Bosh sahifa
Referatlar
Tilshunoslik
O’rta yuqori nemis tili davrining fonetik xususiyatlari
O’rta yuqori nemis tili davrining fonetik xususiyatlari
Yuklangan vaqt:
20.09.2019
Ko'chirishlar soni:
0
Hajmi:
53.5 KB
Ko'chirib olish
O'xshashlar
Qadimgi yuqori nemis tili davrining yozma yodgorliklari
Shevalarning fonetik xususiyatlari
Nemis tili tarixining davrlarga bo‘linishi
Nemis tili tovush sistemasining asosiy qonuniyatlari
Badiiy matnning fonetik-fonologik xususiyatlari
![O‘rta yuqori nemis tili davriga kelib so‘zlashuv shakillarida bir nechta dialektlar ishtirok etgan, natijada ular o‘rtasida keskin farqlar saqlanib qolgan. Bunday farqlar bir tomondan qadimgi yuqori nemis tilidan meros bo‘lib qolgan bo‘lsa, ikkinchi tomondan esa ular yangi fonetik o‘zgarishlar natijasida yuzaga keladi. Bizgacha yetib kelgan bunday farqlar o‘rta yuqori nemis tilida yozilgan yozma yodgorliklarda o‘z ifodasini topadi. Bu davrda mavjud bo‘lgan barcha grammatikaga oid qo‘llanmalarda o‘rta yuqori nemis tili tovush sistemasini aks ettirishi uchun normallashtirgan, ya’ni ma’lum darajada tartibga keltirilgan orfografiya ishlatiladi. O‘rta yuqori nemis tilida quyidagi unli va undosh tovushlar sistemasi mavjud bo‘lgan. Unlilar: a). qisqa unlilar: a, ä. e, i, o, ö, u. b). cho‘ziq unlilar: a, e, i, o, oe, iu . c). diftonglar: ei, ou, öu, ie, uo, ue Undoshlar: a). sonor tovushlar : w, j, l, m, n, r b). lablashgan tovushlar : b, p, f, [v] c). til oldi undosh tovushlari : d, t, s, z, sch d). til orqa va o‘rta undosh tovushlari: g, ς] k, (c), ch, [x- e). nafas tovushi –h va affrikatlar –z(ts), pf(pf-ph). O‘rta yuqori nemis tilini qadimgi yuqori nemis tilidan ajratib turadigan eng asosiy belgi bu urg‘usiz bo’g’indagi har -xil cho‘ziq va qisqa unlilarning reduktsiyaga aylanishidir. Urg‘usiz bo’g’indagi unlilarning reduktsiya hodisasi natijasida bir xil ko‘rinishga ega bo‘lishi, turlanishi va tuslanishidagi mavjud bo‘lgan har -xillikka asta-sekinlik bilan barham beradi va uning natijasida soddalashadi. Or’ta yuqori nemis tilida urg‘uli bo’g‘indagi unlilar qadimgi yuqori nemis tilidagiga nisbatan «Umlaut» hodisasi sababli son jihatidan ko‘payadi. Ushbu hodisa bo‘yicha til o‘rta va til oldi -a, -o, -u , lar i(j) ta’sirida o‘zgaradi. Masalan: a- a=slafe>schlafe = slæfest> slæfet (q. yu. n: slafis, slafit). Ba’zi hollarda o>ö bo’lishi kuzatiladi: hoch- höher, qadimgi yuqori nemis tilida (höhiro); u>iu bo‘lishi mumkin: o‘rta yuqori nemis tilda –hus>hiuser ; h. z. n Häuser. (q. yu.](/data/documents/728cc104-76d1-4ae6-9cd2-05e321207dd9/page-2.png)
![n. = husir ); korb>körbe (q. yu. n . korbi ). Demak umlaut hodisasi tufayli o‘zakdagi unli tovush qo‘shimchadagi unlilar ta’sirida o‘zgaradi. O‘rta yuqori nemis tilida undoshlar sistemasi ayrim hollarni hisobga olmaganda, asosan o‘zgarishsiz qoladi. - W undosh tovushi ham o‘rta yuqori nemis tili davrida mustaqil ravishda buo’g’in tashkil qila olmaydi va talaffuzda «u» yarim unli sifatida saqlanib qoladi. O‘rta yuqori nemis tili davrida s>z spirat tovushlari ochiq bo’g’inlarda bir birlaridan farq qilib turadi; «f» undosh tovushi so‘z boshida ko‘pincha «v» shaklida talaffuz qilinadi : vehten (fehten ); O‘rta yuqori nemis tili davrida - sk (sc)- tovush birikmasi o‘rniga -sch qo‘llanila boshlanadi. Albatta bu tovush birikmasi s+ch ni ifodalab kelgan bolsa kerak: o‘rta yuqori nemis tilida: schuld; schin; schriben; fisch(ya’ni s+chuld; s+chin; s+chriben; fis+ch , chunki qadimgi yuqori nemis tilida; schuld; skin; chriban fisc ). Keyinchalik ushbu holat o‘rta yuqori nemis tilida ; s+ch [S] shakliga ega bo‘lgan. So‘z oxirida jarangli undosh tovushlar jarangsiz undosh tovushlarga aylanadi. Bu hodisa hozirgi zamon nemis tili orfografiyasida aks ettirilmagan, chunki bu yerda etimologik (kelib chiqish) printsipiga amal qilinadi. O‘rta yuqori nemis tilida esa so‘z oxiridagi undoshlar qanday talaffuz qilinsa, shunday yozilgan, ya’ni b, d, g, →p, t, k ga aylangan: geben-gap «gab»; leib-lip «leib»; todes-tot-tod; tages- tac «tag](/data/documents/728cc104-76d1-4ae6-9cd2-05e321207dd9/page-3.png)
![YANGI YUQORI NEMIS TILI DAVRI FONETIK SISTEMASINING XUSUSIYATLARI O‘rta yuqori nemis tilidan yangi yuqori nemis tiliga o‘tish davrida nemis tili tovushlar sistemasida katta o‘zgarishlar yuz beradi. Bunday o‘zgarishlar o‘rta yuqori nemis tili davridayoq boshlangan bo‘lib, ular asosan quyidagilardan iborat: 1. Unli sifat o‘zgarishiga uchraydi, natijada cho‘ziq unlilar diftongga o‘tadi : i>ei; ai; u>au; iu>eu. Misollar: din-dein; rich-reich; is-Eis; liden-leiden; ritan-reiten; lut-laut; brun- braun; liute-Leute; hiute-heute; hiuser-Häuser. 2. Tor diftonglar o‘z navbatida monoftonglarga o‘tadi: ie→i; uo→u; üe→ü. Misollar: bieten-bieten [bi:ten]; fliegen-fliegen[fli:gen]; brief-brief[bri:f]; kluog- klug; buoch-buch; guot-gut; group-grup; fuor-fuhr; güete-Güte; bucher;-bücher; mu ёde—müde. 3. Diftonglar kengayishi mumkin; masalan; ei-ei (ai) ou-ou . Bunday diftonglar yangi yuqori nemis tilida saqlanib qoladi, lekin faqat kengayadi; kleit- kleid ( klait); stein- stein(stain); teil-teil(tail); leip-laib; baum-baum; koufen-kaufen, ouge- Auge, ouch-auch: Demak yuqorida keltirilgan misollarga asoslangan holda shu narsani bu yerda ta’kidlash lozim: yangi yuqori nemis tili davrida o‘zgarishga uchragan ei (ai) ikki xil yo‘l bilan paydo bo‘ladi: 1) i-ei(ai); 2)ei>ei (ai ); xuddi shunday tarzda –au ham ikki xil yo‘l bilan paydo bo‘ladi; 1) u>au (ao)-hus>Haus; 2) ou> au boum>Baum . 4. U va –ü tovushlari burun tovushlaridan oldin –o ga va –ö tovushlariga aylanadi : sunne>Sonne; wunne>Wonne; sun> Sohn; künec>König; münech-Mönch. 5. - A- unlisining - o unliga o‘tishi ham o‘ziga xos xususiyatdir. A-ning - o-ga o‘tishi ko‘pincha burun tovushlari oldida yoki lablashgan tovushlarga qo‘shni holatlarda sodir bo‘ladi; o‘r. yu . n. -ane. ya. yu. n- ohne; o‘r yu. n. -mane-ya. yu. n. Monat; o‘r, yu. n. - wag;- ya. yu. n. -Woge va boshqalar . 6. Ko‘pincha o‘rta yuqori nemis tilining lablangan unli tovushlari lablanmagan holda uchrashi ham mumkin: böse-bes(e); Glück- glik; hait [E] >heute va xokozo. I. Unlilarning son jihatidan o‘zgarishi. Unlilarning son](/data/documents/728cc104-76d1-4ae6-9cd2-05e321207dd9/page-4.png)
![smal schmal swert Schwert b) Sch[S] tovushi qadimgi yuqori nemis tildagi -sk tovush brikmasi o‘rnida keladi. q. yu. n. o‘r. yu. n. ya. yu. n. skuld schult Schuld skin schin Schein fisc fisch Fisch scriban schriben schreiben b) - S spirant tovushi so‘z boshida va so’z o‘rtasida unli tovushdan jarangli [z] ga o‘tadi, lekin yozuvda alohida harf bilan ko‘rsatilmaydi: singen, sagen, Rosa, emzig. g). r+s. > rs . Bunday hodisa adabiy tilda juda kam uchraydigan hodisa bo‘lib, buni quyidagi so‘zlar tarkibida uchratamiz: Kirsche o‘r. yu. n. kirse<lot tilda ceresia; forsch q. yu. n. fors<frantso‘z tilda-force; hirsch o‘r. yu. n. hirz, ya’ni bu q. yu. n. hiruz, q. sakson- herat. II. -H undosh tovushi. O‘rta yuqori nemis tilida bu tovush so’z boshida va so‘z o‘rtasida uchraydi. Bu tovush o‘ziga xos talaffuz normasiga ega. Aslida u hind-ovropa tilidagi -k undosh tovushi asosida yuzaga keladi (masalan-got. tilida brikan- q. yu. n. brehhan, h. z. n. - brechen). Yangi yuqori nemis tilida -h saqlanib qoladi va so‘zlar o‘rtasida o‘qilmaydi, faqat cho’ziqlik belgisini bildiradi. o‘r. yu. n. yu. yu. n. stahel Stahl vehede Fehde (dushmanlik munozara) -« h»- tovushi quyidagi tovush birikmalarida, ya’ni hs>chs da ks - holda talaffuz qilinadi. o‘r. yu. n. ya. yu. n. sehs sechs wahsen wachsen -«ht»- tovush birikmasi -cht - tovush birikmasiga tengdir: o‘r, yu. n. ya. yu. n. naht nacht brahte brachte](/data/documents/728cc104-76d1-4ae6-9cd2-05e321207dd9/page-7.png)
