Нуткимиздаги узлаштирилган айрим арабча ва форсча суз-иборалар унификацияси хакида - Tilshunoslik - Referatlar

Нуткимиздаги узлаштирилган айрим арабча ва форсча суз-иборалар унификацияси хакида

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

32.5 KB

Ko'chirib olish

Нутқимиздаги ўзлаштирилган айрим арабча ва форсча с ў з-иборалар унификацияси ҳақида Жаҳондаги барча тилларнинг луғат таркибида байналминал сўз ва сўз бирикмаларининг бўлмоғи муқаррар. Бинобарин, бу табиий ҳол бўлиб, йиллар мобайнида давлатлар ўртасидаги сиёсий - ижтимоий иқтисодий ва маънавий алоқалар туфайли ана шу соҳаларга оид сўз ва атамалар биридан- бирига ўтиб туради. Ўзбек тили таркибида ҳам минг йиллар мобайнида қўшничилик ҳамкорлик алоқалари натижасида катта миқдорда ўзлаштирилган арабча ва форсча сўзлар мавжуд. Кейинчалик, бу сўз ва атамалар она тилимизнинг бевосита таркибий қисмига айланиб кетган бўлиб, махсус этимологик таҳлил ўтказилсагина, уларнинг ўзлаштирилган сўзлар эканлиги маълум бўлади. Масалан, “китоб” сўзининг этноси маъноси ва шу асосда вужудга келган: мактаб, мактуб, китоб, кутубхона каби сўзларнинг барчаси учун ктб- ёзмоқ феълининг асоси бўлганлигини кўрамиз. Ёки ўзбекча катта сўзининг тилимизда улкан, азим, буюк, баҳайбат каби синонимлари бор. Аммо Айни пайтда: кабир, кибр, такаббур, акбар, акобир сўзлари ҳам катта сўзининг турли даражадаги синонимлари эканлигини ҳам ҳамма ҳамиша билавермайди. Ҳолбуки, иккинчи гуруҳда қайд этилган сўзларнинг барчаси арабча “кабир”-катта сўзига асосланган сўзлардир. Баркамол , мукаммал , такмил , такомил , Акмал каби сўзларнинг илдизи арабча комил бўлиб, бекаму кўст, тўла даражада вояга етган, камолотга эришган маъноларини беради. Ҳамид, Аҳмад Маҳмуд, Муҳаммад, Ҳамидулло сўзларнинг асоси арабча ҳамду сано айтиш, мақташ, таъриф-тавсиф қилиш демакдир. Олим, уламо, аллома сўзларининг замирида илм ётади. Сарф, тасарруф, исроф-ўзаги, сарф-чиқим. Шариф, шариф, мушаррафларда шарафланган, улуғланган маъноси мужассам. Араб тилига хос“му” олд қўшимчаси билан бошланадиган барча сўзлар

шахс оти ва сифат ясар экан. Чунончи, муаллим, муҳандис, муҳаррир, мударрис, муассис, мунаққид ва бошқалар- шахс оти; мўътабар, муқаддас, муаззам, муҳаррам- кабилар-сифат сўз туркумига хос бўлса, муҳокама, мудофаа, мушоира, мунозара, мувашшах, мусодара ва ҳоказо сўзлар эса, мавҳум отлар ясаётганлигининг гувоҳи бўламиз. Тилимиздаги “мат” билан (баъзан “мама” шаклида) бошланадиган кишиларнинг исми шарифидаги ана шу “ мат” аслида Муҳаммаддир. Эътибор қилайлик, Матназар, Матмусо, Матниёз, Маткарим ва Мамаражаб, Маманиёз, Мамаюсуфлардаги мат ва мама олд қўшимчалари аслида тўла шаклда Муҳаммаддир. Яъни Муҳаммадназар, Муҳаммадмусо, Муҳаммадюсуф ва шу каби ... Шунингдек; сир-асрор, хулқ-аҳлоқ, феъл-атвор, ҳур-аҳрор, шер-ашъор, ҳақ-ҳуқуқ, сайр-сайёр, сайд-сайёд, вали-авлиё, фан-фунун, ҳоким-ҳукамо, шоир-шуаро, фақир-фуқаро, амир-умаро каби ўнлаб сўзлар бирлик ва кўплик шаклида берилаётган бир маънони ифода этилаётган арабча сўзлардир. Нутқимизда форс-тожик тилидан ҳам ўтган қатор сўз ва иборалар мавжуд. Дастлаб, Республикамиздаги қатор жой номлари: Сариосиё, Шоҳизинда, Регистон, Даҳбед, Панжоб, Панжакент, Жўш, Тоз, Себистон, Шўрча, Садтепа ва Саратепа, Риштон, Ҳазора, Чорминор, Яккатут ва ҳоказо каби ўнлаб (атама) сўзлар Форс-тожикча ном билан аталган. Кундалик турмушимизда, рўзғорда ишлатадиганимиз: обжўш, сартарош-хона, саргардон, дарбадар, дастшўй, (дастчўй) дазмол, дастурхон, обдаста, хона, хонанда, дутор, сетор, шашмақом, хўранда, пазанда, дилбар, дилрабо, хушрўй, сарвар, сардор, чорва(дор), мардикор, рўзғор, якшанба-ю, душанбалар, навбаҳор, пир, бадавлат, зиёкор, ҳамшира, ҳамроҳ каби юзлаб сўзлар форс-тожик тилига мансуб бўлиб, барчасининг (туркий) ўзбекча варианти бор. Демак, ўзига хос таҳлилларга таяниб, қуйидаги хулосаларга келиш мумкин. 1. Нутқимиздаги форс-тожик сўз ва сўз бирикмалари арабча сўз ва

ибораларга нисбатан анча илгари ўзлаштирилган. Сабаби эса аниқ ва равшан Эрон аҳамонийлари аждодларимиз яшаган заминни Эрамизга қадар босиб олиб, форсий забонни етакчи ва расмий тил даражасига кўтарганлар. 2. Арабча сўз ва атамалар эса милодий VII асрдан сўнг, яъни араб истилоси ва исломни қабул қилишимиз билан боғлиқ. Маълумот учун шу нарсани ҳам билиб қўйишимиз лозимки, назаримизда ислом динини қабул қилиб мусулмон бўлган барча миллатлар тилида биз юқорида эслатган арабча сўз ва иборалар мавжуд бўлиши керак 3. Форс-тожик тилидан ўзлаштирилган (ўтиб қолган) сўзлар асосан от сўз туркумига (қисман равиш; оҳиста, чаққон, сокин, тез каби) мансуб бўлиб, феъл туркумида йўқ. 4. Айни пайтда, ёнма-ён яшаётган форсий гуруҳга кирувчи тожик тилига ҳам туркий-ўзбекча сўз ва ибораларнинг ўтиб қолганлигини табиий ҳол деб қарамоқ керак. Чунончи, тожик биродарларимизнинг бир қатор исми шарифлари: Отабек, Турдиқул, Қаршибой, Турсуной, Йўлчи каби ўнлаб сўзлар фикримизга далил бўлади. Хулоса қилиб айтганда, тилимизда (ўзга тилларда ҳам) вазият шароитнинг табиий тақозоси билан ўзлаштирилган сўзлар фақат араб ва форс тилларигагина оид бўлмасдан, шунингдек рус тили ва ҳатто монгол ва хитой тилларидан ҳам ўтганлари борки, биз ушбу мухтасар мақоламизда имкон қадар арабча ва форсча сўз иборалар ҳақида фикр юритдик.

O'xshashlar

Дуст хакида суз

Хозирги узбек адабий тилининг тарихий илдизлари ва диалектал асослари

Уз ва узлашган катлам фраземалари

Фразеологизмлар (тургун иборалар) ва уларнинг турлари

Суз таркиби ва суз ясаш йулларини ургатиш