O'zga gap - Tilshunoslik - Referatlar

O'zga gap

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

88 KB

Ko'chirib olish

O'zga gap Reja: 1. O'zga gap va uning turlari 2. O'zlashtirma gap

O'zga gap va uning turlari Ayrim hollarda so'zlovchi o'z nutqida o'zganing gapini ham ishlatishi mumkin. Bunday qo'llangan o'zgalarning gapi so'zlovchi nutqida hech qanday o'zgarishsiz yoki mazmuni saqlangan, ammo grammatik xususiyatlari o'zgartirilgan holda qo'llanishi mumkin. Shunga ko'ra o'zga gap, asosan, ikki turga bo'linadi: 1) ko'chirma gapli qo'shma gap. 2) o'zlashtirma gap. Mazmuni, leksik va grammatik xususiyatlari o'zgartirilmay, aynan berilgan o'zga gap ko'chirma gap deyiladi. Bunday gap odatda so'zlovchi (avtor) gapi bilan birga qo'llanadi. Shuning uchun ham ko'ehirma gap ikki qismdan iborat bo'ladi: 1) ko'chirma gap (o'zganing gapi), 2) avtor (so'zlovchi) gapi. Ko'chirma gap so'zlovchi avtor (gapi bilan birga qo'llanadi) va so'zlovchi gapi ko'chirma gap kimning gapi ekanligini bildiradi. So'zlovchi gapining kesimi ko'pincha dedi, deb so'radi, deb javob berdi, gapirdi, so'zladi, aytdi kabi fe'llar bilan ifodalanadi. Ko'chirma gap so'zlovchi gapidan oldin va keyin keladi. Shuning uchun so'zlovchi gapi ko'chirma gap ichida va ko'chirma gap avtor gapi ichida keladi. Agar ko'chirma gap darak gap shaklida bo'lib so'zlovchi gapidan oldin kelsa, ko'chirma gapdan keyin vergul va tire qo'yiladi va ko'chirma gap qo'shtirnoq ichiga olinadi. Masalan: "Men maymunjon tergani shu yerga kelgan edim —dedi Qo'ziboy. (H.N.) ko'rinishi "K"-, S. Ko'chirma gap so'roq, buyruq yoki his-hayajon gap bo'lsa, so'roq va undov belgilari qo'shtirnoq yopilmasdan oldin qo'yiladi: "Ota, qayergacha quvib bordingiz?" - dedi Haydarov cholning gaplarini tez-tez yozib borarkan. (S. A.) "K"?- S. "Xat !" xat!" deb shivirlashdi bedapoyaga yugurgan bolalar. (H.N.) "K!"—S. Agar ko'chirma gap so'zlovchi gapidan keyin kelsa, so'zlovchi gapidan keyin ikki nuqta qo'yiladi. Ko'chirma gap so'roq, buyruq yoki his-hayajon gap bo'lsa, so'roq va undov belgilari qo'shtirnoq yopilmasdan oldin, ko'chirma gap darak gap bo'lsa, nutq qo'shtirnoq yopilgandan keyin qo'yiladi.

Dedi: "Qaydin sen, ey, Majnuni gumroh!" Dedi. "Majnun Vatandin qayda ogoh " S: "K?" S: "K!" S: "K." So'zlovchi gapi ko'chirma gap ichida kelsa, tinish belgilari quyidagicha ishlatiladi: Ko'chirma gapning uzilgan qismida vergul, nuqtali vergul, ikki nuqta qo'yilgan bo'lsa yoki hech qanday tinish belgisi bo'lmasa, so'zlovchi gapining har ikki tomonidan vergul va tire qo'yiladi. Masalan: Kampir ketish uchun eshikka tomon borarkan, Aleksey: "Rahmat buvijon", -dedi -S: "K". Ko'chirma gapning uzilib qolgan qismidan so'ng nuqta qo'yilgan bo'lsa, so'zlovchi gapidan oldin vergul va tire, undan keyin esa nuqta va tire qo'yiladi. Ko'chirma gapning davomi bosh harf bilan yoziladi. "Mana shu bo'rsiq Mirzacho'lda yakkalanib qolgan hayvonlarning eng oxirgisi, - deb ta'kidladi bobom. Mening nomimdan hayvonot bog'iga topshirib yubordi. "K, _S. -K" Ko'chirma gapning uziligan qismidan so'ng so'roq yoki undov belgisi qo'yilgan bo'lsa, so'zlovchi gapidan oldin tire, undan keyin nuqta va tire qo'yiladi. Ko'chirma gapning davomi bosh harf bilan yoziladi "Arilarning g'ashiga tegmang!"—deb ogohlantirdi bobom. Bir yopishsa qo'ymaydi". "Qiziq! - dedi Ahmad. - Arilarga tegin-moqchi bo'lasiz". "K?-S. -K". "K!-S. -K". Ko'chirma gap so'zlovchi gapi ichida kelsa, so'zlovchi gapining uzilib qolgan qismidan so'ng ikki nuqta qo'yilib, ko'chirma gap qo'shtirnoq ichiga olinadi. Ko'chirma gapdan keyin vergul va tire qo'yiladi, so'zlovchi gapning davomi yoziladi. Xadicha aya doim: "Baraka top qizim, obro'ying, iqboling bundan ham baland bo'lsin". - der edi. (H. N.)'S: "K , -S. Ko'chirma gap so'roq, buyruq yoki his-hayajon gap bo'lsa. so'roq va undov belgilari qo'shtirnoq yopilmasdan oldin qo'yiladi. O'qituvchi: "Abdulla Qodiriyning "O'tgan kunlar" romanini o'qiganmisan?"—deb so'radi. S: "K?" -S. O'zlashtirma gap Shakli o'zgartirilib, mazmun saqlangan o'zgalarning gapi o'zlashtirma gap deyiladi. Bunday gaplarda o'zgalarning gapi leksik, semantik, grammatik va ohang jihatidan o'zlashtirilib beriladi, yani o'zgalarning fikri so'zlovchi tomonidan hikoya

qilinadi. Misollarni qiyoslaymiz: Ko'chirma gapni: "Kitob aqlning kaliti", - dedi o'qituvchi. O'zlashtirma gap: O'qituvchi kitob aqlning kaliti ekanligini aytdi. Ko'chirma gap: ''Imtihonlarga qanday tayorlanyapsan?"- deb so'radi kursdoshim.O'zlashtirma gap: kursdoshim imtihonlarga qanday tayorlanayotganimni so'radi. Takrorlash uchun savol va topshiriqlar 1. O'zga gap nima va qanday shaklarda namoyon bo'ladi? 2. So'zlovchi gapi nima? Ko'chirma gap-chi? 3. O'ziniki bo'lmagan ko'chirma gap nima ? 4 .Ko'chirma va o'zlashtirma gapning maqsadiga ko'ra turlari? 5. O'zlashtirma gap nima? Ularning farqi? 6. Ko'chirma gap va so'zlovchi gapining joylashish o'rni vatinish belgilarining qo'llanilishi? Amaliy mashqlar O'zga gapni sintaktik tahlil qilish tartibi va namunasi 1. O'zga gap va uning turi. 2. Ko'chirma gapda ko'chirma va muallif (so'zlovchi) gapini aniqlash. 3. Ko'chirma va so'zlovchi gapining ifoda maqsadiga ko'ra turlari. 4. Ko'chirma va so'zlovchi gapining joylashish o'rni. 5 .Ko'chirma gap va so'zlovchi gapining grammatik asosi. 6. O'zlashtirma gapning grammatik asosi. 60-mashq.O'zlashtirma gapni ko'chirma gaplarga aylantirib yozijig va tinish belgilarini qo'ying. 1. O'qituvchi til insonning eng muhim aloqa vositasi ekanligini uqtirdi. 2.O'qituvchi bolalardan uy topshirig'ini bajargan-bajarmaganliklarini so'radi. 3.Maqsad o'rni maktabni bitirganidan keyin universitetga kirishini aytdi. 4. Biz ommaviy ish va ijtimoiy foydali mehnatga doim tayyor ekanligimizni bildirdik. 61-mashq. O'zingiz o'qigan badiiy asarlardan ko'chirma gapga misollar topib yozing. PUNKTUATSIYA O'zbek tili punktuatsiyasi vu lining asosiy tamoyillari Punktuatsiya (lat. Punktion "nuqta") so'zidan olingan bo'lib o'zbek tilshunosligida

tinish belgilari nomi bilan yuritiladi. Tinish belgilarining ishlatilishi haqidagi qoidalar to'plami punktuatsiya deyiladi. Tinish belgilari yozma nutqda katta amaliy ahamiyatga ega. O'zbek tilida tinish belgilarining bir necha tamoyillari bor. Logik-grammatik tamoyil, uslubiy tamoyil, defferensiatsiya tamoyillari. 1. Logik- grammatik tamoyilga ko'ra har bir tinish belgisimantiqiy fikrning tugalligini bildirish uchun yozuvda qo'llanadi.Masalan: Bugun dars bo'ladi. (darak) mazmun va grammatikjihatdan tugallangani uchun (.), sen bahomi sog'inmadingmi? so'roqmazmuni ifoda etilgani uchun (?), Yashasin mustaqilliik undoshmazmuni berilgani uchun (!) belgilari qo'yilgan. 2. Uslubiy tamoyilga ko'ra gapda ifoda etiladigan turli his-hayajon, emotsiya yoki badiiy, ilmiy uslub talabiga ko'ra tinishbelgilari ishlatiladi. 3. Defferensiatsiya tamoyiliga ko'ra esa tinish belgilarini gaptalab qilgan ohang va mazmuniga ko'ra ajratib farqlash asosidaishlatish tushuniladi. O'zbek tilida tinish belgilarining ishlatilish o'rinlarini quyidagicha izohlash mumkin: I. (.) Nuqtaning ishlatilish o'rinlari: 1) darak gap oxirida ishlatilib, fikming tugallanganligini bildiradi. Masalan: Mustaqillikka erishgach, barcha orzularimiz amalga oshdi. (Gaqzetadan.) 2) Orzu -istak, iltimos. yalinishga undosh. so'roq, maslahat, nasihat, ogohlantirish mazmunini ifodalagan buyruq gaplar oxirida: Bir kelib keting qo'shig'imizga. Go'zallaming malikasi ekansan, Buni sening ko'zlaringdan o'qidim. (Ch.) 3) raqamlar yoki harflar bilan ko'rsatilgan numerativlardanso'ng: 5. B. 10. A. 4) bosh harflar yoki bo'g'inlar bilan ko'rsatilgan shartliqisqartmalardan so'ng: A.Cho'lpon, G'. G'ulom. A. Oripov kabi: 5) ko'chirmaning manbaini ko'rsatuvchi kiritmalardan so'ng:A. Qahhor /"Sinchalak"/T. Murod. /"Otamdan qolgan dalalar'7. 6) raqamlar bilan yozganda oy, kun, yillarni ajratuvchi belgisifatida ishlatiladi: a) I. IX (1 sentabr mustaqqillik bayrami)

b) 21. X. 1989. (21 oktabr 1989 yil "Davlattili haqida" Qonunqabul qiungan kun) 7) matematikadan ko'paytiruv alomati va murakkab sonlarni sinflarga ajratuvchi belgi sifatida ishlatiladi: 4—4=16; 5—5=25; O'zbekistonda "4. 000000 tonna" paxta terib olindi. II. (?) So'roq belgisining qo'llanish o'rinlari: 1) sof so'roq gaplar oxirida: Toshkentdan nimalar keltirdingiz,bek aka? Dars qachon tugaydi? 2) taxmin, chama, taajjub, buyruq ma'nolarini ifodalagan so'roqgaplar oxiriga Shu gaplar rostmi? Bugun qayerga bormoqchisan?Kelasanmi? Hayronman? 3) ritorik so'roq gaplardan so'ng: Qizni kim sevmaydi, qimiznikim ichmaydi? (Maqol.) Vatandan ayrilib bo'ladimi? Dunyodavatandan aziiz narsa bormi? 4) taqrizlarda ko'chirmalarda biron so'z yoki jumla noaniqlik,gumon, tushunmovchilikni ifodalaganda ham so'roq belgisi qo'yiladi."U o'zining o'tkir aqli (?) bilan. ko'zlaridagi joziba (?) bilan esdaqoladi." 5) so'roq ma'nosida ishlatilgan so'zlardan keyin: ot kim, nima?kimlar? nimalar ! so'roqlariga javob beradi. III. (!) Undov belgisining qo'llanish o'rinlari: 1). undov gaplar oxirida: Kelgusi avlod tarixga qarab hukm yuritadur, ustod! — dedi Ali qushchi. (O. Yo.) Bu iflosni otgan men bo'laman! (U.A.) 2). his-hayajon bilan aytilgan buyruq gaplar oxirida: Nimalar deyapman, bilmayman, hayhot! (S. Z.) Yurtim, seni faqat boyliklaring-chun, Sevgan farzand bo'lsa, kechirma aslo! (A. O.) 3) emotsionalikka ega bo'lgan yo aktiv gaplarga: Akajon! Men!Ikki olam sohibasi akajon! ("Ramayana" kinosidan). 4) kuchli his-hayajon bilan aytilgan so'z- gaplarda: Labbay!Xo'p! Bo'pti! Ofarin! Voy!. 5) undov ohangi bilan aytilgan atov gaplarda: -Urush! -Dunyo!Mustamlaka! (H. O.) 6) taajjub, tashakkur, rag'batlantirish, hayratlanish, zavqlanish,shodlik,

mamnunlik, g'azab, qo'rqish ma'nolarini bildiruvchi gaplarkuchli his-hayajon bilan aytilsa undov belgisi qo'yiladi: Balli! Rahmatsizga? Juda zo'r! Yashang! Nahot! Xayriyate! Bor ekansan! Voy.betamiz hayvon-ey! 7) gap boshida undov ohangi bilan aytilgan undalmalardan so'ng:Xonimlar va janoblar! Xush kelibsiz, bizning yurtimizga! 8) gap boshida his-hayajon bilan aytilgan undov so'zlaridanso'ng qo'yiladi: Eh! Attang! Nega oldin bilmadik ekan? IV (,) Vergulning qo'llanilishi: 1) biriktiruvchi bog'lovchilar ishtirok etmagan uyushiq bo'laklar orasida: Bog'imizda olma, o'rik, shaftoli, gilos, xurmo bor. 2) undalmali gaplarda: Daryo emas, xalq timsoli erursan, Oqil tushgin quruq qolma, onajon (E.V.) Sen ham oshiqmisan aytchi ohujon. (A. 0.) 3)kirish konstruksiyali gaplarda: Talabalarimiz, mening eshitishimcha, musobaqa g'olibi bo'libdilar. 4) undov so'zli gaplarda: Oh,voy, burnim (A.Q.) 5) takrorlangan so'zlarda: hoy, hoy o'lan, jon o'lan, o'yinchi qizyor, yor! 6) ergashgan qo'shma gaplar orasida:Bermasang tinchlik agar, Bulbul gulistondan ketar. (Qo'shiq.) 7) bog'lovchisiz qo'shma gaplarda: Botirlari kanal qaziydi, Shoirlari g'azal yozadi. (H.O.) 8) ko'chirma gapli birikmalarda: "Chin savdogar emishsiz", -dedi qutidor. (A. Qod.) 9) zidlovchi bog'lovchilar ishtirok etgan gaplarda: Vali o'qidi,ammo yozmadi. 10) takrorlangan bog'lovchilar ishtirok etgan gaplarda: Sensansevarim, xoh inon, xoh inonma. V.(:) Ikki nuqtaning qo'llanilishi: 1) bog'lovchisiz qo'shma gaplarda: Uning she'ri misoli oltin: ochiladi o'qigan savin. (U.) 2) umumlashtiravchi bo ' lak uyushiq bo ' laklardan oldin kelganda : Kirib keldi ikki do ' stim : biri Erkin , biri To ' lqin .

3) ko ' chirma gapli qo ' shma gaplarda so ' zlovchi gapidan keyin : Dedi : Senga nedur olamda pesha ? 4) misol, masalan, chunonchi. qaror, reja, mavzu, maqsad, sabab,kabi so'zlardankeyin: Mavzu: Undosh fonemalar va ularning tasnifi. VI (;) Nuqtali vergulning qo'llanilishi. 1) ma'no jihatidan bir-biriga yaqin bo'lmagan gaplar orasiga: sening taklifig, albatta o'tmaydi; unda kimning obro'yi tushadi. 2) uyushiq bo'laklar murakkab bo'lganda: Bir yonda taxtu tomosha, Bir yonda sarvinozlar; Gul bo'lib ochilgandir, Qizlargul dilnavozlar. (Qo'shiq.) 3) murakkab qo'shma gaplarda: Pastlikdan daryo ko'rindi: qirg'oq bo'yida goh bog' etaklari, goh stantsiya uylari qorayib ko'runar edi, ba'zilarining derazalaridan chiroq miltillab turgan bo'ladi. VI. Ko'p nuqtaning qo'llanilishi (...) 1) fikrning tugallan-maganligini bildiradi: Bilmayman degan edi, yana o'zi biladi... 2) yozma nutqda berilishi mumkin bo'lmagan so'zlar o'rniga: Tavba!... Nima qilsam ekan bu la'natini? 3) so'zlovchining o'ylanib qolganini: shu ishlarni o'zing bajarsang?... 4) Qisqartirilgan jumlani: To'g'risi... jonga tegdi. 5) kuchli his-hayajon: ko'm-ko'k ... ko'm-ko'k.... 6) dialoglarda: - Qaydin kelding? ___ —oting nima? ___ VI. () Qavsning ishlatilish o'rinlari. 1) kiritma birikmalarda: Ahmad (Saidaning akasi) sharqshunoslikda o'qiydi, Salomat va Saodat (Ahmad akaning singillari) hali maktabda o'qishadi. 2) sitata yoki misolning qayerdan olinganligini ko'rsatuvchi manbalarning nomi ham qo'shtirnoq ichiga olinadi. O'zbekiston deya atalur, Uni sevib el tilga olur. (H.O. "O'zbekiston" she'ridan.) 3) remankalar ham qavs ichiga olinadi: Ra'no (ko'z qisib) Nima Salimga ko'ngling

yo'qmi? 4)fcshuntirish, izoh, uqtirish ma'nosidagi so'zlar, iboralar, gaplar ham qavs ichiga olinadi: "Akademik" (atoqli o'zbek tilshunosi Sh.Shoabdurahmonov.) "Feruz" (qo'shiq). "Tanovar" (kuy). 5) badiiy asarlarning qanday janrga mansubligini bildiruvchi so'zlar ham qavs ichiga olinadi. "O'zbekiston" (she'r) "Alpomish" (doston), "O'g'ri" (hikoya), "Otamdan qolgan dalalar" (roman). 6) gazeta va jurnallar tahrir hay atining vazifalari ham qavs ichiga olinadi: T. Mirzayev (bosh muharrir) "O'zbek tili va adabiyoti"jurnali. M. Jo'raev (Mas'ul kotib) va boshqalar. 7) zavod, fabrika, firma, qo'shma korxona, mehmonxona vaboshqa nomlar: "Dayvo" (zavod), "O'rtoq" (fabrika), "Alp jamol"(firma), "Koka kola" (qo'shma korxona), "Turon" (mehmonxona),"Do'stlik"(jamoa xo'jaligi). 8) Mahsulot nomlari, mashina, samolyot, televizor, kabilarning nomlari: "Neksiya". "Tiko", "Tu-154" samolyoti, "Gorizont" televizori. 9. buyruq qarorlarining bandlariga qo'shilib yoziladigan harf, baho bandlar nomi ham qo'shtimoq ichiga olinadi: "4"-buyruq, 10-moddaning "B "bandi. VII. (—) Tirening qo'llanishi. 1) ega bilan kesim orasida: Ona-muqqadas. 2) ega va kesim harakat nomi bilan ifodalanganda: Ozodlik mulkimizdir, hunarimiz— yaratish (Zulfiya.) 3) ega ko'rsatish olmoshidan kesim kesimlik qo'shimchasi olmasa: Bu - ona Vatan, Fido unga jon Vatan. 4) sifatdosh, infmitiv ega, ot kesim bo'lsa: Yurgan-daryo, o'tirgan-buyra. (Maqol.) 5) ko'chirma gaplarda: "Hamma gap o'qishda", - dedi o'qituvchi. 6) sabab - javoblardan oldin: Alijon so'radi: —Sizni qishlog'ingiz qaysi? —Beshkara. 7) ikki atoqli otdan tuzilgan narsa-hodisalarning nomida: Termiz-Toshkent poyezdi. 8) "Dan.. ,gacha"grammatik shakllari o'rniga: 70—80 yillar. XVII-XIX asrlar; 9) rasmiy qaror va farmoyish, buyruqlarda:

—Hududlar daxlsizligi. —Ichki ishlarga aralashmaslik. —Hamkorlik, tenglik. 10) egani ta'kidlash uchun: Men - shu vatan farzandi. Muz— to'shagim, qirov— ko'rpam (U.) 11) texnik qulaylik, ixchamlik uchun: Toshkent - 2001 (Toshkent 2001 yil.). VIII. (" ") Qo'shtirnoqning qo'llanilishi. 1) ko ' chirma gapda : " Biz o ' z tilimizni va Vatanimizni sevamiz ",- dedi o ' qituvchimiz . 2) ko'chirmalarda "Til—millatning ko'rki". 3) kochma ma'noli so'zlarda:Qushlarni sevardi, bor edi shunda "dardi"Kulib u Adibani "Piramidon" deb atar. (Misra.) 4) kesatish, kamsitish: Harom pul "shaydolari" qo'lga tushdi. 5) shartli nomlarda: "Beshinchi!", "Toshkentni ula!" 6) Asar, gazeta, jurnal, spektakl nomlari: "Ulug'bek xazinasi",zamoni "Shashmaqom" (musiqaasari), "Alpomish" (spektakl) kabi. Bir ma'noli va ko'p ma'noli so'zlar. Alohida so'z holida ham gap ichida ham aynan bir ma'noni bildiruvchi so'zlar (monosemantik gr, "bir" ma'noli) so'zlar deyiladi. Bunday so'zlarga asosan fan. texnika.adabiyot. san'at, madaniyatga doir atamalar (terminlar ) kiradi. Masalan: fonema. morfologiya, biologiya, mimika, urg'u kabi. So'zning o'z ma'nosidan tashqari ikki va undan ortiq ma'noga ega bo'linishi esa ko'p (polisemantik) ma'noli so'zlar deyiladi. Masalan: bosh—odam a'zosining boshlanish qismi (o'z ma'no) va undan keyingi so'z boshi, yo'l boshi, tog' boshi, ish boshi, qo'y boshi birikmalarida bosh asl ma'noga qo'shilgan ko'chma ma'nolardir. Boshimga ne kulfatlar solmadi. Boshimizga siz omon bo'ling. Boshginam og'riydi kabi. So'zning o'z va ko'chma ma'nosi. So'zning nutq (gan, dan) tashqarisida alohida olingan holda ifodalaydigan ma'nosi so'zning o'z (to'g'ri) ma'nosi deyiladi. Oltin olma, olqish ol. (Maqol.) Oltin— qimmatbaho metallning bir turi (o'z ma'nosida),

kumush qoshiq birikmasida-kumush o'z ma'nosida qo'llangan. So'zning gap ichi (kontekst)da o'z ma'nosidan tashqari boshqa ma'nolarni ifodalashi ko'chma ma'no deyiladi. Masalan: Oq oltindan tog'day xirmon yaratdik, kumush tola yetkazib beramiz gaplaridagi oltin va kumush so'zlari ko'chma ma'nolardir. So'zning o'z yoki ko'chma ma'noda qo'llanganligini kontekst (gap)belgilaydi. 1. qanday?

Adabiyotlar: 1. H.Jamolxonov. Hozirgi o’zbek adabiy tili. T., 2005 2. M.Mirzayev, C.Usmonov, I.Rasulov. O’zbek tili. T.,1978 3. O’zbek tili leksikologiyasi. T., 1981. 4. B.Mengliyev, O’. Xoliyorov. O’zbek tilidan universal qo’llanma. T., 2007 5. Ne’matov H., Rasulov R. O’zbek tili system leksikologiyasi asoslari. T., 1995. 6. Safarova R. Leksik-semantik munosabatning turlari. T., 1996 7. Qilichev E. Hozirgi o’zbek adabiy tili. Buxoro, 2001 8. S.Rahimov, B.Umurqulov, A.Eshonqulova. Hozirgi o’zbek adabiy tili. T., 2001 9. S.Rahimov, B.Umurqulov. Hozirgi o’zbek tili. T., 2003. 10. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Gap

Gap ( gap asosini aniqlash )

Gap. Gap haqida umumiy ma'lumot

Qo’shma gap

Qo'shma gap