob’yekti yasama so’zlardir. Professor Sh.Rahmatullayev so’z yasash termini o’rniga “leksema yasash”terminini ishlatadi. Bunga sabab so’z yasalishining asosiy birligi bo’lgan yasama so’zning til hodisasi ekanligidir. Demak, yasama so’zlar so’z yasalishi sohasining asosiy birligi bo’lib, ular til hodisasi sanaladi. Yasama so’zlar so’z yasovchi morfemalar yordamida yasaladi. Soz yasalishi asosiy birlikdan tashqari bir qator tushunchalarga ham ega. Quyida ularni qisqacha izohlab o’tamiz. Har bir yasama so’z ikki qismdan iborat bo’ladi: so’z yasalish asosi va so’z yasovchi. So’z yasalish asosi-yasama so’zning yuzaga kelishiga asos bo’lgan so’z: harakat chan, gul zor, ish la. So’z yasovchi- so’z yasalish strukturasining tarkibiy qismi, yasama so’zni hosil

qiluvchi vosita. U quyidagi xususiyatlarga ega bo’ladi:  Soz yasovchining ma’nosi umumiy: gulli, chiroyli, mevali.  So’z yasovchi yasama so’zda bitta bo’ladi.  So’z yasovchi: suffiks, prefiks.  So’z yasovchi vazifasida:  1) affikslar: -li. –la, -zor, -siz, -ma, -k…  2) affiksoidlar: xona, noma, ham…  3) yordamchi so’zlar: qil, bo’l, et. O’zbek tilida so’z yasash usullari. Affiksatsiya So’z yasalishi yasama so’zlarni o’rganuvchi tilshunoslikning bir sohasidir. Yasama so’z muayyan bir usul bilan, muayyan bir vosita yordamida hosil qilngan so’z hisoblanadi. Shuning uchun ham so’z yasalish tizimida so’z yasalish usuli degan tushuncha asosiy tushunchalardan sanaladi. O’zbek tilida yangi so’z yasashning bir necha usullari bor.o’zbek tilga oid ishlarda so’z yasalishi usullari ikkitadan ettitagacha ko’rsatiladi. So’z yasalishining asosiy usullari deb lingvistik adabiyotlarda quyidagilar e’tirof etiladi: 1. Semantik usul-bu usul bilan so’z yasalishi deganda so’zning yangi ma’no kasb etishi natijasida yangi so’z hosil bo’lishi, ko’p ma’noliso’zning ma’nolari o’rtasidagi aloqaning uzilishi orqali yangi leksema hosil bo’lishi tushuniladi: kechasi, kun(quyosh)-kun(sutka qismi). 2. Fonetik usul-bu usul bilan so’z yasalishi deganda so’zda tovush o’zgarishi va urg’uning o’zgarishi orqali yangi so’z hosil bo’lishi tushuniladi: ko’r-ko’z; yangi- yangi. 3. Sintaktik-leksik usul-bu usul bilan so’z yasash deganda so’z birikmasining so’zga aylanishi tushuniladi:tokqaychi, jo’xoripoya. 4.Affiksatsiya usuli –asosga so’z yasovchi qo’shimcha qo’shish yordamida yangi so’z hosil qilish: andishali, daraxtzor, ishchan. 5.Kompozitsiya usuli –ikki asosni bir-biriga qo’shish yordamida yangi so’z hosil qilish: boyqush, ko’zoynak. Yuqorida sanab o’tilgan so’z yasash usullarini tahlil etsak, semantic usul,

fonetik usul, sintaktik-leksik usullar yansi so’z yasalishining emas, balki tilde yangi so’z hosil bo’lishining yo’llari ekanligi oydinlashadi. Binobarin, yangi so’z yasash va yansi so’z hosilbo’lishi terminlarini bir-biridan farqlash kerak. Shunday qilib, hozirgi o’zbek tilida so’z yasashning ikki asosi usuli mavjud: affiksatsiya va kompozitsiya. Kompozitsiya usuli bilan so’z yasalishi Kompozitsiya o’zbek tilidagi asosiy so’z yasash usullaridan bo’lib, bu usul yordamida qo’shma so’zlar yasaladi. O’zbek tili so’z yasalishiga oid ishlarda kompozitsiya usuli bilan so’z yasalishi deganda umuman qo’shma so’zlar, qo’shma so’zlar deganda esa kompozitsiya usuli bilan so’z yasalishi tushuniladi. Lekin qo’shma so’zlarning hammasi ham kompozitsiya usuli bilan yasalgan emas, binobarin barchha qo’shma so’zlar kompozitsiya usuli bilan so’z yasalishining ob’yekti bo’lolmaydi. Demak, qo’shma so’zlarning qanday turlari sixron so’z yasalishiga oidligini, so’z yasalishining qandayusuliga mansubligini farqlab olish muhim ahamiyatga ega. So’z yasalish tizimiga bag’ishlangan ishlarda kompozitsiya so’z yasashning asosiy usullaridan biri sifatida e’tirof etilgan. Biroq ayrim qarashlarda, xususan, professor A.Hojiyevning qarashlarida kompozitsiya so’z yasash usuli emas, balki til taraqqiyoti davomida yuz beradigan so’z hosil bo’lish usuli hisonlanadi. Hozirgi o’zbek tili materialllariga nazar tashlasak, tilimizda ikki mustaqil ma’noli so’zlarning qo’shiluvidan hosil bo’lgan so’zlar ko’pligini ko’ramiz. Bunda ikki so’zning ma’noliasosida yangi leksik ma’noli so’z, yani leksema yasalgan: ko’z+ oynak=ko’zoynak, sotmoq+ olmoq= sotib olmoq kabi. Shunday ekan, kompozitsiya hozirgi o’zbek tilidagi asosiy so’z yasash usuli ekanligini qayd etish maqsadga muvofiqdir. Hozirgi o’zbek tilida kompozitsiya usuli yordamida mustaqil so’z turkumlarining yasalish belgisiga ega bo’lgan to’rttasi-ot, sifat, fe’l, ravish yasaladi.

Kompozitsiya usuli bilan qo’shma otlar yasaladi. Ular quyidagicha tarkibda hosil bo’ladi:  ot-ot: ko’zoynak, tokqaychi;  Sifat-ot: Yangiobod, xomtok;  son+ot: mingoyoq, uchburchak;  ot+fe’l: beshiktebratar;  Fe’l+fe’l: iskabtopar Mazkur usul vositasida qo’shma sifatlar ham yasaladi. Qo’shma sifatlar quyidagi tartibda namoyon bo’ladi: 1. Ot-ot: bodomqovoq, sheryurak; 2. Sifat-ot: qimmatbaho; 3. Sifat+sifat: xomsemiz; 4. Ravish+fe’l: tezoqar,ertapishar; 5. Ot+-aro, umum, yarim, : xalqaro, umumjahon, yarimavtomat. Kompozitsiya usuli bilan ravishlar quyidagicha hosil qilinadi: 1. U yoqqa, bu yerda; 2. Har vaqt, hech mahal, bir zamon; 3. Allamahal, allavaqt. Fe’l so’z turkumida ham kompozitsiya usuli bilan so’z yasaladi. Bunda ikki xil ko’rinishda qo’shma fe’llar yasaladi: 1. Fe’l+fe’l: sotib olmoq, borib kelmoq. 2. Ot ++fe’l: bayon qilmoq, tasdiq etmoq kabi.

O’quv qo’llanmalar: 1. Абдуазизов А. Ўзбек тили фонологияси ва морфологияси. Т., 1994. 2. Ўзбек тили грамматикаси. I том, Т.: “Фан”, 1975. II том, Т., “Фан” 1976. 3. Турсунов У., Мухторов Ж., Раҳматуллаев Ш. Ҳозирги ўзбек адабий тили, Т.: Ўқитувчи, 1992. 4. Турниёзов Н., Бекмуродов Й. Матн тилшунослиги. Самарқанд, 2006 5. Сайфуллаева Р. ва б. Ҳозирги ўзбек тили. (Қўлланма) Т. 200 7

O'xshashlar

So’z yasalish qolipi hosilalarida leksemalashish

So’z strukturasi morfema va morfema haqidagi nazariyalar

So’z–gaplar

So’z birikmasi

So’z tukumlarida so’z yasalishi ot yasalishi