Олмош. Олмошнинг маъно турлари - Tilshunoslik - Referatlar

Олмош. Олмошнинг маъно турлари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

82 KB

Ko'chirib olish

Олмош. Олмошнинг маъно турлари Режа: 1. Олмош ва унинг лексик-грамматик хусусиятлари. 2. Олмошининг маъно турлари: 1) Кишилик олмошлари; 2) Кўрсатиш олмошлари; 3) Сўроқ олмошлари; 4) Белгилаш олмошлари; 5) Бўлишсизлик олмошлари; 6) Ўзлик олмоши; 7) Гумон олмошлари. 3. Олмошларнинг тузилиш жиҳатдан турлари .

1. Олмош ва унинг лексик-грамматик хусусиятлари. От, сифат, сон, равиш каби сўз туркумлари ўрнида қўлланиб, предмет, белги, миқдор тушунчасининг мавжудлигини кўрсатадиган, уларнинг вазифасини бажарадиган сўз туркумига олмош дейилади. Олмошлар предмет, белги, миқдор маъносини англатмай, фақат уларга ишора қилиш, кўрсатиш учун хизмат қилади. Масалан: Бизга қалин дўст китоб, У гўё нурли офтоб. Бу гапда биз ва у олмошлари от ўрнида келиб, шахс ва предметга ишора қилган. Сиз ана шу жаннатни дунёга келтирган одамлар соғлиғининг посбонисиз. (М,Муҳамедов). Бу гапда ана шу олмоши сифат ўрнида келиб, белгига ишора қилган. Мен бунақа воқеалар ҳақида қанча-қанча китоблар ўқиганман.(О. Ё). Бу гапда қанча-қанча олмоши равиш ўрнида келиб, миқдорий белгига ишора қилган. Олмош сўз туркуми қуйидаги лексик-грамматик хусусиятларга эга: 1) Олмош мустақил сўз туркумларидан фарқли равишда, предмет ва унинг белгисини, миқдорини уларга атама (ном) бўлмаган ҳолда кўрсатиш хусусиятига эга. 2) Олмошлар гапда бажарадиган вазифасига кўра 4 гуруµга бўлинади: а) от ўрнида қўлланувчи олмошлар: мен, сен, у, биз, сиз, улар, ким, нима, ҳар ким, ҳар нима, ҳеч ким, ҳеч нима, аллаким, алланима, бир нарса, бир нима, биров, кимдир, нимадир кабилар. Бу олмошлар от сингари сўз ўзгартиувчи бажарган синтактик вазифаларни (эга, тўлдирувчи, қаратувчи, баъзан кесим) бажаради. Масалан : Кимнинг иши тўғри бўлса, у доим бехавотир бўлади. Нимани қилсанг хор, ўшангга бўласан зор (Мақол). б) сифат ўрнида қўлланувчи олмошлар: бу, шу, ўша, у, ана шу, мана бу, қандай, қайси, ҳар қандай, ҳар қайси, ҳеч қайси, ҳеч қандай, ҳеч бир,

қандайдир, қайсидир, аллақандай, аллақайси, бирон, бирор, қайчи бир, баъзи бир кабилар. Бу олмошлар сифат сингари отга боғланиб, белгига ишора қилади, гапда асосан, сифатловчи-аниқловчи вазифасини (баъзан кесим) бажаради. Масалан: Унинг юзида ҳеч қандай малол аломати кўринмас, аксинча, ҳар кунгидан хуррамроқ эди. (А.Қаҳҳор). Умидимиз - шу. в) 1) сон ўрнида қўлланувчи олмошлар: неча, нечта, нечанчи, қанча, бир неча, бир қанча, қанчадир кабилар. Бу олмошлар сон сингари отга боғланиб, миқдорий белгига ишора қилади, гапда асосан, сифатловчи-аниқловчи вазифасини (баъзан кесим) бажариб келади. Масалан : Арава бормиди? – деди Ўрмонжон каттакон рўмоли билан юзини, бўйнини артиб. –Нечта арава борди? (А.Қаҳҳор.) Хон жанобларидан сўрайдиган бир неча тилакларим бор. (А.Қодирий.) Ёшингиз нечада? 2) равиш ўрнида қўлланувчи олмошлар: қаерга, қаерда, қаердан, қачон, ҳар қанча, ҳеч қанча, нега, қалай, қани кабилар. Бу олмошлар равиш сингари феълга боғланиб, белгига ишора қилади, гапда асосан, ҳол, (баъзан кесим) вазифасини бажаради. Масалан : Отабек тасдиқ ишорасини бергач, негадир бир энтикиб қўйди. (А.Қодирий.) Бола қалай экан? Оёқ- қўли чаққонми? (П.П.) 3) Олмошларнинг морфологик ва синтактик хусусиятлари юқорида санаб ўтилган маъно хусусиятлари билан боғланган ҳолда турличадир. От ўрнида қўлланувчи олмошлар отга хос морфологик ва синтактик хусусиятларга, сифат ўрнида қўлланувчи олмошлар сифатга хос, сон ўрнида қўлланувчи олмошлар сонга хос, равиш ўрнида қўлланувчи олмошлар равишга хос морфологик ва синтактик хусусиятларга эга. 4) Олмош мустақил сґз туркуми сифатида сўз ясалиш хусусиятига эга эмас. Лекин олмошдан саноқли қўшимчалар ёрдамида от, равиш ёки феъл ясалиши мумкин: ўзлик, манманлик каби отлар;

сизла, сенла, сенсира, сизсира каби феъллар; сизча, сиздек, шундай каби равишлар ясалади. 5) Олмошларнинг бошқа сўз туркумидан ажартиб турадиган асосий синтактик хусусиятларидан олмош ҳеч вақт ўзидан олдин аниқловчи олмайди. 2. Олмошнинг маъно турлари : 1) Кишилик олмошлари нутқ жараёнида иштирок этадиган шахсларни ва нутқда тилга олинган шахс ёки предметни кўрсатади. Кишилик олмошларига бирлик ва кўплик сон шаклидаги сўзловчи ( I шахс) мен, биз; тингловчи ( II шахс) сен, сиз; ўзга ( III шахс) у, улар киради. Кишилик олмошларининг I ва II шахси (мен, сен, биз, сиз) фақат шахси ўрнида қўлланади. III шахс кишилик олмошлари (у,улар) эса шахсни ҳам, предметни ҳам кўрсатади. Масалан: Бизнинг уришимиз озод уруши бўлади, ота. (Ойбек.) У кетгандан кейин Сидиқжон шу ернинг ўзида чўкка тушди. (А.Қаҳҳор). Кишилик олмошлари от ўрнида қўлланувчи олмошлардир. Шунинг учун ҳам кишилик олмошлари отга хос морфологик ва синтактик хусусиятларга эга. Кишилик олмошлари келишик қўшимчалари билан турланади. Мен, сен кишилик олмошларига – ни тушум келишиги, - нинг қаратқич келишиги қўшимчаси қўшилганда, ўзакдош н ундоши тушиб қолади: мен Қ-ни,- нингқ мени, менинг; сенҚ-ни,-нингқсени, сенинг каби. У кишилик олмошига жўналиш, ўрин-пай, чиқиш келишиги қўшимчалари қўшилганда, ўзакда бир н ундоши орттирилади: уҚ-га,-да, -дан қ унга, унда, ундан каби. Кишилик олмошининг III шахс кўплик шакли у –лар қўшимчасини қўшиш билан ҳосил қилинади. Биз, сиз кишилик олмошларига қўшилганда, таъкид маъносини, сен олмошига қўшилганда менсинмаслик

маъносини ифода этади: - Маъни? – кўзини олайтирди Соли. – Маъники сенларга бердим, экиб қўйларинг. (О). Кишилик олмошлари гапда эга, кесим, тўлдирувчи ва қаратувчи- аниқловчи вазифасини бажаради. Масалан: Сен вазифангни бажаравер, қўрқма. Сенга ҳеч қандай шикаст етмайди. Сенинг танингга ўқ ҳам ботмайди, найза ҳам. (А.Қ). 2) Кўрсатиш олмошлари шахс, предмет ёки белгини вақт ва ўринга нисбатан кўрсатиш, ажратиш учун ишлатилади. Кўрсатиш олмошларига: бу, шу, у, ўша, ана шу, ана у, мана бу, мана шу, ана ўша кабилар киради. Бу олмошлар сифат ўрнида келиб, белгига ишора қилади, қайси сўроғига жавоб беради. Масалан: Эллик центнерчилар ҳаракатини шу бригада бошлаб берди. Мен ана у сўқмоқдан юрсам ҳам бўлади. (А.Қаҳҳор.) Кўрсатиш олмошлари сўзловчи билан кўрсатилган предмет орасидаги масофанинг узоқ-яқинлигига, воқеа содир бўлган вақтга қараб қўлланади. Бу, мана бу олмошлари сўзловчининг кўз олдида бўлган, сўзловчига яқин турган предметни кўрсатади. Шу, мана шу олмошлари сўзловчининг кўз олдида бўлган ёки яқин вақт ичида тилга олинган предметни яна эслатиш, таъкидлаш учун ишлатилади. У, ана у олмошлари орқали сўзловчининг кўз олдида бґлмаган предметга ишора қилинади. Ўша, ана ґша олмошлари илгари сўзлаб ўтилган бир предметни эслаш орқали кўрсатади. Кўрсатиш олмошлари отга боғланиб келиб, гапда сифатловчи-аниқловчи (баъзан кесим) вазифасини бажаради: Уфққа уланиб осмонга етган шу гўзал мамлакат, шу олтин гуллар. (Ҳ.О.) Кўрсатиш олмошлари отлашса, сон, эгалик ва келишик қўшимчаларини олади. Жўналиш, ўрин-пай ва чиқиш келишиклари қўшимчаларини олганда, бир н товуши орттирилади: бунга, шунга, бундан, шундан, ўшанда каби.

Отлашган кўрсатиш олмошлари гапда эга, қаратувчи-аниқловчи, тўлдиувчи каби синтактик вазифаларни бажаради. Масалан : Йўлчининг ёдига ҳалиги қиз тушди. Шунинг қизи эмасмикин? (О.) Бу замонда кимнинг чақаси кўп бўлса, одамлар ўшанга оғади. (О.) 3) Сўроқ олмошлари шахс, предмет, белги, миқдор ҳақида сўроқни билдиради ёки номаълум шахсни кўрсатади. Сўроқ олмошларига: ким, нима, қандай, қанақа, неча, қанча, қаерда, қаерга, қаердан, нега, қалай, қани кабилар киради. Ким номаълум шахс, нима предмет; қандай, қанақа, қаерда, қаерга, қаердан, нега, қалай, қачон – белги ҳақида; неча, нечанчи миқдор ҳақида сўроқни билдиради. Масалан: Дунёни сув босса, ўрдакка нима қайғу? (Мақол.) Кўпчилик қаерда бўлса, тўқчилик хам шу ерда бўлар. (Мақол.) Сўроқ олмошларининг морфологик ва синтактик , уларнинг маъно хусусиятларига қайси сўз туркуми ўрнида қўлланишига боғлиқ. От ўрнида қўлланувчи сўроқ олмошлари сон, эгалик, келишик қўшимчаларини олади. Бундай олмошлар гапда от сингари турли вазифаларни бажаради. Сифат, сон ўрнида қўлланувчи олмош сифатловчи-аниқловчи вазифасида, равиш ўрнида қўлланувчи олмошлар, ҳол вазифасида, баъзан кесим вазифасида келади. Масалан : Ким иккинчи таклифни ёқласа, қўлини кўтарсин. (М.Қориев). Қаерда сув мўл бўлса, шу ерда ҳосил мўл бўлади. Қайси аҳволда экан? Экин қалай, неча таноб? (С.А.) 4) Белгилаш олмошлари шахс, предмет, унинг белгиси, миқдорини жамлаб ёки умумлаштириб кўрсатади. Белгилаш олмошларига ҳамма, барча, бари, ҳар қандай, ҳар қайси, ҳар нарса, ҳар қанча кабилар киради. Бу олмошлардан ҳамма, барча, бари каби олмошлар предмет ёки белгини жамлаб кўрсатади. Баъзи олмоши тўданинг, жамликнинг қисмини кўрсатади. Ҳар, ҳар ким, ҳар нима, ҳар бир, ҳар қандай, ҳар қайси, ҳар

нарса, ҳар қанча каби белгилаш олмошлари шахс, предмет, белгиларни яккага ажратиб кўрсатади. Масалан: Ботир топса – барча ер, бахил топса – босиб ер (Мақол.) Ҳамма пул иморатга сарф бўлди. Ҳар баҳорда шу бўлар такрор, Ҳар баҳор ҳам шундай ўтади (Ҳ.О.). Гулнор... (Унсиннинг) бурнини, пешонасини ва баъзи ҳаракатларини Йўлчига ўхшатди (О.). Белгилаш олмошларининг ҳам морфологик ва синтактик хусусиятлари қайси сўз туркуми ўрнида келганига қараб белгиланади. Жамликни ифода этадиган ҳамма, барча, бари белгилаш олмошлари от ўрнида келиб, шахс, предметни белгилаш учун қўлланганда эгалик, келишик, сон қўшимчаларини олади ва гапда от бажарган вазифаларда келади. Отга боғланиб келганда, сифатловчи-аниқловчи вазифасини бажаради. Баъзи белгилаш олмоши ҳам худди шундай хусусиятга эга. Шахс, предмет, белгини якага ажратиб кўрсатадиган ҳар ким, ҳар нарса, ҳар нима олмошлари от ўрнида келиб, эгалик, келишик, сон қўшимчаларини олади. Қолганлари сифат ва равиш ўрнида келиб, белгига ишора қилади. Масалан : Атрофда одам тўпланди. Баъзилар ачинади, баъзилар – томошабин (О.). Унинг қўлидан ҳамма иш келади. Келинг деб ҳар қанча қистасам ҳам, меҳмон кетиб қолди (О.). Одам деган ҳар нарсага аралашавермайди (О.). 5) Бўлишсизлик олмошлари мутлақо мавжуд эмаслик маъноси орқали ифодаланган предмет, белги ёки миқдорни умумлаштириб кўрсатади. Бўлишсиз олмошларига ҳеч ким, ҳеч нима, ҳеч нарса, ҳеч бир, ҳеч қандай, ҳеч қанақа, ҳеч қанча кабилар киради. Демак, бўлишсизлик олмошлари ҳеч сўзидан сўнг сўроқ олмошлари ҳамда нарса, бир сўзларини келтириш билан ясалади. Масалан : Бойнинг ташқарисида Йўлчидан бошқа ҳеч ким йўқ.(О.). Мен ҳеч нимани кўрмадим. Ҳеч қандай фикр билдирмади. Ҳеч қайси мамлакатда қурилиш суръати бизникига етмайди (Ў.Ҳ.).

Бўлишсизлик олмошларининг ҳам морфологик ва синтактик хусусиятлари белгилаш олмошлари кабидир. 6) Ўзлик олмоши Ўз сЎзидан иборат бЎлиб, у аниқ, конкрет шахсни ажратиб, кўрсатиш ёки от ва кишилик олмошларининг маъносини конкретлаштириб, таъкидлаб кўрсатади. Масалан: ўзим, ўзинг, ўзи, ўзимиз, мен ўзим, Саиданинг ўзи каби. Ўзганинг мис қозонидан, Ўзингнинг қора қозонинг яхши (Мақол.). Ўзингни ўзинг мақтама, Сени биров мақтасин (Мақол.). Ҳошимжон ака бу билан ўз журъатсизлигини яширмоқчи эканига ҳамманинг имони комил эди. (О.Ё.). Ўзлик олмоши от ўрнида келиб, шахсга инора қилади. Ўзлик олмоши эгалик, келишик, сон қўшимчаларини олади, от бажарган синтактик вазифаларни бажаради. 7) Гумон олмошлари мавжуд, аммо ноаниқ, номаълум бўлган шахс, предмет, белги ва миқдорни билдиради. Гумон олмошлари қуйидагича ясалади: 1. C ўроқ олмошиҚ-дир қґшимчасини қўшиш билан: кимдир, нимадир, қандайдир, қайсидир, қанчадир каби. Масалан: Бир парча қоғознинг юзига қора, қуюқ сиёҳ билан ўнг- тескари, қандайдир ҳарфлар ёзилган (О.). Атиргул тўсатдан силкинди-да, кимдир энгашиб анорзорга қочди (И.Р.). Фарида кўча муюлишига етганда, нимадир тарақлаб кетди (Рашод Нури.). 2. Сўроқ олмошлари нарса сўзи олдига –алла- элементи қўшиш орқали: аллаким, алланима, алланарса, аллақандай каби. Масалан : Миш-мишларни унга ҳамма вақт аллаким айтган бўлади. (А.Қаҳҳор.). Шкафнинг орқасида алланарса шитирлагандай бўлди. 3. Сўроқ олмоши ёки нарса сўзидан олдин бир сўзини келтириш орқали: бир неча, бир қанча, бир нима, бир нарса каби, баъзи белгилаш олмоши қайси сўроқ олмошидан сўнг бир сўзини келтириш билан ҳам гумон олмошлари ясалади: қайси бир, баъзи бир каби.

Масалан : Сизга бир нарса бўлдими? Фақат бир нарсани пайқаб қолди: у йўғида кимдир уйга кириб чиқяпти (Э.А.). Қайси бир кавакда чумчуқ болалари чирқиллайди (О.). Баъзи бир одамлар фақат ўз манфаатини кўзлайди. 4. Бир сўзига –ов, -он, -ор қўшилиши билан ясалади: биров, бирон, бирор каби Масалан : Маҳалламизда бирор бўзчи биров маҳсидўз, биров баққол (О.). Гумон олмошларининг ҳам морфологик ва синтактик хусусиятлари қайси сўз туркуми ўрнида келганига қараб белгиланади. 3. Олмошларнинг тузилиш жиҳатдан турлари. Олмошлар тузилиш жиҳатдан, асосан, 3 хил: 1) содда олмошлар; 2) қўшма олмошлар; 3) жуфт олмошлар. Содда олмошлар бир ўзак морфемадан иборат бўлади: мен, сен, ким, нима, ҳамма, баъзи каби. Қўшма олмошлар икки ўзак морфеманинг қўшилиши ёки бирикувидан ҳосил бўлади: мана шу, ана у, ҳар қандай, ҳеч ким каби. Жуфт олмошлар икки олмошнинг ўзаро тенг боғланишидан тузилади: сен- мен, у-бу, сиз-биз каби.

O'xshashlar

От. Отнинг маъно турлари

Сон ( Соннинг маъно турлари )

От. Отнинг маъно турлари

Олмош

Сузларнинг шакл ва маъно муносабатига кура турлари