Sharqiy va markaziy osiyo xalqlari - Tilshunoslik - Referatlar

Sharqiy va markaziy osiyo xalqlari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

74.5 KB

Ko'chirib olish

Sharqiy va markaziy osiyo xalqlari Reja: 1. Etnogenezi, tili va irki. 2. Xujaligi va ijtimoiy tuzumi. 3. Moddiy va ma'naviy madaniyati. 4. Xulosa.

Tayanch suzlar: Tarixiy-etnografik viloyatlar. Xujalik-madaniy tiplar. Plug va motiga dexkonchiligi. Kuchmanchi va yarim kuchmanchi chorvachilik. Balikchilik. Xitoylar etnogenezi muammosi. Moddiy va ma'naviy madaniyati. Muguliston va Tibet xalklari, turmushi va madaniyati. Oila-nikox munosabatlari, xalk ijodiyoti. Yaponlar va Koreya xalklari, turmushi va madaniyati. Osiyo kit'asining eng kup sonli xalklari Sharkiy kismida joylashgan. Juda keng xududni egallagan bu regionga Xitoy, Mongoliya, Koreya va Yaponiya davlatlari kiradi. 1 milliard 750 mln.dan ortik axoliga ega bulgan Sharkiy va Markaziy Osiyoda xozir 1 milliard 300 mln.dan ortik xitoylar, 135 mln.dan ortik yaponlar, 70 mln. koreyslar, 20 mln.dan ortik tayvanliklar, 2 mln.ga yakin mugullar va boshka elatlar yashaydi. Sharkiy osiyoliklarning etnogenezi va etnik tarixi nixoyatda boy va murakkabdir. Kelib chikishi xam xar xil. Xitoylarning ajdodlari Xuanxe daryosi buylarida yashagan deb faraz kilinadi. Keyingi yillarda utkazilgan antropologik, tarixiy-arxeologik tadkikotlar va etnolingvistik ma'lumotlar Sharkiy Osiyo xalklarining shakllanish tarixini umumiy tasavvur kilishga imkon beradi. Eramizdan avvalgi U-1U ming yilliklarda Sharkiy Osiyoda bir necha neolitik madaniy markazlar paydo bulgan. Xozirgi Xitoyning sharkiy soxillarida kashf etilgan Sinlyangan madaniyati keyinchalik “sharkiy” nomli etnoslarning paydo bulishiga zamin yaratgan. Usha davrlarda Xuanxe daryosining bosh shoxobchasi Veykxe vodiysida mashxur Yanshao neolitik dexkonchilik madaniyati paydo bulib xitoy xalki eng kadimiy ajdodlarining asosini, bir kismi esa tibet-birma etnoslarining shakllanishiga sabab bulgan. Yanshaoliklar daryo soxillarida yarim yertulalarda va ustunlarga urnatilgan sinch uylarda yashab, dexkonchilik va xunarmandchilik bilan shugullanganlar. 111 ming yilliklarda sharkiy yanshoaliklar Urta Xitoy tekisliklarida yashovchi janubiy kabilalar bilan aralashib ilk Xitoy tiliga asos solingan. Keyingi

ming yillikda kadimiy xitoy kabilalari – sya va shanlar yirik kabilaviy ittifoklar tuzib dastlabki sinfiy jamiyatlar negizida ilk davlatlarni yaratganlar. Ular kushni turli irkdagi etnik guruxlar bilan yakin alokada bulganlar. Garbiy kushnilari tibetlik syan etnik birikmalarning keyinchalik shakllangan tibet-birma xalklarining negizini tashkil kilgan edi. Shan davrida iyeroglif tipidagi yozuv paydo bulgan, uning jez idishlari va folbinlar fol ochadigan maxsus suyaklarga yozilgan namunalari bizgacha yetib kelgan. Keyinchalik bu yozuv kushni Koreya va Yaponiyaga tarkalgan. Shunday kilib, eramizdan avvalgi 1 ming yillikning boshlariga kelib Urta- Xitoy tekisliklarida uzok davr davom kilgan kadimgi xitoy etnosining shakllanish jarayoni tugaydi va ular uzlarini “xuasya” deb atay boshlaydilar. Kadimiy xitoylar etnik birligining paydo bulishi usha davrlarda Xuanxe va Yanszi daryolari voxalaridagi davlatlarning birlashishiga dastlabki turtki edi. Okibatda eramizdan avvalgi 111 asrlarga kelib markazlashgan Sin va Xan imperiyalari yuzaga kelgan. Janubiy Xitoyda kadimdan xar xil kabilalar yashagan. Eramizdan avalgi davrning sunggi asrlarida xitoylar janubga xarakat kila boshlaydi va maxalliy kabilalarni asta-sekin xitoylashtira boshlaydi. Yapon xalkning etnogenezi xaligacha tulik aniklanmagan. Yapon tili yukorida kayd kilinganidek, mustakil til turkumiga kirmaydi. Yapon orollarida ilgari odam yashamagan. Yaponlarning eng kadimgi madaniyati neolit davriga oid umumiy “dzemon” nomi bilan ma'lum bulib, kelgindi axolisi – aynlar indoneziya orolliklari va kit'adan kelgan koreyslar bilan aralashib murakkab etnik guruxni yuzaga keltirgan. Eramizning 1 asrlarida Yaponiyada jamoa – urug tuzumi yemirila borib, sinflar paydo buladi va VII asrda yakka davlat tashkil topadi. Usha vaktda Xitoyning ta'siri zur bulgan, yozuvi va madaniy elementlari utgan. Asli yapon va koreys xalklarining mustakil millat sifatida shakllanishi VII-XII asrlarga tugri keladi. Koreyslarning ajdodlari eramizdan avvalgi 11 ming yillikka kelib joylashgan. Ular janubiy Manchjuriya, Shimoliy Xitoydan materik orkali va dengiz buylab kelganlar. Eramizning boshlarida bir necha asrlarp davomida xar xil

kabilalar uzaro urush olib borganlar, dastlab, X asrda Choson davlati paydor bulib, Ko-Ryo sulolasi xukmronligida birikkanlar. Ularga ixitoyning ta'siri zur bulgan, yozuvini kabul kilib uzlarining alfavitini tashkil kilganlar. XIII asrlarda Xitoy va Koreyamugullar tomonidan talon-taroj kilingan. Urushlar mamlakatni ancha orkaga tashlagan. Fakat Yaponiya saklanib, uzi Koreyaga yurish kilgan. Mugullar ancha keyin paydo bulgan. Ularning ajdodlari – kodonlar eramizning 1-11 ming yilligi oraligida Markaziy osiyoda uz imperiyasini urnatgan va uz ichiga xozirgi Muguliston va Shimoliy Xitoyni kamrab olgan. Mugullarning etnogenezida eramizdan avvalgi 1 ming yillikda yashagan, xunn, syanbiy kabilalari xam ishtirok kilgan. XII asrlarda Muguliston chullarida tatar, nayman, merkit kabi yirik mugul kabilaviy ittifoklar paydo buladi. XIII asrlarda mazkur elat va kabilalar Temuchin (Chingizxon) boshchiligida birikib mugul xalkiga asos solinadi. XVII asrlarda kaxramonlik kurashi natijasida ozod buladi. Sharkiy va Markaziy Osiyo xalklarining xujalik faoliyati va madaniyatining turli xilda bulishi uning geografik muxiti, tabiiy iklim sharoiti bilan belgilanib, bir necha xildagi xujalik-madaniy tiplarni yuzaga keltirgan. Shu nuktai-nazardan regionda tub fark kiladigan ikki geografik mintaka – issik va mu'tadil iklimli tabiatga xos xujalik-madaniy tiplar kadimiy davrdan shakllanib kelgan. Asli xozirgi davrda turtta yirik xujalik-madaniy tiplar mavjud ekanligi aniklangan va ular uzaro ijtimoiy-iktisodiy darajasi bilan farklanadilar. Eng kadimiy xujalik-madaniy tiplardan ovchi, balkchi va terimchi guruxlar mezolit davrida paydo bulib, sof xolatda saklanmagan. Issik iklimli zonada uchraydigan urmon terimchilari va ovchilari Xitoy mon-kxmer xalklarida kisman saklangan. Shimoli-sharkiy rayonlarda yakin davrlargacha mu'tadil iklimga oid terimchi va balikchi elatlar yashab kelgan. Ikinchi xujalik-madaniy tiplar kul yoki motiga dexkonchilik bilan boglik bulib, asosan Urta Xitoy tekisliklarida eramizdan avalgi U ming yilliklarning oxirida paydo bulgan. Ular chumiza va tarik kabi kirgokchilikda usadigan ekin ekkanlar, tosh yoki sopol pichoklar yordamida ularni urab olganlar. Chuchka va it

bokkanlar, mazkur xujalik tipi an'analari xozirgacha Tayvan gaoshanlarida, Xaynandagi li, kisman myao va yao nomli elatlarda saklangan. Temir mexnat kurollarining paydo bulishi eramizdan avvalgi 1 ming yillikning urtalariga kelib uchinchi xujalik-madaniy tip shudgor dexkonchiligini davtlab Shimoliy Xitoyda yuzaga yeltirgan edi. Keyinchalik bu tip Xitoyga, Koreya va manchjurlarga tarkalgan. Shudgor dexkonchilik xujaligining asosiy belgilari temir tishli omochga xukiz kushib yerni xaydash, xosilni temir urok bilan urish, don ekinlaridan tashkari dukkakli ekinlar, paxta, rami, tut daraxtlari ekishdan iborat. Regionning janubiy rayonlarida, Yaponiya va Koreyada sholikorlik bilan birga sabzavotchilik va bogdorchilik xam rivojlana boshlagan. Issik iklimli rayonlardagi shudgor dexkonchiligida payta, choy va yog ekinlari keng tarkalgan. Janubdagi togli xalklarda ogir keng tishli omoch ishlatilgan. Turtinchi xujalik-madaniy tipi chorvachilik bilan boglik bulib, asosan mugul, turkiy va kisman tungus-manchjur xalklarida tarkalgan. Bu tip asli eramizdan avvalgi 1 ming yilliklarda xozirgi Mugulistonning mu'tadil iklimli zonasida paydo bulgan. Mugullar asrlar davomida chorvachilik bilan shugullanib kelgan. Asosan kuy, ot, tuya va kisman yirik shoxli mol bokkanlar. Xar bir gurux axoli ma'lum bir yerda kuchib yurgan. Eski jamba tuzumi – xotin xozir yangicha ma'no moxiyatiga ega.Don ekinlaridan bugdoy, arpa, suli ekiladi. Kadimdan erkaklarning sevimli mashguloti ovchilik xisoblangan: tulki, buri, yumronkozik kabi xayvonlarga, ilgari jayronga ov kilganlar. Xozir jayron ovi man kilingan. Mugullar metall, teri, yogoch buyumlari yasash, kigiz bosish va tukimachilikni bilganlar. Koreyslarning asosiy kasbi dexkonchilik. Ular asosan bugdoy, sholi, arpa, gaolyan, loviya va yog ekinlari, kartoshka va batat ekadilar. Texnik ekinlardan paxta, tamaki, jenshen va tut daraxti ustiradilar. Chorva kam rivojlangan, asosan chuchka, yirik shoxli mol, parranda, gusht uchun it parvarish kilinadi. Balikchilik katta rol uynaydi.

Sharkiy Osiyo xalklarining moddiy madaniyat xususiyatlari ularning xujalik- madaniy tiplari bilan bevosita boglikdir. Utrok dexkon axolisining turmush turzi doimiy bir joyda tiklangan kishlok uylarida utsa, kuchmanchi chorvador xalklar esa kuchib yurishga kulay bulgan utovlarda istikomat kilishadi. Xujalik faoliyati va tabiiy geografik sharoitiga karab uy kurish materiallari va konstruksiyasida fark bor. Mu'tadil iklimdagi kul dexkonchiligi bilan shugullanuvchi xalklarda dastlab yarim yertulalar, keyinchalik loydan kurilgan uylar, namli issik iklim axolisida yerdan kutarilgan polli ustunlarga urnatilgan uylar xarakterlidir. Eng keng tarkalgan konstruksiya ustunli sinch uylar xitoy, koreys, yapon, tay va mon-kxmer xalklariga xos bulsa, xom gisht va toshdan kurilgan uylar sinszyan uygurlari, tibet va iszi xalklarida kup uchraydi. Ustunli uylarda loydan kurilgan uchok, kupchilik kismida doimiy uchok urniga mankal ishlatiladi, shimoldagi xitoylar va koreyslarning uylari maxsus murili supa bilan kizitiladi. Yaponiya shaxarlari zamonaviy tipda kurilgan. Ammo zilzilaga bardosh beradigan yengil sinchli uylar shaxar va kishloklarda kup. An'anaviy uylarining poli odatda yerdan kutarilgan ustunlarga kokiladi. Ichki tuzilishi bambuk kuchma devorlardan kurilgan bulib, zarur vaktda kengaytirilgan xonalari xar xil rasmlar bilan bezatiladi, mebel deyarli yuk, idishlar taxmonlarga joylanadi, uyning bir kismini kogoz bezaklari, yogoch uymakorligi bezaydi. Yevropa madaniyatinimng ta'siri kuchli bulsa-da, yaponlar milliy madaniyatni kat'iy saklab kelmokda. Yaponlarning kiyimlari xam xujalik-madaniy xususiyatlariga karab belgilanadi. Masalan, otga minishga kulay bulgan oddiy shimni kuchmanchi chorva xalklar kashf etgan va keyinchalik butun utrok axoliga tarkalgan. Sharkiy Osiyo kuchmanchilarining kiyimlari – chakmon va pustin, malaxay va baland teri yoki kigiz etik xam kushni utrok axoliga utgan. Issik iklimli xududda yashovchi xalk dastlab erkaklarida etakcha belbog, ayollarida yubka bulgan. Ammo xozirgi barcha elat va xalklar milliy kiymilarini saklab kolganlar. Xitoy an'anaviy kiyimlarida erkak va ayollarniki kam fark kiladi. Ular asosan keng shim, yaxtak kuylak va yengsiz kamzul kiyadilar. Kishki kiyimi

paxtali shim, kurtkava xalat, bosh kiyimlari esa teri kalpok, yozda rumol yoki shlyapadan iborat. Kushni koreys erkaklari keng shim, kurtka, yomgirda plashch, oyogiga sandal, boshiga somon shlyapa kiyadilar. Ayollari esa keng lozim, keng yubka, yaktaksimon kofta, oyogiga tukilgan yoki kigiz sandal kiyib yuradilar. Kariyalari ok kiyim, yoshlari rang-barang matolardan tikilgan kiyimlar kiyadi. Mugullar xam keng shim, uzun xalat va teri etik kiyadilar. Kishda pustin, malaxay, junli matodan tikilgan va tukilgan kiyimlari keng tarkalgan. Yapon erkak va ayollarining asosiy kiyimi uzun, keng yengli, belbogli xalat (kimono) dan iborat. Ular kupincha boshyalang yuradilan, ba'zan dalada somon shlyapa, oyogiga yogoch tagcharmli poyabzal (geta) yoki sandal kiyadilar. Butun Sharkiy osiyoda xozirgi yevropacha kiyim keng tarkalgan. Milliy kiyimlar asosan kishloklarda, tuy marosimlari va bayramlarda kuprok kiyiladi. Sharkiy va Markaziy osiyo xalklarining taomlari utrok dexkon axolisi bilan chorvador-kuchmanchi xalklarnikidan ancha fark kiladi. Mugullarning tasavvurida ot va kuy “issik damli” xayvonlar bulganligi tufali kishi uchun ularning gushti molnikiga nisbatan juda foydali emish. Sutni xom xolda xech vakt iste'mol kilinmaydi, undan katik, kimiz, pishlok, yog tayyorlanadi. Xitoyliklarning taomi asosan guruch xar xil donlardan yorma, turli sabzavotlar, balik va molyuskalardan iborat. Ularda eng sevimli ichimlik choy xisoblananib, uni fakat issik xolda ichiladi. Utmishda taom xam ijtimoiy xarakterga ega bulgan, boylar xilma-xil parranda va chuchka gushtini kup iste'mol kilganlar. Yapon taomining asosini guruch tashkil kiladi.Guruchni kuprok xech nima kushmay, tuzsiz kaynatib iste'mol kiladilar. Xar xil ugra oshlar keng tarkalgan bulib, u syusyoku, ya'ni “asosiy taom” deb ataladi. Unga turli kushimcha taomlar beriladi. Balik va boshka dengiz xayvonlarini pishirib yeydilar. Mol, kuy, chuchka, parranda va it gushtidan turli kovurma taomlar tayyorlanadi. Ovkatga xar xil ziravorlar, tugralgan achchik turp, sarimsok, gorchisa, imbir va boka usimliklar kushiladi. Yaponlar asosan kuk soy ichadilar, kora choy fakat yevropaliklarning ta'sirida tarkalgan. X1X asrning urtalarida mol gushti va sut maxsulotlari iste'mol kilish gunox xisoblangan.

Koreyslarda xam asrlar davomida asosiy taom tuzsiz kaynatilgan guruch (pap) bulgan. Guruchni maxsus idishlarda past olovda pishirib damlaganlar. An'anaviy taomlarga sut maxsuloti kirmagan. Choy xam ilgari uncha ichilmagan, uning urniga dulana yaprogi bilan zanjabilni damlab ichganlar. Kuchmanchi chorvador xalklarning taomlari asosan gusht va sut maxsulotlaridan iborat. Yozda kuprok sut maxsulotlari, xamir taomlari, kisman sabzavot va balikdan tayyorlangan maxsulotlar kishga gamlanadi, kishda esa kuprok gusht maxsulotlari, pishlokning xar xil turlari, yog va xamir ovkat iste'mol kilinadi. Gusht, kon va ichak-chavaklar kaynatilgan, kovurilgan va xom xolatda xam iste'mol kilinavergan. Mugullar va tibetliklar molning konini ichganlar, ichak- chavagidan turli taomlar, kazi, xasip tayyorlaganlar. Ayniksa kirgizlarda molning kovurgasidan tayyorlangan kazi mashxur. Sharkiy Osiyo xalklarining kupchiligida yakin davrlargacha klan (patronomiya) tashkilotlarining koldiklari saklangan bulib, u ijtimoiy ong va oilaviy turmushga zur ta'sir kilib kelgan. X1X asr oxirlari –XX asr boshlarida Xitoyda patronomiya va patriarxal tartiblari ijtimoiy va oilaviy munosabatlarni belgilab turgan. Kishlok jamoasi tuzumi patronim tashkilo (“szunszu”) an'analari kavmu karindoshlar yer mulki, umumiy ajdodlari ibodati bilan xarakterli bulgan. Kupchilik “szunszu” shajara kitobiga ega. Xar kishi muayyan “familiya”ga tegishli xisoblangan. Ularda ekzogam nikox saklangan: Sun familiyasidagi yigit Sun familiyasidagi kizni olishga xakki yuk. “Sin” uruglarga bulingan, oila boshligining xukmi mustaxkam, ayollar esa butunlay erkaklarga karam bulgan. Nikox yoshlikda utkazilgan. Ijtimoiy va oilaviy turmushga buddizm, daosizm, konfusiylik dinlari, kisman tarkalgan islom va xristian zur ta'sir kilgan. Shaxsiy ism tartibi koreys va yaponlarda xam mavjud bulib, asli klan tuzumini aks ettirgan. Butun Sharkiy Osiyoda xalk ogzaki ijodi ancha tarakkiylashgan: xar xil doston va erataklar, afsona va latifalar, raks va kushiklar keng tarkalgan. Uziga xos teatr, balet va sirk rivojlangan. Musika xam uziga xos bulib, msalan. Xitoydamusika tarbiyasi davlat ixtiyoridadir. Tasviriy san'at nixoyatda kuchli rivojlangan, ayniksa rassomchilik, gravyura, badiiy tukishYU xaykaltaroshlik kadimdan ma'lum bulib,

arxitektura va diniy inshootlarda uzining yorkin ifodasini topgan. Dostonlardagi kadimiy kaxramonlik obrazlariga juda ilik munosabatda bulinadi. Masalan, mugul va turkiy xalklarning eposida kuylangan Geserxon yoki jasur baxodir Xon-Xulug bilan Oldoy-margan kurashlari va ular ot mingan obrazlari eramizdan avvalgi 1 ming yillikka oid “Xyvon stili”dagi dekorativ bezaklarda aks ettirilgan. Xitoy folklori (“Uchpodsholik” sikli), iszu (“Ashma” dostoni) va boshka xalklarning ijodida kaxramonlik kurashlari muxim urinni egallaydi. Eng kadimiy antologiyanamunalari xalk poeziyasiyuksak darajaga kutarilganligidan darak beradi. Sharkiy osiyoliklarda xalk poetik ijodi bilan musika san'ati uzviy boglanegan. Xozirgacha keng tarkalgan myao xalklaridagi boy marosim va sevgi kushiklarini, muxabbat lirikasini muzikasiz tasavvur kilish kiyin. Sharkiy va Markaziy Osiyo xalklari eng kadimiy yozuv tizimini yaratganlar. Eramizdan avvalgi 11 ming yillikning boshlarida paydo bulgan xitoy iyeroglif yozuvi kushni mamlakatlarga tarkalib urta asrlarda xalkaro axamiyatga ega bulgan muxim madaniy vosita rolini uynagan. Xitoy iyeroglifika sitemasi dastavval ma'noni ifodalovchi belgilardan iborat bulib, ancha yengil va tez tarkalishiga imkon bergan. Shu yozuv asosida vyetnamlar, yaponlar va koreyslar uz yozuv sistemasini kashf etganlar. U1-1X asrlarda turkiy xalklar runik, keyin uygur alifbosidandan foydalanganlar. Albatta mustakil yozuv yaratgan xalklarda fan va madaniyat kadimiy davrlardan boshlab rivojlanib kelgan. Sharkiy Osiyo texnikaviy ilmlar, anik fanlar, astronomiya, xalk medisinasi va farmakologiyasi soxalarida ajoyib kashfiyotlar yaratgan xalklarning vatanidir. Ammo asrlar davomida regionda xukmron bulib kelgan turli diniy sistemalar ilmiy tafakkurni, ijodiy faoliyatni bugib kelgan. Sharkiy osiyo xalklarining madaniyatiga eng zur ta'sir utkazgan dinlardan biri buddizm dinidir. U dastavval Xitoyga, keyin Yaponiya va Koreyaga eramizning birinchi asrlardayok tarkalgan. Nixoyatda yangi sharoitga tez moslashadigan buddizm dini maxalliy vaziyatga karab uzgarib yangi, turli mazxablarni yaratgan. Barcha kelgindi dinlar, shu jumladan buddizm xam, maxalliy diniy tasavvurlar bilan chatishib uziga xos sinkretik diniy e'tikodlarni

yuzaga keltirgan. Masalan, xitoy xalk tasavvurlarida buddizm e'tikodi kadimiy konfusiylik – axlok-etika ta'limotining elemntlari va kup xudolik – daosizm goyalari bilan aralashib ketgan. Yaponiyada maxalliy zaminda yaratilgan sintoizm dini bilan buddizm ta'limoti kushilib uziga xos diniy tasavvurlarni paydo kilgan. Ayrim tungus-manchjur xalklarida, kisman daxurlar va koreslarda buddizm va daosizm bilan birga shamanizm xam keng tarkalgan. Tibet va mugul xalklarida xozirgacha buddizm – lamaizm saklanib kelmokda. Xuey(dungan)larda va turkiy xalklar(uygurlar, kozok, uzbeklar,kirgizlar) da islom dini tarkalgan. Janubi-garbiy Xitoyda maxalliy kabilaviy dinlar xam saklangan. Koreyaga 1U-U1 asrlarda kirib kelgan buddizm X asrda davlat diniga aylanadi, X1U asrga kelib konfusiylik davlat dini deb e'lon kilinadi. Mugullarning kadimiy dini shamanizm bulgan. XU1 asrda buddizmning lamaizm mazxabi uz xukmini utkaza boshladi. Asli Sharkiy Osiyo xalklarining kupchiligida diniy e'tikodlar uncha katta rol uynamagan. XX1 asr boshlarida jahon aholisi juda murakkab tarixiy jarayonlarni boshidan kechirmoqda. Terrorizm balosi va boshqa har xil jirkanch g'oyaviy kurashlar natijasida millionlab insonlarning tinchligi buzilib, o'zga yurtlardan panoh topishiga to'g'ri kelmoqda. Nihoyatda qisqa muddat ichida dunyoning etnik qiyofasi, unda yashovchi xalqlarning taqdiri tubdan o'zgardi. Totalitar tuzum inqirozga yuz tutdi, undagi 15 ta respublika o'z mustaqilligini qo'lga kiritib, taraqqiyot sari dadil olg'a intilmoqda. Dunyoning boshqa mintaqalrida ham asrlar davomida mustamlaka bo'lib kelgan xalqlarning ko'pchiligi o'z mustaqilliklariga erishdilar. Bizning xalqimiz tarixida ham yangi o'yg'onish davri boshlandi. Istiqlolning dastlabki kunlaridanoq milliy o'zlikni anglashga bo'lgan e'tibor, intilish kuchaydi. O'tmish tarixga, ajdodlarimizning shonli yo'llariga va ma'naviy merosiga yangicha xolisona nazar tashlashga kirishdik. Bugungi islohatlar davrida yuz berayotgan ijtimoiy-siyosiy o'zgarishlar moziy tarixni har tomonlama chuqur va xolisona tarzda hamda yangicha tafakkur asosida ilmiy tadqiq etishni taqozo etmoqda. Prezidentimiz I. A. Karimov ta'kidlaganidek: Madomiki, o'z tarixini bilgan, undan ruhiy quvvat oladigan xalqni

yengib bo'lmas ekan, biz haqqoniy tariximizni tiklashimiz, xalqimizni, millatimizni ana shu tarix bilan qurollantirishimiz zarur. Istiqlol sharofati bilan jahon hamjamiyatiga tobora yuz tutayotgan O'zbekistonning yosh tarixchilarini dunyo xalqlarining etnogenezi va etnik tarixi, xo'jaligi, moddiy va ma'naviy madaniyati bilan tanishtirishda etnologiya fani yetakchi o'rinlardan birida turadi. Bu fan yosh avlodni Vatanga sadoqatli, imonli va e'tiqodli, komil inson etib tarbiyalashda ham muhim o'rinda turadi. Yoshlar jahon, qo'shni qardosh xalqlar, xususan, o'zbek xalqining etnogenezi, etnik tarixi,an'anaviy turmush tarzi va milliy qadriyatlarini etnologiya fani orqaligina egallaydi. Respublika oliy o'quv yurtlari tarix fakultetlari o'quv rejasida etnografiya fani asosiy o'rinlardan birida turadi.Shuningdek, bu fan maktab-liseylar va maxsus ixtisoslashgan tarix maktablarida ham o'rganilmoqda.Lekin mazkur fan bo'yicha darslik, o'quv qo'llanmalari ancha eskirgan.Mavjud dasturlar hamda metodik tavsiyalar barmoq bilan sanarli darajadadir. Shularni hisobga olib bugungi kunda Termiz va Qarshi davlat universitetlarida etnografiya fanini yangi ma'lumotlar bilan boyitish borasida qator ishlar qilinmoqda.Ko'p yillik pedagogik faoliyatdagi amaliy tajribalarga tayanib, talabalarning etnografiya kursini o'zlashtirish jarayonini yanada takomillashtirish, ma'ruza va seminar mashg'ulotlarining sifat va samaradorligini ko'proq oshirish maqsadida ilmiy ijodiy ishlar qilinmoqda. Biz yuqoridagi o'quv mashg'ulotlari jarayonida yer yuzidagi va uning ma'lum bir mintaqasida yashovchi xalqlarning tabiiy-geografik joylashuvi, etnogenezi va etnik tarixi, antropologik(irqiy) va etnolingvistik(lisoniy) xususiyatlari, an'anaviy xo'jaligi, moddiy va madaniy madaniyati, maishiy turmush tarzi, ijtimoiy hayoti va oila-nikoh munosabatlari, marosimlari va urf- odatlari, diniy e'tiqodlari haqida ma'lum bir bilim va ko'nikmalarga ega bo'ldik. Shu o'rinda shuni aytish kerakki, bizda mavjud adabiyotlarning ko'pchiligi ancha eskirganligi bois, mustaqil o'rganish jarayonida chalg'imaslik uchun ko'proq mustaqillikdan keyin chop etilgan adabiyotlardan foydalanish, tayorlangan ma'ruza matnlaridan foydalanish tavsiya etiladi.

Har bir fan dastlab daliliy bilimlarni to'playdi, keyin ularning mohiyatini tushunib olib, nazariy xulosalar chiqaradi.Etnografik bilimlarning o'ziga xos xususiyati shundaki, ularning paydo bo'lishi, zarur ma'lumotlar to'planishi, dalillarning anglab olinishi bir vaqtda sodir bo'ladi. Masalan, ayrim qo'shni qabila, xalq va elatlarning maishiy turmushi, madaniyati, urf-odatlari, etnik xususiyatlarini o'rganish, ularni aniq tushunish amaliy ehtiyojlarni qondirish taqozosi bilan vujudga kelgan. So'ngi yillarda dunyo siyosiy xaritasida yuz berayotgan o'zgarishlar, milliy manfaatlarning yuzaga chiqishi, uzoq davr hukm surgan totalitar tuzumning inqirozi va boshqa omillar natijasida asrlar bo'yi mustamlaka zanjirida yashab kelayotgan xalqlar o'z tarixiy xususiyatlaridan kelib chiqqan holda milliy qadriyatlarini tiklash, unitilib borayotgan urf-odatlarini saqlab qolish borasida amaliy ishlarni olib borishmoqda. Xususan, etnografiya sohasida ham qator muammolar turibdiki, ularni hal etish va yoshlarni fan sirlaridan chuqurroq boxabar etish, ularni keng tadqiqot ishlariga jalb etish, milliy an'analarga tayangan holda komil inson qilib tarbiyalash muhim vazifalardan biridir.

ADABIYOTLAR: 1. Karimov I.A. «Tarixiy xotirasiz kеlajak yo`q» T., Sharq. 1998. 2.Jabborov I.M. Jahon etnologiyasi asoslari.T., 2005 3.Jabborov I., Jabborov S. Jahon dinlari tarixi. Toshkеnt, 2001. 4.Jabborov I.M. Etnografiya asoslari. T.,1981. 5. Jabborov I.M. Etnografiya va jahonning etnik qiyofasi. T., 1982. 6. Guru P. Aziya. M. 1958 7. Markov G.Е. Kochеvniki Azii. M.1976. 8. Shpajnikov G.A. Rеligii stran Yugo-Vostochnoy Azii.M. 1980. 9. Bruk S.I. Nasеlеniе mira.M.,1981 10. Nеstrux M.F. Odamzod irqlari. T., 1976. 11. Etnichеskiе protsеssi v stranax Yujnoy Azii. M., 1976 12. Chеboksarov N.N. Chеboksarova I.A. Narodo`, raso` i kulturo`.M., 1976.

O'xshashlar

Janubi-sharqiy osiyo xalqlari

Yevrosiyo va mdh xalqlari. Sharqiy slavyan xalqlari.

Sharqiy va janubiy afrika xalqlari

Markaziy amerika xalqlari

G’arbiy va markaziy afrika xalqlari