Bosh sahifa
Referatlar
Tilshunoslik
Nutq jarayonidagi fonetik hodisalar
Nutq jarayonidagi fonetik hodisalar
Yuklangan vaqt:
20.09.2019
Ko'chirishlar soni:
0
Hajmi:
55 KB
Ko'chirib olish
O'xshashlar
Nutqning fonetik bo'linishi
Shevalarning fonetik xususiyatlari
Nutqning fonetik bulinishi
Tildagi tarixiy -fonetik o’zgarishlar va fonetik-fonologik qonuniyatlar. Grafika
Fonetik o'zgarishlarning boshqa turlari
![Kombinator va pozitsion o`zgarishlar, singarmonizm, assimilyatsiya, dissimilyatsiya, metateza, proteza, epenteza, eliziya, diereza, reduksiya, apakopa, sinkopa, sinerezis, epiteza, prokopa. Fonema nutqda voqealanar ekan, uning variantlari nutqiy sharoit (yonma-yon kelgan tovushlar yoki qo`shimchalar ta’siriga uchrashi) tufayli turlicha namoyon bo`ladi. Ayrim tovushlar yondosh tovushlarga moslashadi, ayrimlarida o`zgarishlar kuchayib, boshqa tovushlarga almashadi. Nutq jarayonida sodir bo`ladigan o`zgarishlar tovushlarning kombinator-pozitsion o`zgarishlari deyiladi. Masalan, rus tilidagi лодка va город so`zlarida [ d] tovushi [ t] tarzida talaffuz qilinadi, ya’ni jarangsizlashadi. O`zbek tilida yutdi va obod so`zlarida ham shu holat yuz beradi. Лодка va yutdi so`zlarida jarangsizlanish qo`shni tovush ta’sirida yuz bersa, город va obod so`zlari talaffuzida o`zgarish tovushning so`z tarkibidagi mavqeyi bilan bog`liqdir. Birinchi holat kombinator o`zgarish bo`lsa, ikkinchi holat pozitsion o`zgarishdir. Biz quyida shu o`zgarishlar haqida fikr yuritamiz. 1. Singarmonizm. Bu hodisada unli va undoshlarning o`zgarishi farqlanadi. Unlilarning nutq jarayonida o`zgarishi singarmonizm deyiladi. Singarmonizm unlilarning moslashishi, uyg`unligi demakdir. Singarmonizm faqat turkiy tillarga xosdir. Uning ikki asosiy ko`rinishi mavjud : a) til garmoniyasi; b) lab garmoniyasi. Til garmoniyasida unli tovushlar yumshoqlik va qattiqlik, til oldilik yoki til orqalik jihatdan bir-biriga moslashadi. Masalan, qalam so`zidagi [ q] undoshi chuqur til orqa undoshi bo`lganligi bois, birinchi bo`g`indagi [ a ] unlisi ham til orqalik xususiyatiga ega bo`ladi. Buning natijasida esa keyingi bo`g`inda [ a] tovushi ham til orqa unlisi sifatida namoyon bo`ladi. Demak, birinchi [ a] unlisi [ q] undoshiga, keyingi bo`g`indagi [ a] esa oldingi bo`g`indagi [ a] unlisiga moslashadi. Lab garmoniyasida unlilarning moslashishi ikki tomonlama bo`ladi. Bunda unlilar ham til oldi - til orqalik jihatidan, ham lablanganlik- lablanmaganlik jihatidan o`zaro, shuningdek, undoshlarga ham moslashadi. Bunga ko`ra, so`z](/data/documents/1b146c0b-f5c3-4158-bf27-973b81a7f3b6/page-2.png)
![boshidagi unli lablangan til oldi unlisi bo`lsa, so`z oxirida ham lablangan til oldi unlisi keladi. So`z boshidagi unli lablangan til orqa unlisi bo`lsa, so`z oxiridagi unli ham lablangan til orqa unlisi bo`ladi. Masalan, boshqird, sog`in, bo`g`in so`zlaridagi kabi. 2. Assimilyatsiya. Nutq tovushlari qator kelganda ba’zan bir-biriga ta’sir qilib, biri ikkinchisini o`ziga moslashtiradi. Nutqdagi bunday hodisa assimilyatsiya deyiladi. Assimilyatsiya ikki xil bo`ladi: progressiv assimilyatsiya va regressiv assimilyatsiya. Agar oldingi tovush keyingi tovushni o`ziga o`xshatsa, moslashtirsa, progressiv assimilyatsiya yuz beradi: ket+di=ketti, ayt+di=aytti, ot+dan=ottan, yurak+ga=yurakka. Keyingi tovush oldingi tovushga ta’sir qilib, uni o`ziga o`xshatsa, moslashtirsa, regressiv assimilyatsiya yuz beradi: yigit+cha=yigichcha, yoz+sin=yossin, uch+so`m=usso`m, tuz+sin=tussin. Rus tilida отдать so`zi o ддать tarzida talaffuz etiladi. Bu ham regressiv assimilyatsiyaga misol bo`ladi. Regressiv assimilyatsiya odatda progressiv assimilyatsiyaga nisban nutqda kamroq uchraydi. Chunki assimilyatsiyaning bu turida keyingi tovush oldingi tovushni o`ziga moslashtiradi. Demak, talaffuz jarayoni boshlanmasdan burun so`zining talaffuz texnologiyasi haqidagi tasavvur ham hosil bo`lmog`i lozim. Assimilyatsiya to`liq va qisman bo`lishi mumkin. To`liq assimilyatsiyada bir tovush ikkinchi tovushga aynan moslashadi va to`lig`icha uning tusiga kiradi. Yuqorida keltirilgan so`zlarning hammasi to`liq assimilyatsiyaga misol bo`ladi. Qisman assimilyatsiyada nutq tovushlaridan biri ikkinchisini biror tomondan qisman o`xshatadi (moslashtiradi): osh+ga-oshka, ish+ga-ishka so`zlarida jo`nalish kelishigidagi [ g] tovushi oldingi [ sh] tovushining ta’sirida [ k] tovushiga aylanmoqda. Bu so`zda qisman assimilyatsiya yuzaga kelmoqda, ya’ni [ g] jarangli tovushi o`zidan oldingi [ sh] tovushiga faqat bir tomonlama – jarangsizlanish tomonidan o`xshamoqda, xolos, lekin to`liq uning tusiga kirgan emas. [ Uchta ] leksemasining ushta, [pochta] leksemasining poshta](/data/documents/1b146c0b-f5c3-4158-bf27-973b81a7f3b6/page-3.png)
![deb talaffuz qilinishi ham shu hodisaga misol bo`la oladi. Rus tilidagi к a робк a, в o дк a: inglizcha: goods , cats so`zlarida ham shu turdagi assimilyatsiya mavjud. Dissimilyatsiya. Og`zaki nutqda tovushlar doimo bir-biriga o`xshay bermasdan, ba’zan uning aksi bo`ladi. Ayrim paytda talaffuzda ikki o`xshash tovush bir joyda yoki bir so`zda kelgan vaqtda ulardan biri noo`xshash tovushga aylanib ham qoladi. Bunday hodisa assimilyatsiya kabi progressiv va regressiv bo`ladi. Keyingi tovush noo`xshash tovushga aylansa progressiv dissimilyatsiya yuz beradi: zarar-zaral, zarur-zaril, birorta-bironta, muyassar-muyastar, kissa- kista kabi. Oldingi tovush o`zgarsa, regressiv dissimilyatsiya yuz beradi: malol-malor, koridor-kalidor, ittifoq-intifoq kabi. Dissimilyatsiya hodisasi odatda juda kam uchraydi. Hatto assimilyatsiyaning regressiv turiga nisbatan ham ancha kam qo`llanadi. Chunki dissimilyatsiya hodisasi nutqda, odatda o`xshashlikdan noo`xshashlikka, ixchamlikdan noqulaylikka qaratilgan harakat bo`lib, tavtologiyadan qutilishga xizmat qiladi. Og`zaki nutqda tumba-tunba, tramvay-tranvay, konbayn-kombayn deb talaffuz qilishimiz ham dissimilyatsiyaga misol bo`ladi. Metateza. Og`zaki nutqda ba’zan yonma-yon kelgan undosh tovushlarning o`rni almashishi mumkin. Nutqdagi bunday jarayon metateza deyiladi: r-y: daryo-dayro: m-g`: yomg`ir-yog`mir, b-r: tebratmoq-terbatmoq: m-l : yamlamoq- yalmamoq: h-v: ahvol-avhol: p-r: tuproq-turpoq, r-g : o`rganmoq-o`granmoq: g`-r: to`g`ramoq-to`rg`amoq, n-m: aylanmoq-aynalmoq va b. Chunonchi, rus tilidagi т a р e л ka so`zi aslida nemischa talerka shaklida bo`lgan, arabcha oqvot so`zi o`zbek tiliga ovqat tarzida qabul qilingan. Demak, bu hodisa chetdan kirgan so`zlarda ko`proq uchraydi. Proteza. So`z boshida bitta unlining orttirilishi proteza hodisasi sanaladi. Odatda, sonor [ r] tovushidan oldin [ o`] va [ i] unlilari orttiriladi : ro`mol-o`ramol, ro`za-o`raza, rayhon-irahon, rozi-irozi, rais-irais, rang-irang, ro`zg`or-o`razg`or kabi . Ayrim holatda so`z boshida sirg`aluvchi va portlovchi ikki undosh qator](/data/documents/1b146c0b-f5c3-4158-bf27-973b81a7f3b6/page-4.png)
![kelganda [ i ] unlisi orttirilishi mumkin: shkaf-ishkaf, sprafka-isparafka, stol-istol, shtraf-ishtarap, stansiya- istansa. Epenteza. So`z boshida, o`rtasida va oxirida ikki undosh qator kelganda ular orasida [ i ], ba’zan [ u] va [ a] unlisi orttiriladi: fikr-fikir, hukm- hukum, doklad- dakalad, klass-kilass. Epiteza. So`z oxirida bir o`rinda kelgan ikki undoshdan so`ng [ a] tovushining qo`shilish hodisasidir: disk-diska, bank-banka, tank-tanka, kiosk- kioska, otpusk-otpuska kabi. Prokopa. Bunda so`z boshida ba’zan unli yoki undosh tovush tushib qoladi : yiroq-iroq, yigna- igna, yog`ach-og`och, yirik-iri. Sinkopa hodisasiga binoan so`z o`rtasidagi va oxiridagi keng unlilar tor unlilar kabi talaffuz qilinadi va ayrim holatlarda tushib qoladi: valochka-valichka, traktor-traktir, avtor-avtir, director-direktir, generator-generatir kabi. Apakopa so`z o`zagidagi oxirgi unli yoki undoshning tushishi hodisasidir: do`st-do`s, xursand-xursan, gazeta-gazit, smena-smen va h. Sinerezis hodisasiga ko`ra so`z o`rtasida bir joyda kelgan ikki unlining biri kuchsizlanadi va nutqda tushib qoladi. Ikkinchi unli fonema esa cho`ziq talaffuz etiladi: maorif-mo:rif, saodat-so:dat, qiroat-qiro:t, jamoat-jamo:t. Bu hodisa asl o`zbekcha so`zlarga xos emas. Reduksiya. So`zning birinchi bo`g`nida biror unlining, odatda, tor unlining kuchsizlanib talaffuz qilinishidir. Masalan, bir, bil, til sozlari bir bo`g`inli bo`lganligi va urg`u shu so`zdagi [ i ] unlisiga tushganligi tufayli bu so`zlardagi [ i ] unlisi me’yordagidek talaffuz qilinadi va eshitiladi. Lekin shu so`zlarning oxiriga ikkinchi bir bo`g`in qo`shilishi bilan urg`u ham ikkinchi bo`g`inga ko`chadi. Natijada birinchi bo`g`indagi [ i ] unlisi kuchsizlanadi va eshitilar-eshitilmas holda sust talaffuz qilinadi: bilak, tilak, biroq. Birinchi bo`g`indagi urg`ularning ana shunday kuchsizlanib talaffuz qilinishi reduksiya hodisasiga misol bo`la oladi (reduksiya so`zining lug`aviy ma’nosi “kuchsizlanish”, “orqaga qaytish”, “pastga tushish” demakdir). Reduksiyaga quyidagi so`zlarning birinchi bo`g`nida kelgan [ i ] ning kuchsizlanib talaffuz qilinishi ham misol bo`la oladi : pishiq, shira,](/data/documents/1b146c0b-f5c3-4158-bf27-973b81a7f3b6/page-5.png)
![pishak, qiliq, ichak kabi. Reduksiyaning ikkinchi bo`g`inda kelish hollari ham uchrab turadi. Bu hodisa so`zga uchinchi bo`gin qo`shilganda sodir bo`ladi - ikkinchi bo`g`indagi unli tamoman kuchsizlanib, tushib qoladi. Masalan , burun- burni, bo`yin-bo`yni, egin-egni, keyin-keyni singari . Eliziya. Unli bilan tugovchi va unli bilan boshlanuvchi ikki so`zning qo`shilishi natijasida unli tovushdan birining tushib qolish hodisasidir. Bunda bir necha holat kuzatiladi: a) birinchi so`z oxiridagi unli tushib qoladi : yoza oladi- yozoladi, bora oladi- boroladi, qora ot- qorot; b) unli bilan boshlanuvchi ikkinchi so`zning bosh unlisi tushib qoladi: borar ekan-borarkan, borar emish- borarmish, yozgan ekan-yozgankan kabi : v ) Abdusalom so`zining Absalom, Abdujabbor so`zining Abjabbor, olib kel so`zining opke tarzida talaffuz qilinishi natijasida bir unli va bir undoshning tushib qolishi ham eliziyaning yuqori, murakkablashgan formasi hisoblanadi. Bunday hollarda eliziyaning murakkablashishi natijasida so`zlarning qisqargan shakli hosil bo`ladi. Diereza. So`z tarkibida birorta tovushning tushib qolishi. O`zbek tilida go`sht, do`st, rost, bo`lsin so`zlari tarkibida kelgan [ t ] va [ l ] tovushlari tushirib talaffuz qilinadi: go`sh, do`s, ros, bo`sin kabi. Rus tilidagi счастливо , известно so`zlari nutqda счасливо , извесно tarzida aytiladi. Demak, nutq tovushlari har bir til qonun- qoidalariga muvofiq ma’lum tartib bilan tutashib, birikib so`z hosil qilar ekan, so`z tarkibida aks ettirilgan harflarga nisbatan o`zgargan holda ham talaffuz etilishi mumkin. Ba’zi hollarda bu imloda ham o`z aksini toptadi.Bunda o`zbek adabiy tilidagi [ -ga ] qo`shimchasining variantlarini misol qilish mumkin: terak+ga=terakka, buloq+ga=buloqqa . Rus tilida безплатно - бесплатно , разсказать - рассказать so`zlarida qo`llangan jarangli [ z ] o`rnidagi [ s ] ham orfografiyada o`z aksini topgan. Eliziya hodisasiga uchragan ba’zi so`zlar ham shular jumlasidandir.](/data/documents/1b146c0b-f5c3-4158-bf27-973b81a7f3b6/page-6.png)
