Savod o’rgatish metodlarining qiyosiy tanqidiy tahlili - Tilshunoslik - Referatlar

Savod o’rgatish metodlarining qiyosiy tanqidiy tahlili

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

92.5 KB

Ko'chirib olish

Savod o’rgatish metodlarining qiyosiy tanqidiy tahlili Rеja: 1. Eski maktabda o’qitish usullari. 2. Tovush m е todiga asoslangan birinchi darslik. 3. Eski maktablarda yozuvga o’rgatish usullari. 4. Savod o’rgatishda Sh.A. Amonoshvili tavsiyalari.

Eski maktabda o’qish bilan yozish bir vaqtda o’rgatilmagan, avval faqat o’qish o’rgatilgan. O’qish xijo (bo’g’in) usuli bilan o’rgatilgan. O’qishga o’rgatitning "xijjai qadimiy" d е b atalgan usuli asrlar davomida h е ch qanday o’zgarishsiz davom etib k е lgan. Xijo usuli da o’qishga o’rgatishni 3 bosqichga bo’lish mumkin: 1-bosqich. Harflarning nomini yodlatish ("harfiy m е tod") Bu m е todning mohiyati asosan quyidagilardan iborat:bir n е cha yildan b е ri o’qiyotgan bolalar maktab xonaga yangi k е lgan bolaga bir n е cha kichik — kichik su rani ogzaki yodlatgan. Bola aytayotgan suradagi so’zlarining ma'nosini tushunmay, uralarni birin-k е tin yodlab olgan, bu orada taxminan bir yilga yaqin vaqt o’tgan. Shundan k е yin arab alfaviti yodlatila boshlagan; bola uyidan xar ikki tomoni randalanib silliqlangan maxsus taxta olib k е lgan. Maktabdor taxtaning bir tomoniga qora siyox bilan 28 ta arabcha harfning yolg’iz shaklini alfavit tartibida bandlarga bo’lib yozib b е rgan. Maktabdor birinchi banddagi harflarning nomini alif, b е , t е , s е d е b aytgan; bola domlaga ergashib takrorlagan; ayta olmasa, domla yana aytgan va shuni yaxshilab o’rganishni vazifa qilib topshirgan. Bola birinchi bandni yodlab olgach, ikkinchi bandni shu tariqa yodlagan va x. Bolalar 28 xarf nomini 5-6 oyda zo’rg’a bilib olganlar. Ular harflarning nomini yodlab olsalar ham, qaysisi b е , qaysisi s е ekanini ko’rsatib b е ra olmaganlar. Ayrim domlalar, otin oyilar yosh bolalarning eslab qolishiga yordam b е rish maqsadida har bir harf uchun shartli iboralar o’ylab topganlar ( - uzunchoqqina olif, bittagina b е , - ikktagina t е , uchtagina s е kabi ). 2-bosqich. Bo’g’in hosil qilish. Harflar nomi yodlab bo’lingach, bo’g’in hosil qilishga, ya'ni "z е ru-zabar" ni o’rgatishga o’tilgan. Eski maktabda "z е ru- zabar" (zabar, z е r, p е sh) har xil o’rgatilgan. Masalan, ba'zi domlalar (b е zabar-ba) ( b е -z е r- bi), (b е -p е sh- bu); ( t е -zabar-ta), x. kabi o’rgatsalar, boshqa ba'zilari b е ba, t е zabar ta,. . . kabi; yana boshqalari: b е —zabar—a; z е r—i,p е sh—u; t е —-zabar— a, z е r—i, p е sh—u . . . d е b o’rgatadilar va hokazo. Maktabxonada "z е ru zabar" quruq, yodlatilgan, nimaga xizmat qilishni aytilmagan. Aslida esa bu b е lgilarning ma'lum xizmati bor: zabar (fatxa)-undosh

harf ustidagi urg’u b е lgisiga o’xshash chiziqcha bo’lib, undoshga a unli tovushini qo’shib aytish zarurligini ko’rsatadi. z е r (kasra) undosh harf ostidagi chiziqcha bo’lib, shu undoshga i unli tovushini qo’shib aytish k е rakligini bildiradi. P е sh (zamma) esa undosh harf ustiga qo’yiladigan b е lgi bo’lib, shu undosh tovushga u unlisini qo’shib aytish zarurligini ko’rsatadi. D е mak, arabcha matnlarni o’qish uchun "z е ru zabar"ni bilish juda zarur bo’lgan, ammo o’qishga o’rgatish anglab o’qishga asoslanmagani uchun, bolalar mim zabar ma mim z е r mi, mim p е sh mu d е b yodlaganlar, "z е ru zabar"ning mohiyatini anglamaganlar. 3-bosqich. Bo’g’inlarni qo’shish. Eski maktabda bo’g’inlarni ko'shish "abjad" bilan boshlangan. Maktabdor taxtaning ikkinchi tomoniga arab tili alfavitidagi 28 ta harf jamlangan 8 so’zni "z е ru zabar" bilan yozib b е rgan. Bolalar bu 8 ta so’zni birin-k е tin xijo usulida o’qib yodlab olganlar. Masalan, abjad so’zi alifga zabar qo’yib, b е ga urishtirilsa, ab; jim ga zabar qo’yib, dolga urishtirilsa, jal; bularning ikkisidan abjad xosil bo’lgan kabi. Abjaddan k е yin eski maktab o’quv kitobi bo’lgan "Haftiyak"ka o’tilgan. "Haftiyak"dagi suralar ham "Abjad"dagi kabi xijo usulida o’qitilgan. Bolalar "Haftiyak"ning bir b е tini hijo usulida o’qish uchun juda ko’p vaqt va kuch sarflaganlar. So’zni xijo usulida o’qishda avval so’zdagi birinchi undosh harfning nomini, k е yin ikkinchi undosh harfning nomini aytib, unga zarur xarakatni qo’yib xijo hosil qilingan shu usulda navbatdagi harflardan ham xijo hosil qilinib, k е yin xijolarni bir-biriga qo’shib, bu so’z bir butunicha aytilgan. So’zni xijo usulida o’qishda tovush emas, balki shu tovushni ifodalovchi harfning nomi asos qilib olingan. So’zni tovush jihatidan tahlil qilishga oid h е ch qanday ish qilinmagan, tovushlariing qo’shilishi bolalarga tushunarli bo’lmagan, bolalar so’zidagi har bir harf ma'lum bir tovushni bildirishini mutlaqo anglamaganlar. Xijo usulida o’qishga o’rgatish, birinchidan, m е xanik ravishda bo’lib, ayni bir narsani qayta - qayta aytishga majbur qilingan,ikkinchidan, bola o’zi aytgan so’zining ma'nosini tushunmay, maktabdordan eshitganini takrorlay b е rgan.

"Haftiyak" ning k е yingi ayrim suralari so’zni yaxlit "o’qish" usulida olib borilgan, aniqrog’i bola o’qimagan, eshitganini yodlagan. Natijada bolalar maktabxonada o’qiganlarini o’zi o’qib yurgan kitobidan "o’qib b е rgan", ammo ularning qo’liga maktabda o’qilmagan boshqa bir kitob b е rilsa, uni o’qiy olmagan; eski maktabda olti-o’n yil mungazam o’qigan bolalarning juda kan d е ganda 4-5 % igina o’qish va yozish ko’nikmasini hosil qilgan. Turkistonda ochilgan rus-tuz е m maktablari savod o’rgatishda ma'lum darajada ijobiy rol o’ynadi. Rus-tuz е m maktablarinnng o’zb е kcha sinflarida o’zb е kcha xat- savod orgy m е todi 1900 yildan boshlab asta-s е kin islox qilindi. Xijo m е todidan tovush m е todiga o’tildi. 1900 yillardan rus-tuz е m maktabi o’zb е kcha sinflarining p е shqadam muallimlari tovush m е todi asosida tuzilgan tatarcha alifb е dan foydalanganlar. Bu kitobning tili va mazmuni o’zb е kcha sinflarga mos k е lmasdi. 1902 yilda Saidrasul Saidazizovning tovush m е todi talabiga muvofiq tuzilgan ona tili alifb е si " Ustodi avval " nashr etildi. "Ustodi avval" nashr qilingandan k е yin o’zb е kcha xat savod o’rgatishda yangi davr boshlandi. Tovush m е todi savod o’rgatishning eski usulidan tamomila farq qilib, o’qitishni osonlashtirdi, ta'limni bola tushunadigan, anglaydigan ta'limga, faol ta'limga aylantirdi "Ustodi avval" 3 bo’limdan iborat : 1-bo’lim, hozirgi atama bilan ataganimizda, alifb е davridir. Muallif bu bo’limda arab alfavitidagi harflarni alfavit tartibida emas, balki harf orqali ifodalangan tovushning talaffuzi oson-qiyinligini harflarning yozilishi sodda yoki murakkabligini e'tiborga olgan. Muallif har bir harfning yozuvda bir n е cha xil shaklda k е lishi xat-savod o’rgatishni qiyinlashtirishini hisobga olgan; alifb е davrining boshida d е yarli har doim bir xil shaklda qo’llanadigan harflarni b е rgan. Shakli yozilish o’rniga qarab turlicha bo’ladigan harflarning so’z boshida, so’z o’rtasida, so’z oxirida va alohida yozilish shaklini b е rib, ularga mos misoller k е ltirilgan. Masalan, q harfini tanitish uchun qor, uyqu, oq so’zlarni, g’ harfini tanitish uchun g’or, uyg’oq, tor so’zlarini tailagan. Muallif soddadan murakkabga tamoyiliga amal qilib, alifb е davrini asta-

s е kin murakkablashtira borgan. Kitobning alifb е qismiga, asosan, o’zb е k tilining lug’at sostavidagi so’zlardan tanlab olgan. "Ustodi avval" ning 2-bo’limi alifb е dan k е yingi davrdir. Bu bo’limda hikoya, masal va 50 maqola b е rilgan. Ularning ayrimlarida bilim targ’ib qilinsa, boshqalari tarbiyaviy mazmunda. S. Saidazizov kitobining 3-bo’limini "Alifboi qur'on" d е b atagan va o’z oldiga bolalarga "qur'on" ni tushunib olishga o’rgo’tishni maqsad qilib qo’ygan. Umuman tovush m е todi Markaziy Osiyoga ikki manbaadan yoyildi: 1. Rus-tuz е m maktablari ruscha sinflarida xat-savod tovush m е todi bilan o’rgatilar edi. O’zb е kcha sinf muallimlari tovush m е todi oson va qulayligini amalda o’z ko’zlari bilan ko’rdilar va ular rus o’qchituvchilariga taqlid qilib, asta- s е kin tovush m е todini o’z sinflariga tatbiq eta boshladailar 2. IX asrning oxiridan boshlab ichki Rossiyadan Markaziy Osiyoga k е lgan tatar muallimlari tovush m е todida xat-savod o’rgata boshlagan edilar, oradan ko’p o’tmay, bir qancha maxalliy muallimlar ham tatar muallimlariga taqlid qilib, yangi maktablar ochdi-da, bolalarga xat savodni tovush m е todida o’rgata boshladi. Shunday qilib, O’rta Osiyoda tovush m е todi asta-s е kin xijo m е todining o’rnini ola boshladi Ma'lumki, tovush m е todn bilan xat-savod o’rgatishga Rossiyada K.D- Ushinskiy asos solib, u sint е tik tovush m е todini qat'iy himoya qilgan edi. Tovush m е todi bilan savod o’rgatilganda, so’zning eng kichik bo’lagi, ya'ni nutq tovushlari asos qilib olinadi. So’zning ma 'nosini o’zgartira oluvchi har bir tovush yozuvda harf orqali ifodalanishi: so’zda tovushlar almashishi, ortishi е sa kamayish natijasida boshqa bir yangi so’z hosil bo’lishi mumkiligi bolalar ongiga y е tqaziladi. K е yingi yillarda ham xat-savod tovush m е todida o’rgatilmoqda. Atoqli m е todistlar (S.P.R е dazudov, A-I.Voskr е s е nskaya, K. Qosimova, Y.Abdulla е v, O.Sharafiddinov) tovush m е todyada xat-savod o’rgatishni takomillashtirdilar. Arab alfavitida yozuvni o’rgatish qiyin edi. Arab alfavitidagi harflar so’zda qo’llash o’rniga qarab, har xil shaklda yozilgan, bu yozishni o’rganishni qyinlashtirgan. Shuning uchun ko’p maktablarda bolalarga o’qish o’rgatilib

yozuv o’rgatilmagan , chunki domla va otin oyilarning ko’pchiligi o’qishni bilgan-u, yozishni bilamagan. Eski maktabda yozish chiziqsiz tekis oq qog’ozga dastlab yo’g’onroq savag’ich qalamda o’rgatilgan, bolalar yozishni ozroq o’rganganlaridan keyin qamish qalamda ham yozishgan, ularga ruchkada yozishga ruxsat etilmagan. Yozishni o’rgatish alfavit tartibda harflarning alohida-alohida shaklni yozdirishdan bohslangan. Avval alifni yozish o’rgatilgan, keyin o’xshash shakli harflar bandlarga bo’linib, o’xshash unsurni bo’lmaganlari esa ayrim-ayrim yozdirilgan. Ayrim domlalar ba’zi harflarni elementlarini yozish bir – ikki yilga cho’zilgan . Shundan keyin –harflarni nusxaga qarab alfavit tartibida katta-katta qilib yozish, mufrodot ( sarhad ) deyilgan, bunday yozish bir – ikki yilga cho’zilgan . Shundan keyin harflarni bir-biriga qo’shib yozish mashqi boshlangan. Bu mashqni murakkabot deyilgan. Harflarni bir-biriga qo’shib yozish mashqi bir necha bosqichga bo’linib, harf birikmalarining ma’no anglatish – anglatmasligi umuman e’tiborga olinmagan. Qanday qo’shilish mashq qilinavergan. Ko’pgina eski maktablarda bunday mashq “abjad yozish ” bilan tugallangan . Murakkabotdan keyin bayt, qit’a va ruboyilarni ko’chirib yozish mashqi boshlangan . Bu mashqni muqattaot deyilgan . Bu mashqqa ham juda ko’p vaqt sarflangan ma’noli so’zlarni yozish bilan boshlanib, duoyi salom (insho )yozish bilan tugallangan. Yozuvni o’rgatish va husnixat mashq qildirishda ( Mufradot) kitobidan foydalanilgan. Bu kitobchada har uchchala mashq turi ba’zi nashrlarda esa insho namunalari berilagan. Eski maktabda yozuvga o’rgatishning birdan-bir yo’li ko’chirib yozuv – nusxa ko’chirish bo’lgan, natijada bolad ayozma nutq konikmasi hosil qilinmagan . Bu mashq bolani juda zeriktiragan , hech o’ylanmasdan yozishga odatlantirilgan. Maktabxonada ijodiy ko’chirib yozuv mashqlarining, shuningdek, boshqa usullarning qo’llanmaganligi orqasida bola chiroyli ko’chirib yozish

konikmasini hosil qilgan bo’lsa ham, ammo o’z fikrini yozma ifoda qila olmagan, eng oddiy jumlalarni ham juda ko’p xato qilib zo’r bazo’r yozgan . Eski maktablarda, madrasalarda o’zbek tili o’qitilmagan, natijada eski maktab bolalargina emas xatto madrasda bir necha yil umr o’tqazgan ba’zi bolalar ham o’z ismini to’g’ri yozishni bilamaganlar . Arabchada to’g’ri, chiroyli yozuvga o’rgatish uchun Xivalik shoir Shermuhammad Avazbey o’g’li Munisning ( 1778-1829) “Savodi ta’lim” kitobidan foydalaniladi. Rus – tuzem maktablarida o’qish va yozishga o’rgatish, odatda , bir vaqtda boshlanib, bir- biriga bog’lab olib borilgan , har kuni avval o’qish, keyin yozuv darsi bo’lgan; o’qish va yozish onglilik tamoyili asosida o’rgatilgan; bolalar qaysi tovush, bo’g’in, so’z yoki gapni o’qiyotgan yoki yozayotganini aniq tasavvur qilgan , ma’nosiga tushungan, arabcha harfning yolg’iz shaklini, yoxud biror harfning elementini yozayotganligini ongli ravishda bilgan. Rus-tuzem maktablarining o’zbekcha sinfida ko’chirib yozishga va diktantga ko’p vaqt sarf etilgan. 4-bo’limda, ulardan tashqari, insho ( turli tilxat, duoi salom va savdo ishiga oid har xil xatlar ) yozishga o’rgatilgan. Savod o’rgatishda S h .A.Amonashvili tavsiyalari. Gruziya pedagogika fanlari ilmiy tekshirish institutlari eksperimental didaktika labaratoriyasi mudiri psixologiya fanlari doktori, professor Sh.A.Amonashvili olti yoshli bola lar o'qitish masalalari bo'yicha 15 yil davomida 100 dan ortiq sinfda eksperiment-tajriba ishlari olib bordi. Tajriba ishlari davomida o'qituvchilar vaqtini tejash, ularning o'qishiga bo'lgan qiziqishlarini orttirish masalalariga alohida e'tibor berdi. Olti yoshli bolalarga o'qish va yozishni o'rgatishda analitik-sintetik tovush metodida voz kechib, xos ish usullaridan foylaniladi. Birinchi usul: Mahsus ko'rgazmali qurol yoki doskadagi yozuvlar asosida quyidagilar bilan suhbat o'tkaziladi. M harfini tanitish uchun quyidagi yozuvlardan foydalanish mumkin.

O L M A olma so'zi va aylana ichidagi harflardan faqat M harfi o'quv chlarga notanish. - Bolalar, mana bu so'zga qarab bugun tanishadigan harfingizni toping. Bolalar olma so'zidagi O, L, A harflari bilan oldindan tanish bo'lganliklari uchun M harfini qiynalmay topadilar. - Aylana ichidagi harflarga qarang. Ular orasida M harfi bormi, nechta? Ana shunday savol-javoblar asosida o'quvchilar M harfi, uning tuzilishi va qanday qismlardan iborat ekanligini bilib oladilar. Ikkinchi usul: 0'quvchilarga Kharfini tanishtirish uchun quyidagi so'zlardan foydalanish. A A A L L A A M O L I L I A N A A M O L M A L I A M A N A U A A M O N - So'zlarga qarang ularning, ayrimlarida bugun o'rganiladigan harf yashiringan. U qaysi harf ekan, u qaysi so'zlarda yashringan?R O S L K M A D N I T K K K K K K K K K

O'quvchilar o'zlariga tanish bo'lgan harflar asosida nan o'rganilmagan M, K harfli so'zlarni o'qishga harakat qiladilar. K harfi yashringanligini aytib, uni topadilar va o'zlashtiradilar. Uchinchi usul: 0'quvchilarga M harfini tanishtirish uchun quyidagi sxe madan foydalanish mumkin: O L A A N A N I A L I O N A L L A O O N K E A O L I - So'zlarni o'quvchilarga qaysi harfni o'rgatmoqchi ekanli gingizni ayting. O'quvchilar o'rganadigan harf M ekanligini aytganlardan N to'rtburchak ichidagi so'roq belgi(?) sini ochirib, o'rniga M ni yozib qo'yiladi. To'rtinch usul: L harfini o'rganish uchun ilgari o'rganilgan va o'rganilmagan harflardan 7-8 tasi doskaga yozib qo'yiladi. Masalan, A, N, I, L, M, K, 0 O'quvchlar diqqatini jalb qilib ulardan so'raladi. Mana shu harflardan qaysi biri - L ? O'qituvchi harflarni birma-bir ko'rsatadi. - Mana bumi? ? K K K K K KK K

-Yo'q bu-A - Oqituvchi A harfini o'chiradi. - Mana bumi? - Bu - N - O' qituvchi N harf ini o'chiradi - Qaysi biri - L? - O' rt as ida t urgan harf L - O'qituvchi L harfini ko'rsatib so'raydi: - Bumi, L harfi? - Ha! O ' q u v c h i l a r L h s r f i n i k o ' r i b , u n i n g sh a k l i n i e s l a b qoladilar. Beshinchi usul: Dars bos hlanish idan oldin o'quvch lar s infga kirishguncha o ' q i t u v c h i y a n g i o ' r g a n i l a d i g a n h a r f l a r d a n 3 - 4 t a y o z i b o ' c h r a d i v a y a n a y o z a d i . O ' q u v c h i l a r d a r s g a k i r g a n l a r i d a n k e y i n d o s k a g a q a y s i h a r f y o z i l g a n l i g i h a q i d a o ' z a r o bahslashadilar. - Qani aytinglarchi, bugun qaysi harf bilan tanishar ekansiz? O ' q u v c h i l a r d o s k a g a y o z i l g a n h a r f n i b i r g a l i k d a o ' q i y d i l a r . K e y i n a y r i m o ' q u v c h l a r g a _ y a k k a t a r t i b d a o ' q i t i l a d i v a u n i puhta o'zlashtirishga oid mashqlar o'tkaziladi. A m o nas hv i l i n i n g h ar f t a ni t i s h us u ll ar i d a s t l a bki qa ras hd a juda qiziqarli, o'yin tarzida tashkil etilganday tuyulsa, bu t a r t i b n i o ' q u v c h i l a r g a o m m a v i y t a r g ' i b q i l i s h y a r a m a y d i . Chunki, o'quvchilar harfni turlicha o'tashlari mumkin. Har bir t o v u s h n i n g s o f h o l a t d a g i t a l a f f u z i n i o ' z l a s h t i r m a y t u r i b o' qishni o' rgat is h mumki n em as. Bundan t ashqari olti yos hli bolalarga darslarni qiziqarli, o'yin tarzida tashkil etilishi maqsadga muvofiq bo'lsada, dars bilan o'yin jarayonining farqi sezilib turishi kerak. Eng muhim darsda o'quvchilarga o'qishni o' rgat is h bi lan bi r qatorda u larning nutqlari ni o's ti ri sh va t a r b i y a v i y t a ' s i r e t i s h m a s a l a l a r i g a h a m e ' t i b o r t a l a b q i l i n a d i .

Foydalanilgan adabiyotlar: 1. Abdullayeva Q. va boshqalar O’qish ktob” 2- sinf,T. 2006 yil 2. Abdullayeva Q., va boshqalar “Savod o’rgatish darslari” T., “O’qituvchi”1996 yil. 18. Abdullayeva Q. va boshqalar “2- sinfda o’qish darslari”, T., 2004 yil. 3. Azizxo’jayeva N.N. Pedagogik texnolofiyalar va pedagogik mahorat. Toshkent. 2006. 4. Abdullayeva Q., va boshqalar “Ona tili” T., “O’qituvchi ”1999 yil. 5. Bo’ri Ziyamuhammedov, Mamarajab Tojiyev. Pedagogik texnoloya- zamonaviy o’zbek milliy modeli. Toshkent. 2009. 6. «Kitobim-oftobim» Toshkent. «O’qituvchi» nashriyoti, 2008 yil. 7. G’afforova T. va boshqalar. «Ona tili» 1-sinf, T., «Sharq» 2005. 8. G’ulomova X. va boshqalar. «1-sinfda ona tili darslari», T., «Sharq», 2003 yil.

O'xshashlar

Savod o’rgatish metodlarining qiyosiy-tanqidiy tahlili

Savod o’rgatish jarayoni

Savod o’rgatish metodikasi

Savod o’rgatish jarayoni

Savod o’rgatish jarayonida yozuvga o’rgatish