Ravishlarning yasalishi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

39 KB

Ko'chirib olish

Ravishlarning yasalishi Reja: 1. Affiksatsiya usuli. 2. Kompozitsiya usuli . 3. Semantik usul .

$Bu usulga ko‘ra, ot, sifat, son, olmosh va fe’lning sifatdosh, harakat nomi shakllariga maxsus ravish yasovchi qo‘shimchalar qo‘shish bilan ravishlar yasaladi. Ravishlar, asosan, quyidagi yasovchi qo‘shimchalar vositasida yasaladi: -cha: ot, sifat, olmosh, sifatdosh va ravishlardan ravish yasaydi: inglizcha, vaqtincha, yaxshilikcha, yangicha, sencha, shuncha, istagan-cha, yugurgancha, hozircha, butunicha, ko‘pincha, keyincha. Ravish yasovchi -cha affiksi to‘g‘ridan- to‘g‘ri o‘zak-negizga qo‘shilib kela olganidek, ba’zi so‘z o‘zgartuvchi va shakl yasovchilardan keyin qo‘shilishi ham mumkin: ista+gan+cha, butun+i+cha, o‘z+i+cha, biz+ ning+cha. -larcha affiksi yordamida yasalgan ravishlar ma’no tomonidan –cha affiksi bilan yasalgan ravishlardan deyarli farq qilmaydi. Biroq –larcha asosan, ot va sifatlardan ravish yasaydi: o‘rtoqlarcha, bolalarcha, vaxshiylarcha, aybdorlarcha, yovuzlarcha. Bu affiks sifatga qo‘shilgan-da belgi bildiruvchi so‘z otga xos ma’noga ega bo‘ladi: telbalarcha, mardlarcha . -chasiga, ma’no jihatdan –cha, -larcha affikslariga nisbatan harakat belgisining to‘liq o‘xshashligini bildiradi va ot hamda ba’zi sifatlardan ravish yasaydi: dehqonchasiga, qishloqchasiga, samarqandchasiga, ochiqchasiga, mardchasiga . -iga\-siga : ot, sifat, olmosh, ravish va ravishdoshlardan ravish yasaydi: qatorasiga, uzunasiga, tikkasiga, ko‘tarasiga, ko‘ndalangiga, shunaqasiga. - lab : ot, sifat, son kabi turkum so‘zlardan ravish yasaydi: oylab, bo‘g‘inlab, yaxshilab, ko‘plab, bittalab, botmonlab. - ona : ba’zi bir ot, sifatlarga qo‘shilib ravish yasaydi: fidokorona, ojizona, mardona, xolisona, faqirona . - an : otlardan ravish yasaydi: majburan, qisman, tamoman, tasodifan.$ $- siz, be : ot va fe’lning harakat nomi shakllaridan ravish yasaydi: to‘xtovsiz, beto‘xtov, ruxsatsiz, beruxsat, tinimsiz, betinim. Bu affikslar bevaqt, begumon kabi o‘zaklar asosida yasalganda ma’nodoshlikka ega bo‘lmaydi. Bulardan tashqari , -n \- in : ertan , kechin ; - incha : ko‘pincha ; - ligicha : tirikligicha, butunligicha ; -lay \- layin : butunlay, tiriklayin; - day (dek) qushday (uchmoq) toshday (irg‘itmoq) kabi yasovchi affikslar bilan ham ravishlar yasaladi. 2-§. Kompozitsiya usuli . Bu usul bilan turli turkumga mansub so‘zlarning qo‘shilishi yoki juftlanishi, takrorlanishi orqali ravishlar yasaladi. Qo‘shma ravishlarning yasalishida quyidagi so‘zlar faol ishtirok etadi: 1) u, bu, shu, o‘sha kabi ko‘rsatish olmoshlaridan so‘ng o‘rin-payt, chiqish kelishigidagi yer, yoq, ora, o‘rta so‘zlarini keltirish orqali: u yerga, shu yerdan, o‘sha yoqdan, bu orada, shu o‘rtada kabi; 2) bir so‘zining bosh yoki o‘rin-payt, chiqish, jo‘nalish kelishigidagi so‘zlar bilan qo‘llanishi orqali: bir oz, bir talay, bir vaqt, bir yo‘la, bir onda, bir zumga, bir boshdan, bir chekkadan, bir talay kabi; 3 ) har belgilash olmoshiga bosh va o‘rin-payt, jo‘nalish kelishigidagi so‘zlarni qo‘shish orqali: har yoqqa, har yerda, har tomon, har onda, har lahzada, har qayerda, har safar kabi. Turli turkumlarga mansub so‘zlarning juft va takror holda qo‘llani-shi asosida ham ravishlar yasaladi. Bunda quyidagi turkum so‘zlarining juft va takror holda qo‘llanishi kuzatiladi: 1) ot+ot: qator-qator, yildan-yilga, tun-kun, navbatma-navbat, qadam-baqadam; 2) sifat+sifat: eson-omon, pishiq-pishiq, ochiqdan-ochiq, uzindan-uzoq, zo‘r-bazo‘r ; 3) fe’l+fe’l: uzil-kesil, ag‘dar-to‘ntar, olmoq-solmoq, bilinar-bilinmas, qo‘yarda-qo‘ymay, turib-turib, ozib-yozib, qayta-qayta; 4) ravish+ ravish: nari-beri,$

oldinma-keyin, birin-ketin, unda-bunda, hali-beri; 5) olmosh+olmosh: o‘zidan-o‘zi, o‘z-o‘zidan, o‘z-o‘zicha; 6) aralash holda: ochiq-oydin, to‘la-to‘kis, vaqt-bevaqt, chor-nochor; 7) yordamchi so‘zlar ishtirokida: apil-tapil, taqa-taq, shartta-shartta . 3-§.Semantik usul . Tilimizda ba’zi turkumiga mansub so‘zlar jo‘nalish, o‘rin-payt, chiqish kelishigi qo‘shimchalarini olgan holda yoki hech qanday vositasiz ravishga ko‘chishi mumkin. Xususan, kelishik affikslari vositasida quyidagi turkumga mansub so‘zlar ravishga ko‘chadi: 1) otlar jo‘nalish, o‘rin-payt, chiqish kelishigi qo‘shimchalarini olgan holda: oraga, orada, oradan, tubdan, tongdan, tongda, orqadan, orqaga, chetdan, chetga, chetda; 2) sifatlar jo‘nalish, o‘rin-payt, chiqish kelishigi qo‘shimchalarini olgan holda: uzoqqa, uzoqdan, uzoqda, yaqinda, yaqindan, yaqinga,chindan, pastdan, quyiga, quyida, yolg‘ondan; 3) ko‘rsatish olmoshlari o‘rin-payt, chiqish kelishigi qo‘shimchalarini olgan holda ravishga ko‘chadi: unda- bunda, o‘shanda, shundan, bundan; 4) bo‘lishsiz shaklidagi schifatdoshlar chiqish kelishigi qo‘shimchasini olgan holda: shoshmasdan, indamas-dan, charchamasdan, yiqilmasdan ; 5) bir soni jo‘nalish, o‘rin-payt, chiqish kelishigi qo‘shimchalarini olgan holda: birdan, birga, birda. Bundan tashqari, erta, indin, kecha, burun kabi otlar; yaqqol, tugal, bafurja, uzluksiz, to‘xtovsiz kabi sifatlar; osha, o‘ta, qo‘sha, qayta kabi ravishdoshlar; shartta, tappa, chippa kabi taqlid so‘zlar hech qanday vositasiz tug‘ridan-to‘g‘ri ravishga ko‘chib yangi ma’noga ega bo‘ladi.

ADABIYOTLAR 1. М.Мирзаев, С.Усмонов, И.Расулов Узбек тили. Т., «Укитувчи» 1978. 2. Ш. Шоабдурахмонов, М.Аскарова, А.Хожиев, И.Расулов, , Х.Дониёров Хозирги њзбек адабий тили. Т ., « Укитувчи » 1980. 3. М.Ирскулов Тилшуносликка кириш. Т., «Укитувчи» 1992. 4. А.Баскаков, А. Содиков, А.Абдуазизов Умумий тилшунослик. Т., «Укитувчи» 1981. 5. Х.Неъматов, О.Бозоров Тил ва нутк. Т., «Укитувчи» 1993. 6. У.Турсунов, Ж.Мухторов, Ш.Рахматуллаев Хозирги њзбек адабий тили.. 1-кисм. Т., «Укитувчи» 1979. 7. N. Turniyozov A.Rahimov O‘zbek tili (ma’ruzalar matni) 8. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Ravishlarning yasalishi. Ravishlarning tuzilish jihatdan turlari. Ravishlarda modal shakl yasalishi

So‘z yasalishi

Sifat yasalishi

So‘z yasalishi

Otlarning yasalishi