Oliy o’quv yurtlarida grammatikaning og’zaki nutq, o’qish va yozuvni o’rgatishdagi ahamiyati - Tilshunoslik - Referatlar

Oliy o’quv yurtlarida grammatikaning og’zaki nutq, o’qish va yozuvni o’rgatishdagi ahamiyati

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

70 KB

Ko'chirib olish

Oliy o’quv yurtlarida grammatikaning og’zaki nutq, o’qish va yozuvni o’rgatishdagi ahamiyati Reja: 1. Oliy o’quv yurtlarida grammatikaning og’zaki nutq, o’qish va yozuvni o’rgatishdagi ahamiyati 2. Chet tili grammatikasini o’rgatishdan kuzatilgan asosiy maqsad 3. Ingliz tili grammatikasini ona tili grammatikasiga taqqoslab o’rgatish 4. Grammatikaga o’rgatishda talabalrning til tajribalarini inobatga olish 5. Grammatikani o’rgatishni metodik tashkil qilish 6. Grammatik masalalarni shakllantirish uchun mo’ljallangan mashqlarning til va turlari

Oliy o’quv yurtlarida grammatikaning og’zaki nutq, o’qish va yozuvni o’rgatishdagi ahamiyati. Til tushunmoq va unda o’z fikrini to’g’ri bayon qilish uchun kishi o’rganilayotgan til grammatika mexanizmini o’zlashtirmog’I zarur. Darhaqiqat, kishi gapdagi hamma so’zlarni bilsa ham, bu gapdagi so’zlar o’rtasidagi bog’liqliklarni sezmasa, uning mazmunini tushunib etmasligi mumkin. Aksincha, biron gapda bitta, ikkita va undan ham ko’proq notanish so’z ishlatilgan bo’lsa ham, kishi til strukturasini yaxshi egallagan bo’lsa, u shu so’zlarning ma’nosini fahmlab bilib olishi yoki hech bo’lmaganda bu so’zlarni lug’atdan topib gapning mazmunini tushunib olishi mumkin. Masalan: o’zbek va rus o’quvchilari ushbu gapdagi hamma so’zlar tanish bo’lsa ham, grammatikani yaxshi o’zlashtirmagan bo’lsa, uning mazmunini tushunishda ancha qiynalishlari mukin: He saw her book a ticket. Buning sababi shundan iboratki, bu gapda o’zbek yoki rus talabalri uchun tushunib olinishi qiyin bo’lgan grammatik hodisa qo’llangan. Agar talab ingliz tilidagi qo’shma to’diruvchi modelini o’rgangan bo’lsa, u bu gapdagi book so’zi ot emasligini, balki her book . Chet tili grammatikasini o’rgatishdan kuzatilgan asosiy maqsad Metodikada “grammatika” termini ikki ma’noga ega: bir tomondan grammatika tilning qurilishini bildirsada, ikkinchi tomondan u grammatik qurilishni tadqiq qiladigan fan ma’nosini anglatadi. Chet tillar o’qitish metodikasida bu ikki tushunchani farqlash quyida to’xtab o’tiladigan sabablarga ko’ra juda muhim ahamiyat kasb etadi. Tilning grammatik qurilishi uning so’z boyligi bilan birga til materiallarini tashkil qiladi. Har qanday tilni amaliy jihatdan egallash uning Grammatik qurilishini u yoki bu darajada mukammal bilishni taqoza qiladi. Metodikaning vazifasi talabalar, talabalar tomonidan grammatika hodisalarini egallashning samarali yo’l va usullarini izlab topishdan iboratdir. Grammatikani tilning Grammatik qurilishi haqidagi fan sifatida oladigan bo’lsak, u o’rta maktabda o’qitish predmeti hisoblanmaydi. Grammatika chet tili institutlarida, universitetlarida o’quv predmet sifatida o’qitiladi. Chet tili grammatikasini

o’qitishdan asosiy maqsad nutq faoliyati har-xil turlarning to’g’ri shakllanishini ta’minlaydigan nutq grammatik malakalarini hosil qilishdan iboratdir. Bu yerda so’z birinchidan morfologik – grammatik malakalarni, ya’ni otlarning kelishik qo’shimchalarini, fe’llarning shaxs son qo’shimchalarini to’g’ri ishlatish malakalarni shakllantirish haqida ktmoqda. Ikkinchidan, analitik tiplarda (ingliz tili shunday tillar guruhiga mansub) nutqiy sintaktik malakalarni, ya’ni turli tildagi gaplarni struktura jihatidan tuza olish malakalarini va sodda hamda qo’shma gaplarda so’z tarkibini qo’llash malakalarini shakllantirish zarur. Shuning uchun aktiv grammatika ustida olib boriladigan hamma ish (grammatika materialini kiritish va tushuntirishdan boshlab) ana shu maqsadda erishishga qaratilmog’i kerak. Ingliz tili grammatikasini ona tili grammatikasiga taqqoslab o’rgatish Ma’lumki, ingliz va o’zbek tillari alohida til guruhlariga mansub. Ingliz tili hind- evropa tillari oilasining german tillari guruhiga kirsa, o’zbek tili turkey tillar guruhiga kiradi. Lekin bu tillar grammatika tizimlari bir-birlari bilan taqqoslansa ularning bosqichlarida bir tomondan o’xshash va ikkinchi tomondan farqli hodisalarning guvohi bo’lamiz. Morfologik bosqichda ikkala til grammatika tizimi o’rtasidagi o’xshashliklar otlarda son, kelishik qo’shimchalarida, fe’llarda esa zamon, nisbat, mayl, shaxs va son kategoriyalari qo’shimchalarida uchraydi. Shu narsani alohida ta’kidlash kerakki, bu kategoriyalarda grammatik vositalar ingliz tilida juda kam sonlidir. Shu bilan birga bu kategoriyalar ifodalanishida va ma’nosida muhim farqlarni ham uchratamiz. Masalan ingliz va o’zbek tillarida son kategoriyasining ifodalanishi qo’shimchalash qo’shish yo’li bilan yasalsa ham, bu kategoriyada muhim farqli joylar ko’p qiyinchiliklar kelib chiqishiga sabab bo’ladi. Misol: Beshta kitob – five books O’nta talaba – ten students So’z o’zagidagi unlini o’zgartirish yo’li bilan ko’plik shaklini yasash bilan ingliz tiliga xos hodisa hisoblanadi. Misol: man-men kishi-kishilar

Tooth – tuth pish-pishlar Goose – guse g’oz – g’ozlar Ingliz va o’zbek tillarida ot so’z turkumida kelishik kategoriyasi bor bo’lishiga qaramay, kelishik qo’shimchalarining soni har ikkala taqqoslanayotgan tillarda bir xil emas. O’zbek tilida 6 ta keshilik qo’shimchasi mavjud bo’lib, ingliz tilida ularning soni faqat ikkita. O’zbek tilida Ingliz tilida b.k. bola Common Case boy q.k. bolaning Possessive Case boy’s t.k bolani j.k bolaga o’.p.k. bolada ch.k boladan Har ikkala tilining sintaktik qichida bir tomondan o’xshash belgilarga duch kelsak, ikkinchi tomondan faqat bir tilning o’zigagina xos bo’lgan hodisalarni uchratamiz. Masalan: gaplarning darak, so’roq va bo’lishsiz shakllari har ikki tilga xos bo’lgan sintaktik hodisa sanaladi. Lekin darak gaplardagi so’z tartibini tahlil qilsak, ingliz tilida gapdagi so’z tartibi o’zbek tilidagidan ancha qat’iy ekanligiga guvoh bo’lamiz. O’zbek tilida gapdagi so’z tartibi ingliz tilidagiga nisbatan erkinroq hisoblanadi. Buni quyidagi misollarda ko’rish mumkin: Ovchi quyonni tutdi Quyonni ovchi tutdi Tutdi ovchi quyonni Yuqoridagi gaplarda ayrim stilistik farqlarni hisobga olmasa, bir xil fikr ifodalanganligini sezish qiyin emas. Quyidagi inglizcha gapdagi so’z tartibini o’zbek tilidagi kabi o’zgartirish mumkin emas. The hunter caught the hare The hare caught the hunter Caught the hunter the hare

Keyingi ikkita gap mazmun jihatdan ham noto’g’ri hisoblanadi. Ingliz tilida ayrim gap tiplari borki, bunday strukturalarni o’zbek tilida hech uchratmaymiz. There is a book case in the middle of the room Uyning o’rtasida kitob javoni bor I had my hair cut yesterday Kecha men sochimni oldirdim Yoki aksincha, o’zbek tili sintaksisi bosqichida ayrim gap strukturalari ingliz tilidagidan tubdan farq qiladi. Sovuq – It is cold Siz bu ishni bajarishingiz kerak It is necessary for you to do this work Chet tilini o’qitish metodikasida talabalar uchun qiyinchiliklar keltirib chiqargan bunday o’xshash bo’lmagan hodisalarni hisobga olish zarur.Bunday qiyinchiliklarni qattiq nazoratga olish o’qish jarayonini maqsadga muvofiq tashkil qilishga, til materialining kiritishni ancha samarali usullarini tanlashga yordam beradi. Ularni oldini olish uchun chuqurroq tushuntirish, mahkamlash ishlarini olib borish kerak. Grammatikaga o’rgatishda talabalrning til tajribalarini inobatga olish Metodik adabiyotlardan bizga ma’lumki maktabda chet tilini o’rgatish ikki tillik sharoitda amalga oshiriladi. O’quvchi talabalarning chet tili o’rgangunga qadar ona tili va rus tili bo’yicha til tajribasiga ega bo’ladi. Ular o’z ona tillariga va rus tiliga oid ko’p Grammatik terminlar, hodisalar, qoidalar va malakarni egallaydilar. Ulardagi bu tajribani shu sinfda, guruhda ingliz tili o’qitayotgan o’qituvchi hisobga olish va talab qilingan joylarda ulardan talabalarni foydalanishga o’rgatish kerak. Ingliz tili morfologiyasini ko’p hodisalarini talabalarga o’rgatishda ular egallagan ona tili va rus tiliga oid til tajribasidan ijobiy ko’chirilishni amalga oshirish mumkin. Masalan, ingliz tilidagi predloglar talabalar o’zlashtirishlari uchun qiyin material hisoblanadi, bunga sabab shundan iboratki, birinchidan o’zbek tilida predloglar yo’q. Ikkinchidan predloglar so’z turkumi sifatida mavxum (abstrakt) tushunchalarni ifodalaydi, shuning uchun ularni o’zlashtirishda talabalar ko’p

qiyinchiliklarga duch keladi. Agar biz talabalardagi rus tili bo’yicha mavjud bo’lgan til tajribasiga suyansak, unda so’z turkumini o’zlashtirish oson amalga oshiriladi. V sinf o’quvchilari “Ya idu v shkolu” va “ya jivu v Tashkenti” gaplarini yaxshi o’rgatishadi. Bu gaplarda v predlog hisoblanadi. Predloglar tushuntirilganda rus tiliga oid tajribani hisobga olish maqsadga muvofiqdir. Ingliz tilidagi kelasi zamon shakliga ega bo’lgan strukturalarni kiritish yoki tushuntirishda ham rus tilidagi lingvistik tajribadan foydalanish foydadan holi emas. I shool work at school Ya budu rabotat v shkole Misollardan ko’rinib turibdiki, har ikkala tilda kelasi zamon fe’l shaklining yasalishi bir-biriga o’xshash va bunday ijobiy ko’chirilishdan foydalanish metodik nuqtai nazardan maqsadga muvofiqdir. Ingliz tilini o’qitishning birinchi va ikkinchi bosqichlarida ayrim grammatik hodisalarni o’rgatishda o’quvchi talabalar o’zlashtirgan ingliz tili grammatikasiga oid til tajribasidan ham foydalaniladi. Masalan, talabalar infinitivining gapdagi vazifalarini o’rgangan bo’lsa, gerundiyning gapdagi vazifalari o’rganilayotgan payda ular tomonidan infinitive bilan bog’liq ravishda egallagan tajriba hisobga olinadi. Masalan, ingliz tilidagi gerundiy infinitiv kabi gapda ega va to’ldiruvchi vazifalarida ishlatiladi. Masalan: To read good books is usepul Reading good books is usepul Grammatikani o’rgatishni metodik tashkil qilish Grammatik materialni o’rgatish uchun uni oldin metodik tashkil qilinadi. Grammatikani o’rgatishni metodik tashkil qilish nutq faoliyati turlarini grammatik tomonlarini o’rgatish, ko’nikmalarini shakllantirish, uni nutqd avtomatlashtirishdir. Bunda grammatik materialni metodik tashkil qilish, uni nutq faoliyati turida ishlatish maqsad va vazifasiga ham bog’liqdir. Grammatikani o’rgatishni metodik tashkil qilish nimalardan iborat ekanligini quyidagi jadvaldan ko’rish mumkin.

Grammatikani o’rgatishni metodik tshkil qilish grammatikani tanlash taqsimlash metodik tipologiya qilish grammatika ustida ishlash Grammatikani kiritish (tushuntirish) shakli mazmuni qo’llanilishi o’zgartirish mustahkamlash Grammatika materialini tanlash. Grammatikani o’rgatishdan oldin uni tanlab olinadi. Tanlashning sababi 1) grammatik material ko’p, uni hammasini o’rgatib bo’lmaydi, ayniqsa o’rta maktab sharoitida ko’p grammatikani o’rgatish qiyin, chunki grammatika alohida aspekti qilib o’rganilmaydi. 2) zaruriy maqsadga muvofiq tanlanadi, hamma grammatik material hamma nutq faoliyati uchun zarur, kerak bo’lmaydi. Turli o’quv yurtlarida turlicha maqsad bo’ladi. Tanlangan grammatik material grammatik minimum deyiladi. O’rta maktab grammatik minimumi dasturida tanlanib beriladi. Tanlangan grammatik material shu dasturda sinflarga taqsimlab ko’rsatiladi, tanlangan grammatik materialni amalda qo’llay olish o’rgatiladi. Grammatik minimum ilmiy tamoyillar asosida tanlanadi. Metodik adabiyotda grammatik minimum tanlashning asosiy tamoyillari ishlab chiqilgan. Nutq faoliyatining produktiv turlari uchun o’ta zarur bo’lgan hodisalar aktiv grammatik minumumga kiritiladi. Aktiv grammatik minimumga material tanlashning hamma tomondan qabul qilingan asosiy tamoyillari quyidagilar hisoblanadi: 1) og’zaki nutqda keng tarqalganlik tamoyili 2) namunaviylik tamoyili 3) sinonim hisoblangan grammativ hodisalarni chiqarib tanlash tamoyili Sanab o’tilgan birinchi va ikkinchi tamoyillarga muvofiq faqat og’zaki nutqda ko’p qo’llaniladigan va leksikani ko’p qismga tatbiq qilinadi grammatik hodisalargina kiritiladi. Qolgan barcha grammatik hodisalar leksik yo’l bilan o’zlashtiriladi. Ingliz tilidagi Past Perfect, passiv konstruksiyalar, infinitiv va sifatdosh oborotlar

og’zaki nutqda kam ishlatiladi, lekin ular kitobiy yozma uslubda ancha ko’p qo’llanishga ega. Shuning uchun yuqorida sanab o’tilgan shakl va konstruksiyalar aktiv minumumga kiritilmaydi, lekin ular passiv minimumga albatta kiritiladi. Uchinchi tamoyilga muvofiq hamma sinonimlar ichidan stilistik jihatdan neytral hisoblangan shakl yoki konstruksiya aktiv grammatik minimumga kiritiladi. Ingliz tilida majburiylikni must, should, need, to have, to , be to, modal fe’l va iboralari yordamida ifodalash mumkin. Aktiv Grammatik minimumda faqat must modal fe’li qoldirilib, qolgan modal fe’l va iboralar passiv minimumga kiritiladi. Yozma nutqda eng ko’p qo’llaniladigan va talabalar o’qiganda, tinglaganda ularni tushunishlari zarur bo’lgan Grammatik hodisalar passiv grammatik minimumga kiritiladi. Адабиётлар :

1. Тили ўрганилаётган мамлакатлар щақидаги географик, сиёсий- маданий расмлар ва плакатлар. 2. Ўрта мактабда чет тили ўқитишнинг умумий методикаси А.А.Миролюбов, И.В.Ращмонов, В.С.Цутлин тахрири остида М.Просвешение 1967. 199-248 б. 3. Н.И.Гез, М.В.Ляковицская, А.А.Миролюбов. Методика обучения иностраннўм язўкам в средней школе. 4. www . ziyonet . uz

O'xshashlar

O’qish darslarida nutq o’stirish

Savod o’rgatish jarayonida yozuvga o’rgatish

Bog’lanishli nutq, og’zaki hikoya va yozma insho

Bog’lanishli nutq, og’zaki qayta hikoyalash va yozma bayon

Savod o’rgatish jarayonida yozuvga o’rgatish