logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Tilshunoslik
  4. Leksema shakllar тizimi

Leksema shakllar тizimi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

163.5 KB
Ko'chirib olish
Leksema shakllar т izimi Reja: 1. Ot leksemashakllar tizimi 2. Sifat leksemashakllar tizimi 3. Son leksemashakllar tizimi 4. Ravish leksemashakllar tizimi 5. Olmosh leksemashakllar tizimi 1- §. Leksemashakl lisoniy birlik sifatida leksema va morfema bilan to‘ldiriladigan qolipdan iborat. Ana shunday qolipning leksema va morfema bilan to‘ldirilgan holati nutqiy birlikka teng bo‘ladi. Demak, leksemashakl lisoniy birlik sifatida mavhum birlik, supersegment birlik, nutqiy birlik sifatida esa aniq birlik, segment birlik deyiladi. Leksemashakl dastlabgi tuzma lisoniy birlik bo‘lib, ma&#39;lum bir turkum leksemasining sintaktik vazifa bajara olish darajasida grammatik shakllangan holatiga teng; shunga ko‘ra leksemashakl birlamchi sintaktik birlik deyiladi. Leksemashakllar tuzish qoidalari turkumlar bo‘yicha turli ko‘rinishlarda namoyon bo‘ladi. Rang-barang leksemashakllar tuzish qoliplari birinchi navbatda morfem paradigmalari mavjud ot leksemalar turkumiga, fe&#39;l leksemalar turkumiga xos. Leksemashakl tarkibida noparadigmatik shakl hosil qiladigan morfemalar ham qatnashadi. Morfemalarning leksemaga ma&#39;lum qoida asosida birin-ketin qo‘shilishi morfemalarning aranjirovkasi deyiladi (<fr. arranger -  qayta tartiblash  ). Leksemashakl tuzish qoliplari va ularga xos ayrim belgi-xususiyatlar quyida turkumlar bo‘yicha bayon qilinadi. Ot leksemashakllar tizimi 2- §. Ot leksemalar turkumi bayonida bunday leksemalarga sonlash, nisbatlash, turlash paradigmalarining morfemalari, shuningdek bir necha noparadigmatik morfemalar qo‘shilishi ta&#39;kidlandi. Ot leksemashakllar ana shu morfemalarning ot leksemaga ma&#39;lum qoida asosida birin-ketin qo‘shilishi bilan hosil qilinadi. Ot leksemashakllarning (OL) eng sodda tarkibi &#34;leksema  sonlovchi  turlovchi&#34; ko‘rinishiga ega; bu qolipni OL  S  Т r shartli qisqartmasi bilan yozish mumkin. Ot leksemashaklning ana shu qolipda tuzilgan ko‘rinishi nutqda eng ko‘p ishlatiladi. Ushbu qolipda qatnashadigan morfemalar paradigmasini chizmada quyidagicha ko‘rsatish mumkin:  II -  - I ning Leksema ni dan -lar- ga da Ko‘rinadiki, bu qolip asosida ot leksemashaklning leksema va morfemalar bilan to‘ldirilgan 12 ko‘rinishi yuzaga keladi: birlik  6 kelishik va ko‘plik  6 kelishik: kitob   I   II, kitob   I  ning, kitob   I  ni, kitob   I  dan, kitob   I  ga, kitob   I  da; kitob  lar   II, kitob  lar  ning va b. Ot leksema predmet ma&#39;nosini anglata turib yuqoridagi sonlash va turlash paradigmalarining ko‘rsatkichlarini olgan holda leksemashaklga aylanadi. Ot leksema sonlovchi qo‘shilishi uchun asos – sonlash asosi bo‘ladi, sonlovchi qo‘shilgan leksema esa turlovchi qo‘shilishi uchun asos – turlash asosi bo‘ladi: k i t o b l a r n i ot leksema morfema, sonlovchi, ko‘plik shakli morfema, turlovchi, tushum kelishigi shakliasos, sonlash asosi t u r l a sh a s o s i o t l e k s e m a sh a k l Bu qolipda qaysi turlovchining qatnashuvini boshqa bir leksema bilan sintaktik bog‘lanish belgilaydi (Bu haqda o‘z o‘rnida gapiriladi). Sonlovchi odatda obyektiv voqelikka ko‘ra tanlab qo‘shiladi. Shu bilan birga qaysi sonlovchining qo‘shilishi ot leksemaga, uning ma&#39;no turiga bog‘liq. Bu yerda leksema bilan unga qo‘shiladigan sonlovchi morfema orasidagi zich sintagmatik munosabat mavjud bo‘lib, leksemaning unga qaysi sonlovchi qo‘shilishini va bunda qanday ma&#39;no ifodalanishini belgilashi ochiq ko‘rinadi. Shuni hisobga olib avval ot leksemalarning ma&#39;no turlari bilan tanishish lozim. 3- §. Ot leksemalar ma&#39;no turlariga bir necha nuqtayi nazardan tasnif qilinadi. Ot leksemalarni eng yirik tasniflash kim, nima so‘roqlari asosida amalga oshiriladi: kim so‘rog‘iga javob bo‘ladigan ot leksemalar kishi otlari deyiladi: o‘qituvchi , talaba , makler kabi; ot leksemalarning qolgan qismi nima so‘rog‘iga javob bo‘lib, narsa otlari deyiladi: imtihon , iqtisod ; qush , qo‘zi kabi. Sharq olamida, shu jumladan o‘zbeklarda borliq kishi va nokishi deb ikkiga ajratiladi; shunga ko‘ra nokishi tushunchasi ostiga jonsiz predmetlar bilan birga jonli predmetlar ham mansub deb tushuniladi. Ko‘rinadiki, o‘zbek tilida ot leksemalarning kishini va nokishini anglatishiga ko‘ra tasniflanishi rus tilidagi jonli va jonsiz deb tasniflashdan farq qiladi. 4- §. Bir turdagi predmetlarning barchasini nomlashi yoki bittasini atashi, ajratib ko‘rsatishiga ko‘ra ot leksemalar turdosh ot va atoqli ot deb tasnif qilinadi. Bunday tasnif yuqoridagi tasnifga parallel holda amalga oshiriladi. 1. Т urdosh ot turni turdan ajratadi: qalam , bino kabi. 2. Atoqli ot aniq bir kishi yoki predmetning atamasi bo‘lib, bir turdagi predmetlardan birini boshqalaridan farqlashga xizmat qiladi. Atoqli otlar o‘z navbatida bir necha ma&#39;no turiga ajratiladi: 1) leksik ma&#39;no anglatmaydigan, shartli tamg‘a sifatida ishlatiladigan atoqli otlar: a) kishi ismi, ota ismi, familiyasi, taxallusi: Abror Hidoyatov , Komil Yashin , Aleksandr Sergeyevich Pushkin kabi. Bunday atamalar asli leksik ma&#39;no anglatgan, atoqli otga aylanganidan keyin esa leksik ma&#39;no anglatishi so‘ngan; shunga ko‘ra bunday atoqli otlar leksemalar qatoriga shartli ravishda kiritiladi; b) uy hayvonlariga qo‘yiladigan ismlar: Olapar , Mosh kabi; d) hozir ma&#39;nosini izohlab bo‘lmaydigan geografik nomlar: Hadra , Quva kabi. Mirzacho‘l , Yangiyer kabi joy nomlari tarkibidagi qismlar o‘z leksik ma&#39;nosini yo‘qotmagan, shu tufayli bunday geografik nomdan leksik ma&#39;no anglashiladi; e) tashkilot, muassasaga shartli birkitilgan kishi yoki narsa nomlari: Mirzo Ulug‘bek nomidagi O‘zMU , &#34;G‘uncha&#34; nomli kinoteatr kabi. Bu yerda nomidagi leksemashaklini kishi atoqli otidan keyin, nomli leksemashaklini esa boshqa hollarda ishlatish lozimligini unutmaslik kerak; kishi atoqli otidan keyin nomli leksemashaklini Navoiy nomli ko‘cha tarzida ishlatish – xato, Navoiy nomidagi ko‘cha yoki Navoiy ko‘chasi deb ishlatish to‘g‘ri. 2) Atoqli otlarning quyidagi turlarida leksik ma&#39;no o‘z kuchini saqlaydi: a) davlat tashkilotlari, idora va muassasalarning nomlarida; bular odatda turg‘un birikmaga teng bo‘ladi: O‘zbekiston Respublikasi , O‘zbekiston Milliy universiteti kabi; b) gazeta, jurnal, kitob nomlari: &#34;Ma&#39;rifat&#34;, &#34;Jahon adabiyoti&#34;, &#34;Ikki eshik orasi&#34; kabi va b. Atoqli ot turdosh ot yoki boshqa turkum leksemasi (leksemashakli) asosida yuzaga keladi, lekin atoqli otlarning ko‘pida ularning asl ma&#39;nosini tiklash, izohlash imkoniyati yo‘qolgan bo‘ladi, tarixiy-etimologik izlanishlar bilan-gina ularning asl ma&#39;nosi izohlanadi. Masalan, Chorsu - atoqli otining qanday ma&#39;noli qismlardan tuzilganini, shunga ko‘ra asli qanday ma&#39;no anglatganini hozirgi o‘zbek tili asosida izohlab bo‘lmaydi. Bu leksema asli tojikcha chahor- (  to‘rt  ) sanoq soni va so‘- (  yo‘nalish  ) turdosh ot leksemasidan tarkib topgan bo‘lib, asli  to‘rt yo‘nalish  ma&#39;nosini anglatgan; keyinchalik ana shunday to‘rt yo‘l (ko‘cha) boshlanadigan joyning atoqli otiga aylangan. Bu leksema hozirgi tojik tilida turdosh ot sifatida mavjud; o‘zbek tiliga o‘ tovushini u tovushiga almashtirib qabul qilingan (chunki o‘ tovushi o‘zbek tilida ikkinchi va undan keyingi bo‘g‘inda kelmaydi): chorso‘- > chorsu- ( chahor- leksemasi chor- shakliga tojik tilining o‘zida o‘tgan). Atoqli otlarning bir qismida ular asosida yotgan leksik ma&#39;noni bemalol izohlash mumkin. Masalan, Olmos- atoqli oti  shaffof, yaltiroq qimmatbaho tabiiy tosh  ma&#39;nosini anglatuvchi olmos- turdosh otining, O‘tkir- atoqli oti  yaxshi kesadigan  ma&#39;nosini anglatuvchi sifatning, Т ursin atoqli oti tur- fe&#39;lining  yasha-  ma&#39;nosi bilan hosil qilingan buyruq mayli III shaxs shakli- ning kishiga nom sifatida qo‘yilishidan iborat. 5- §. Т urdosh otlar o‘z navbatida ma&#39;no turlariga quyidagicha ajratiladi: 1. Dona otlari va jam otlari: yigit, qiz ; yigit-qiz kabi. Predmetlarni jamlab anglatish juft leksemalarga xos xususiyat bo‘lib, shu jihati bilan nojuft otlarga zid qo‘yiladi. 2. Jismiy (konkret) va fikriy (abstrakt) otlar: daraxt , mikrofon ; jahl , ozodlik kabi. Jismiy otlar anglatadigan predmetni odatda ko‘z bilan ko‘rib, qo‘l bilan ushlab bo‘ladi; fikriy otlar anglatadigan predmet tasavvur qilinadi. 3. Yakka otlar va noyakka otlar: qaldirg‘och , xizmatchi ; ko‘z , etik kabi. Noyakka otlar o‘z navbatida quyidagi ma&#39;no turlariga ajratiladi: 1) yakka-qo‘sh predmetni anglatadigan otlar: quloq , qo‘l kabi. Bunday ot yakka predmetni ham, qo‘sh predmetni ham anglatish uchun ishlatiladi; muhim belgisi - qo‘sh predmetni anglatishi; 2) yakka-ko‘p predmetni anglatadigan otlar: soch , kiprik kabi. Bunday otlar yakka predmetni ham, ko‘p predmetni ham anglatadi; muhim belgisi – ko‘p predmetni anglatishi; 3) predmetni to‘da sifatida anglatadigan otlar: o‘rmon , olomon kabi. Bunday ot doim bir qancha predmetni yaxlit to‘da sifatida anglatadi. 4. Sanaladigan predmetlarning oti va sanalmaydigan predmetlarning oti deb ajratiladi. Т urdosh otlarning asosiy qismini sanaladigan predmet otlari tashkil qiladi; sanalmaydigan predmetni anglatadigan otlar oz bo‘lib, asosan modda nomlariga to‘g‘ri keladi; qum , muz , tutun kabi. 6- §. Ot leksemalarning yuqorida tasvirlangan turlari ma&#39;lum darajada ularning grammatik tabiatiga ta&#39;sir ko‘rsatadi. Masalan, tuslanish kishi otlariga mansub bo‘lib, narsa otlari o‘z mohiyatini saqlab turib tuslanmaydi, faqat III shaxsda ishlatiladi: talabaman, talabasan, talaba; lekin imtihon faqat III shaxs shaklida ishlatiladi. Leksema bilan morfemaning o‘zaro ta&#39;siri quyida sonlash morfemalari misolida tasvirlanadi. 7- §. 1. Kishi atoqli otlari bir kishining ismi sifatida sonlash paradigmasining asosan birlik shaklida ishlatiladi. Bunday atoqli otga -lar affiksi qo‘shilganida sof ko‘plik (  bir necha  ) ma&#39;nosi emas, balki  ma&#39;lum bir kishi va uning qurshovidagi boshqa kishilar  ma&#39;nosi ifodalanadi: Komilalar , Kattayevlar kabi. Kishi turdosh otlarining asosiy qismini dona otlari tashkil qiladi, bunday otlar sonlash paradigmasining har ikki shaklida ishlatilaveradi. Ayrim kishi turdosh otlari sonlash paradigmasining faqat birlik shaklida ishlatiladi: a) mavhum noyakka otlar: xaloyiq , odamzod , cho‘ponlik kabi; b) faqat yakka shaxsga nisbat beriladigan otlar: dada , ota , ona (o‘z ma&#39;nosida) kabi. Ollo leksemasi ham birlik shaklida ishlatiladi. 2. Kishi turdosh otlarining jam (juft) turi o‘z ma&#39;nosiga ko‘ra sonlash paradigmasining ko‘plik shaklida ishlatiladi: yigit-qizlar , qiz-juvonlar , opa- singillar , oshna-og‘aynilar kabi. 8- §. 1. Narsa atoqli otlari sonlash paradigmasining faqat birlik shaklida ishlatiladi: a) planeta nomlari: Yupiter , Mars , Quyosh , Yer , Oy kabi; b) joy nomlari: Т oshkent , Zangota , Hadra kabi. Bunday atoqli otlar -lar affiksi bilan ishlatilsa,  shunday ataladigan joy va uning atrofi  ma&#39;nosi ifodalanadi; v) tashkilot, idora, gazeta, jurnal nomlari: O‘zbekiston Milliy universiteti , &#34;Ma&#39;rifat&#34; gazetasi , &#34;G‘uncha&#34; kinoteatri kabi. 2. Narsa turdosh otlari asosan sonlash paradigmasining har ikki shaklida ishlatiladi. Bunday otlarning quyidagi ma&#39;no turlari odatda faqat birlik shaklida ishlatiladi: a) un , guruch , yog‘ kabi oziq-ovqat mahsulotlarining nomlari; b) oltin , kumush , mis kabi ma&#39;dan nomlari; d) qum , muz kabi sanalmaydigan jism nomlari. Bu uch tur narsa otlari -lar affiksi bilan ishlatilsa,  turli xil  ,  mo‘l  ma&#39;no qirrasi ifodalanadi; e) yurak , bosh kabi har kishida bitta bo‘ladigan a&#39;zoning nomlari; bunday otga -lar affiksi qo‘shilsa,  kuchaytirish  ma&#39;nosi ifodalanadi; f) mavhum otlar: aql , dil , iloj , ishonch , kayfiyat , oriyat , sukunat , qiymat , g‘azab , halovat kabi; g) haq[i]da, to‘g‘ri[si]da, ust(i)da, old(i)da kabi ko‘makchi otlar; h) jam (juft) mavhum otlari: kuch-qudrat , sihat-salomatlik kabi va b. 9- §. Yuqoridagi tasvirdan ayon bo‘ladiki, leksemaning ma&#39;no jihati bilan sonlash paradigmasi orasida zich sintagmatik munosabat mavjud: sonlash paradigmasining shakllari ot leksemaning ma&#39;no jihatiga monand holda qo‘shiladi va shu asosda turli ma&#39;no qirralari ifodalanadi. Ushbu ot leksemashakl qolipida leksemaning oxirgi tovushi bilan morfemaning bosh tovushi orasida ham zich sintagmatik munosabat voqe bo‘ladi: leksema oxiridagi g, g‘ tovushi bilan morfema boshidagi g tovushi o‘zaro ta&#39;sir qilib, kk, qq tovushlariga aylanadi, natijada g fonemasining k allofonemasi, g‘ fonemasining q allofonemasi voqe bo‘ladi: barg ga > barkka (barg-ga yoziladi), pedagog  ga > pedagokka (pedagogga yoziladi), bog‘  ga > boqqa (bog‘ga yoziladi), cho‘g‘  ga > cho‘qqa (cho‘g‘ga yoziladi) kabi. O‘zaro ta&#39;sir leksema oxiridagi d tovushi bilan morfema boshidagi d, g tovushi orasida ham yuz beradi, natijada d fonemasining t allofonemasi, g fonemasining k allofonemasi voqe bo‘ladi: daromad  dan > daromattan (daromaddan yoziladi), daromadga > daromatka (daromadga yoziladi) kabi. 10- §. Ot leksemashaklning ikkinchi qolipi uch morfem paradigma ko‘rsatkichlari bilan tuziladi; birinchi qolipdan farqli holda bu qolipda sonlovchi bilan turlovchi oralig‘ida nisbatlovchi (Nch) qatnashadi: OL  S  Nch  Т r. Bu qolipda qatnashadigan morfem paradigmalarni chizmada quyidagicha ko‘rsatish mumkin: -m- -miz- 1 -  - I -miz- 2 -  II -ng- -ning -ngiz- 1 -ni Leksema -ngiz- 2 -dan -nglar- -ga -lar- -laring- -da -i- -lari- Masalan, sonlash paradigmasining ko‘plik shakli va I shaxs birlik nisbatlovchisi qo‘shilgan ot leksemaga olti kelishik shaklini qo‘shib quyidagi leksemashakllar tuziladi: kitob  lar  im   I , kitoblarimning , kitoblarimni , kitoblarimdan , kitoblarimga , kitoblarimda . Misollarni kuzatish ko‘rsatadiki, ot leksema nutqda ko‘pincha sonlash paradigmasining birlik shakli, nisbatlash paradigmasining III shaxs shakli, turlash paradigmasining bosh kelishik shakli qo‘shilgan ko‘rinishida ishlatiladi. Birinchi qolipda bo‘lganidek, bu yerda ham ot leksemaning ma&#39;no jihatiga bog‘liq holda, sonlash paradigmasining har ikki shaklida ishlatiladigan leksemalardan tashqari, faqat birlik yoki ko‘plik shaklida ishlatiladigan leksemalar ham mavjud. Faqat birlik shaklida ishlatiladigan ot leksemalarda nazariy jihatdan 10 nisbatlovchining har biridan keyin 6 kelishik shakli qo‘shiladi: 10x6 = 60 leksemashakl tuziladi. Ko‘plik shaklidagi ot leksemaga nisbatlovchilarning -laring-, -lari- shakllari qo‘shilmaydi; nisbatlovchilarning qolgan sakkiz shaklidan keyin olti kelishik shakli qo‘shiladi: 8x6 = 48 leksemashakl tuziladi. Ko‘plik shaklida-gina ishlatiladigan ayrim ot leksemalarni nazardan soqit qilsak, ushbu qolip asosida 100dan ortiq leksemashakl tuziladi. Bu qolipda uch asos – sonlash asosi, nisbatlash asosi, turlash asosi mavjud: k i t o b l a r i m n i ot leksema morfema, sonlovchi, ko‘plik shakli morfema, nisbatlovchi, I shaxs ko‘rsatkichi morfema, turlovchi, tushum kelishigi shakliasos, sonlash asosi asos, nisbatlash asosi a s o s, t u r l a sh a s o s i o t l e k s e m a sh a k l 11- §. Birinchi qolipda bo‘lganidek, bu yerda ham zich sintagmatik munosabat leksema bilan sonlovchi morfema orasida voqe bo‘ladi (Qaytariq bo‘lmasligi uchun bunday ta&#39;sir o‘tkazadigan ot leksemalar bu yerda tasvirlanmadi). Ushbu ot leksemashakl qolipida nisbatlovchi qatnashuvi munosabati bilan yana bir tur sintagmatik munosabat voqe bo‘ladi: leksema tarkibida quyidagi tovush o‘zgarishlari yuz beradi: 1) k , q tovushi bilan tugaydigan ot leksemaga nisbatlovchi qo‘shilganida: a) k tovushi g tovushiga almashadi: eshik  i  dan > eshigidan, yurak  i  ga > yuragiga, burchak  i  da > burchagida, kapalak  im   II > kapalagim   II kabi; b) q tovushi g‘ tovushiga almashadi: barmoq  i  II > barmog‘i  II, quloq  i  ni > qulog‘ini, qishloq  ing  ga > qishlog‘ingga kabi. Bu yerda ikki ovoz tovush oralig‘idagi (intervokal holatdagi) shovqin tovush ovozli tovushga almashadi, ovozlanish (jaranglilanish) voqe bo‘ladi. Bunday tovush almashinuvi k – g munosabatida portlovchi shovqin tovush bilan uning ovozli eshi orasida yuz beradi; q - g‘ munosabatidagi tovush o‘zgarishi esa portlovchi tovush bilan sirg‘aluvchi tovush orasida yuz beradi, demak, bu yerda, ovozlanishdan tashqari, ikkinchi tur almashuv: portlovchi tovushning sirg‘aluvchi tovushga almashuvi ham voqe bo‘ladi. Yuqoridagi tovush o‘zgarishlari leksemaga morfema qo‘shilishi natijasida yuz beradi, shunga ko‘ra leksema bilan morfema orasidagi sintagmatik munosabat deb baholanadi. Bunday munosabat natijasida k fonemasining g allofonemasi, q fonemasining g‘ allofonemasi yuzaga keladi, demak, fonemaning allofonemasi bu yerda bir til birligining (lisoniy birlikning) ikkinchisiga tovush jihatdan ta&#39;siri tufayli yuzaga keladi, fonema allofonemalar zanjiri sifatida namoyon bo‘ladi. 2) Ikkinchi bo‘g‘inida tor ovoz tovush qatnashadigan ikki bo‘g‘inli o‘zbekcha tub leksemalarga nisbatlovchi qo‘shilganida bu ovoz tovush talaffuz qilinmaydi: a) i tovushi: o‘g‘il  im   II > o‘g‘lim   II, o‘rin  i  dan > o‘rnidan, ko‘ngil  i  ga > ko‘ngliga, bag‘ir  ing  ga > bag‘ringga, singil  im  ni > singlimni kabi; b) u tovushi: burun  ing  ga > burningga kabi. Bunday tovush hodisasi ikki bo‘g‘inli o‘zbekcha tub ot leksemalarning ayrimlarida-gina voqe bo‘ladi. Bu yerda tovush talaffuz qilinmaydi-yu, lekin fonema yo‘qolmaydi, balki segment holatdan supersegment holatga o‘tadi, fonemaning nol ko‘rsatkichli allofonemasi yuzaga keladi, fonema i -  , u -  allofonemalari zanjiri sifatida namoyon bo‘ladi: o‘rin  i  dan > o‘r [  ] nidan kabi. Ko‘rinadiki, bu yerda ham allofonema til birliklarining – leksema bilan morfemaning tovush jihatidan o‘zaro ta&#39;siri natijasida yuzaga keladi. 12- §. Ot leksemashakl kesim vazifasida kelsa, bunday leksemashaklning uchinchi qolipi voqe bo‘ladi. Bu yerda turlovchi morfemadan keyin tuslovchi morfema ( Т s) qo‘shiladi. Uchinchi qolip: 1) birinchi qolip asosida tuziladi: OL  S  Т r  Т s. Bunday ot leksemashakl tarkibida odatda birlik son shakli, bosh kelishik shakli va III shaxs tuslovchisi qatnashadi: (Atrofi -) gulzor   I   II   III; 2) ikkinchi qolip asosida tuziladi: OL  S  Nch  Т r  Т s. Bunday ot leksemashakl ham asosan bosh kelishik shaklida bo‘ladi: (Bular -) qarindosh  lar  im   II   III. Ko‘rinadiki, yuqoridagi ikki tur ot leksemashakl tarkibida tuslovchi qo‘shiladigan asos ham mavjud. 13- §. Ot leksemashakllarning noparadigmatik morfemalar qatnashadigan qoliplari ham mavjud: 1. Т arkibida -lar hurmat shakli yasovchisi qatnashadigan ot leksemashakl quyidagicha tuziladi: OL  S  Nch  lar  Т r. Bunday ot leksemashakl sonlash paradigmasining birlik shaklida ishlatiladi, chunki -lar hurmat shakli yasovchisining qatnashuvi shuni talab qiladi; demak, bu yerda sonlash paradigmasi bilan hurmat shakli yasovchisi orasida zich sintagmatik munosabat mavjud: OL   I  Nch  lar  Тr. Masalan, opa   I  m  lar  ni kabi. Ko‘rinadiki, ushbu to‘rtinchi qolip ikkinchi qolip asosida, o‘sha qolipning lar ko‘plik shaklini, -lar ko‘rsatkichi qatnashadigan nisbatlovchilarini istisno qilgan holda tuziladi. Bu qolipda hurmat shakli yasash asosi mavjud. 2. Т arkibida -niki xoslik shakli yasovchisi qatnashadigan ot leksemashakl: 1) birinchi qolip asosida tuziladi: OL  S  niki .. Ushbu qolipda -niki morfemasidan keyin: a) turlovchi qo‘shiladi: OL  S  niki  Т r: Bahodir   I  niki  ga kabi; b) tuslovchi qo‘shiladi: OL  S  niki  Тs: Bahodir   I  niki   III kabi; 2) ikkinchi qolip asosida tuziladi: OL  S  Nch  niki .. Bu yerda: a) turlovchi qo‘shiladi: OL  S  Nch  niki  Тr: aka  I  m  niki  ga kabi; b) tuslovchi qo‘shiladi: OL  S  Nch  niki  Тs: aka   I  m  niki   III kabi. Ko‘rinadiki, -niki morfemasi qatnashadigan ot leksemashaklning o‘zi doirasida to‘rt qolip mavjud. Bu qoliplarda xoslik shakli yasash asosi ajratiladi. 3. Тarkibida -dagi o‘ringa nisbat berish morfemasi qatnashadigan ot leksemashakl yuqorida tasvirlangan barcha qoliplardan keskin farq qiladi: a) - dagi morfemasi tarkibidagi -da turlovchisi ot leksemashakl tarkibida o‘zidan oldin turlovchi morfema qo‘shilishini rad etadi; b) -dagi morfemasi tarkibidagi -gi nisbiy sifat yasovchisi tufayli -dagi morfemasi atributiv (belgi) shakl yasovchisi mavqeiga ega bo‘ladi, o‘zidan keyin turlovchi morfema qo‘shili-shini rad etadi, - dagi morfemasi ot leksemashakl tarkibida tugallovchi morfema sifatida qatnashadi. Тarkibida -dagi morfemasi qatnashadigan ot leksemashakl: 1) birinchi qolip asosida tuziladi: OL  S  dagi: shahar   I  -dagi (ko‘chalar) kabi; 2) ikkinchi qolip asosida tuziladi: OL  S  Nch  dagi : qo‘l   I  i  dagi (kitob) kabi; 3) -niki morfemasi qatnashadigan ikkinchi qolip asosida tuziladi: OL  S  Nch  niki  dagi: qo‘shni  lar  imiz  niki  dagi kabi. Ko‘rinadiki, bu yerda o‘ziga xos uch qolip mavjud bo‘lib, ular tarkibida o‘ringa nisbat berish asosi ajratiladi. 4. Тarkibida -cha ko‘makchi-affiksi qatnashadigan ot leksemashakl qolipi bu morfemani: 1) birinchi qolip oxiriga qo‘shib tuziladi: OL  S  Тr  cha : qurt-qumursqa  lar  ga  cha (= qurt-qumursqalarga qadar) kabi; 2) ikkinchi qolip oxiriga qo‘shib tuziladi: OL  S  Nch  Тr  cha : kitob  lar  imiz  ga  cha (= kitoblarimizga qadar) kabi. Adabiyotlarda -gacha yaxlit holda qo‘shma affiks deb ham talqin qilinadi. Shu fikrga qo‘shilsak, bu affiks qatnashadigan ot leksemashakl quyilagicha tuziladi deyish lozim bo‘ladi: a) OL  S  gacha: qurt-qumursqa  lar  gacha; b) OL  S  Nch  gacha: kitob  lar  imiz  gacha kabi. Bi-rinchi nuqtayi nazarga ko‘ra yangi qolip birinchi, ikkinchi qolip oxiriga -cha ko‘makchi-affiksini qo‘shib tuziladi, ikkinchi nuqtayi nazarga ko‘ra -dagi morfemasi qatnashadigan holatga o‘xshash qoliplar hosil qilinadi. 5. O‘xshatish ma&#39;nosini ifodalaydigan -day affiks ko‘makchisi yuqorida tasvirlangan ot leksemashakllarning ( -gacha morfemasi qatnashadigan ko‘ri- nishlaridan tashqari) deyarli barchasi oxiriga, faqat tuslovchidan oldin qo‘shiladi: 1) daryo   I   II  day (toshib), 2) (xo‘rozning) toji   I  si   II  day, 3) (odamning) bel   I  i  day   III, 4) ona   I  m  lar   II  dek, 5) aka  lar  i  niki  dek, 6) shahar   I  dagi  dek, 7) aka   I  si  niki  dagi  dek kabi. Ko‘rinadiki, bu qolipda o‘xshatish shakli yasash asosi mavjud. 6. Ko‘makchi qatnashadigan ot leksemashakl alohida qolip sifatida ajratilishi lozim, chunki ko‘makchi ot leksemashaklning tarkibiy qismi bo‘ladi. Ma&#39;lumki, ko‘makchi analitik grammatik shakl hosil qilib, o‘zidan oldingi asosga kelishik morfemasi bilan birgalikda qo‘shiladi: 1) bilan, uchun, kabi, singari, sayin kabi ko‘makchilar bosh kelishik shakli bilan birgalikda qo‘shiladi: OL  S  [Nch]   II  ko‘makchi: ketmon   I   II + bilan, boy tog‘a   I  m   II  uchun, minut   I   II  sayin, odam   I   II  kabi; 2) ilgari, burun, so‘ng, keyin, beri, buyon kabi ko‘makchilar chiqish kelishigi shakli bilan birgalikda qo‘shiladi: OL  S  [Nch]  dan  ko‘makchi: mashg‘ulot   I  dan oldin || ilgari, tushlik   I  dan keyin || so‘ng; uka   I  m  dan oldin yoki keyin, bir oy   I  dan  beri || buyon; 3) qadar ko‘makchisi jo‘nalish kelishigi shakli bilan birgalikda qo‘shila-di: OL  S  ga qadar : shu payt  I  ga qadar kabi. 7. Ot leksemashakl tarkibida dastlab juz&#39;iy hodisa sifatida -cha, -choq kichraytirish affikslari, iliq munosabat ma&#39;nosini ifodalaydigan -gina affiksi, - jon, -boy, -xon, -oy affiksoidlari qatnashuvi mumkin. Bu morfemalardan har biri qatnashsa, yuqorida tasvirlangan qoliplarning ko‘rinishlari yana ham ko‘payadi. 14- §. O‘zbek tilida ayni bir leksemaning predmet ma&#39;nosini ham, belgi ma&#39;nosini ham anglatish hodisasi mavjud. Asli predmet ma&#39;nosini anglatadigan ot leksema ma&#39;no taraqqiyoti natijasida belgi ma&#39;nosini ham anglata boshlagan: bosh- -  gavdaning bo‘yindan yuqori qismi  (predmet ma&#39;nosi), bosh -  birinchi  ,  asosiy  ,  muhim  (belgi ma&#39;nolari) kabi. Ot leksemada bunday belgi ma&#39;nosi asosan o‘xshatish yo‘li bilan yuzaga kelgan: tosh- -  qattiq tog‘ jism  - toshdek qattiq  tosh nok , tosh qurut , tosh oyna kabi. Mosh rang , oltin kuz kabi birikmalarda ham ot leksema belgi ma&#39;nosi bilan qatnashadi. Umuman, bir leksema bilan predmet va belgi ma&#39;nosining ifodalanishi hodisasi maxsus o‘rganilishi lozim. Ot leksema belgi ma&#39;nosi bilan ishlatilganida go‘yo sifat leksemaga tenglashadi: qattiq nok birikmasida bo‘lgani kabi tosh nok birikmasida ham tosh leksemashakli sonlash va turlash paradigmalari ko‘rsatkichlarini olmagan holda shakllanadi. Sifat leksemashakllar tizimi 1- §. Sifat leksemaga shakl o‘zgarishi xos emas; lekin sifat leksema ot leksemaga to‘g‘ridan to‘g‘ri bog‘lanmaydi. Sifat leksema bilan sifat leksemashakl (SL) o‘zaro qism bilan butun munosabatini aks ettiradi: Sifat leksemashakl yuzaga kelishi uchun sifat leksema ma&#39;lum bir sintaktik vazifa bajara oladigan shaklga kirishi lozim. Sifat leksema bajaradigan birlamchi sintaktik vazifa – sifatlovchi bo‘lish. Demak, sifat leksemashakl yuzaga kelishi uchun sifat leksemaga  sifatlovchi  sintaktik semasi qo‘shiladi, shunga ko‘ra &#34;sifat leksema   sifatlovchi  sintaktik semasi = sifat leksemashakl&#34; qolipi haqida gapirish mumkin. Sifat leksemashakl nutqda asosan ana shu ko‘rinishda namoyon bo‘ladi: jirkanch hasharot, otashin nutq, ozg‘in barmoqlarini, sevimli ashulasini, quvnoq kulgi bilan, qalin sochlarini, qoloq xo‘jaliklarni, katta qurilishlar, kechki shabada, kulrang osmon, shirin suhbat, qaynoq suv, loyqa daryo, yengil kuy, yovvoyi o‘tlar va b. 2- §. Sifat leksema fe&#39;l leksemaga bog‘lanib, hollovchi vazifasida kelganida sifat leksemaga  hollovchi  sintaktik semasi qo‘shiladi: &#34;sifat leksema   hollovchi  sintaktik semasi = sifat leksemashakl&#34;. Demak, sintaktik vazifa bilan bog‘liq holda sifat leksemashaklning ikkilamchi qolipi voqe bo‘ladi. Bunday qolip asli ravish leksema uchun birlamchi qolip hisoblanadi: yaxshi tozalanmagan, shavqatsiz qovjirata boshladi, qattiq dahshatga soldi, sirli ko‘rindi kabi. 3- §. Sifatlovchi vazifasida kelgan leksemashaklning ot sifatlanmishi tushirilgani (ellipslangani) natijasida sifatlanmishga qo‘shiladigan morfema sifatlovchiga qo‘shiladi, bunday holatda sifat leksemashakl ot leksemashakl qolipida namoyon bo‘ladi, otlashish yuz beradi. Buning asosiy ko‘rinishlari quyidagicha: 1. SL  S  Тr: 1) SL  I  Тr : a) SL   I  ning: u n o k a s n i n g va&#39;dasi, b) SL   I  ni: chalasavod bir n o d o n n i, d) SL   I  dan: b a l a n d d a n tushib, m a y d a ch u y d a d a n kabi; 2) SL  lar  Тr: a) SL  lar   II: b e m o r l a r yo‘q edi, keksalar bir chekkada, ba&#39;zilar bosh egib, b o sh q a l a r ham kabi; b) SL  lar  ni: k e k s a l a r n i, d) SL  lar  ga: b o sh q a l a r g a, g) SL  lar  dan: b o sh q a l a r d a n kabi; 3) SL  lar  dagi: yaqin-yiroqlardagi; 4) SL  lar  (  II  uchun ): boshqalar uchun; 5) SL  lar  (  II  day ): eski qadrdonlarday; 6) SL  lar  Nch  Tr: qishloqning k a z o k a z o l a r i; bularning h a m m a s i, bularning h a m m a s i d a n kabi. 4- §. Sifat leksema kesim vazifasida kelganida sifat leksemashaklning birinchi qolipi asosida quyidagicha qoliplar tuziladi: 1) Тuslovchi qo‘shiladi: (SL   sifatlovchi  semasi)  Тs. Bu qolip nutqda asosan III shaxs tuslovchisi qatnashgan holda uchraydi, chunki ega bo‘lak ko‘pincha ot leksemashakl bilan ifodalanadi: Masala ravshan; Ko‘chalar jimjit, kimsasiz; Yo‘llar o‘ydim-chuqur, chang; Ust-boshi g‘ijim, iflos kabi. Quyidagi misolda ega bo‘lak I shaxs kishilik olmoshi bilan ifodalangani sababli kesimga ham I shaxs tuslovchisi qo‘shilgan: Men tirikman. Ba&#39;zan kesim vazifasidagi leksemashaklga yuklama qo‘shiladi, lekin bu yuklama leksemashakl tarkibiga, demak, lekmemashakl qolipi tarkibiga kirmaydi: Yosh-da, baribir yosh kabi. 2) Bog‘lama vazifasida kelgan bo‘l- ko‘makchi fe&#39;li qo‘shilib, turli shakllarda ishlatiladi: ish qizg‘in bo‘lgani uchun, urushdan bir ko‘zi ko‘r bo‘lib kelgan, Odamlar betoqat bo‘la boshladi, undagi o‘zgarishdan mamnun bo‘lib kabi. Bu yerda sifat leksemashaklning &#34;(SL   sifatlovchi  sintaktik semasi)  bo‘l-  shakl hosil qiluvchi&#34; qolipi haqida gapirish mumkin. 3) edi, ekan, emas affiksoidlari va ularga odatda III shaxs tuslovchisi qo‘shiladi: (SL   sifatlovchi  sintaktik semasi)  edi || ekan || emas ekan: Т oshxo‘ja kamgap emas ekan kabi. 5- §. Belgining sifat leksema anglatadigan rangga moyilligini ifodalaydigan - sh, -mtir affikslari qo‘shilgan sifat leksema &#34;(sifat leksema  sh | mtir )   sifatlovchi  sintaktik semasi = leksemashakl&#34; ko‘rinishida namoyon bo‘ladi; demak, bu yerda sifat leksemashaklning birinchi qolipi shakl yasovchi morfemali sifat leksema bilan tuziladi: ko‘kish kastum, sarg‘ish pichanzor, ko‘kimtir rangga kirgan, qoramtir tusga kirgan kabi. Sariq- leksemasiga -sh affiksi qo‘shilganida: a) Oldin leksema oxiridagi q tovushi g‘ tovushiga almashadi, natijada q fonemasining g‘ allofonemasi yuzaga keladi: sariq  ish > sarig‘ish ; b) Shundan keyin ikkinchi bo‘g‘in-dagi i tovushi talaffuz qilinmay qo‘yadi, natijada i fonemasining nol ko‘r-satkichli allofonemasi yuzaga keladi: sarig‘ish- > sar[i]g‘ish- > sarg‘ish-. Bu yerdagi tovush o‘zgarishlari leksema bilan morfema orasidagi zich sintagmatik munosabat natijasida voqe bo‘ladi. Hozirgi o‘zbek tilida sarg‘ish- leksemasiga o‘xshash bo‘lib qolgan qizg‘ish- leksemasining tarkibi asli boshqacha izohlanadi: tarixan  qizil tusga kir-  ma&#39;nosini anglatgan qız- fe&#39;l leksemasiga -g‘u affiksini qo‘shib qızg‘u- sifat leksemasi yasalgan va unga  biroz  ma&#39;nosini ifodalaydigan -sh affiksi qo‘shilgan: (qız  g‘u = qızg‘u-)  sh = qızg‘ush-; keyinchalik ı va u tovushlari i tovushiga almashgan: qızg‘ush- > qizg‘ish-. Demak, qizg‘ish- leksemasi hozirgi o‘zbek tili nuqtayi nazaridan tub deb qaraladi: qishg‘ish barg-; qizg‘ish tusli novdalar- kabi. 6- §. 1. Sifat leksemaga  biroz  ma&#39;nosini ifodalaydigan -roq affiksini qo‘shib tuzilgan leksemashakl har uch sintaktik vazifada keladi: 1) sifatlovchi vazifasida: kattaroq baliqlarni, bu bo‘shangroq yigit bilan kabi; 2) hollovchi vazifasida: yana- da yaqinroq seza boshladi, mahkamroq ushlab olib, bezovtaroq gursillay boshlaganini kabi; 3) kesim vazifasida: hammasidan ortiqroq bo‘ladi; salobatliroq, ulug‘vorroq edi kabi. 2. Sifat leksemaga  iliq munosabat  ma&#39;nosini ifodalaydigan -gina affiksini qo‘shib tuzilgan leksemashakl sifatlovchi va hollovchi vazifalarida keladi: 1) sifatlovchi vazifasida: kattagina tovuq katagi, kichkinagina o‘choqboshi, chog‘roqqina bir xona kabi; 2) hollovchi vazifasida: mujmalgina javob berdi, tuzukkina yog‘a boshladi kabi. Leksemaga ushbu affiks qo‘shilishida asos bilan affiks orasida tovush jihatidan zich sintagmatik munosabat voqe bo‘ladi: k fonemasi bilan tugaydigan leksemaga bu affiksning -kina allomorfemasi, -q fonemasi bilan tugaydigan leksemaga -qina allomorfemasi qo‘shiladi; demak, bu yerda sintakmatik munosabat natijasida g fonemasining k, q allofonemalari yuzaga keladi, g fonemasi g – k - q zanjiri tarzida namoyon bo‘ladi. 7- §. Sifat leksemashakllar quyidagicha tuzilishlarga ham ega: 1. Sifat leksema oldidan  kuchaytirish  ma&#39;nosini ifodalaydigan eng, juda, g‘oyat kabi affiksoidlardan birini keltirish bilan tuziladi: 1) sifatlovchi vazifasida keladi: eng baxtiyor damlar, juda chiroyli xotin, g‘oyat asabiy holatda kabi; 2) hollovchi vazifasida keladi: juda sovuq qarshi oldi; 3) kesim vazifasida keladi: o‘zidan juda norozi edi kabi. 2. Sifat leksema oldidan uning bosh qismini qo‘shib tuziladi. Noto‘liq takror deb yuritiladigan bu hodisaning ko‘rinishlari sifat leksemalar bayonida tasvirlandi; bu yerda sintaktik vazifasini aytib misol keltirish kifoya: 1) asosan sifatlovchi vazifasida keladi: sap-sariq qirlar, oppoq paxta gardi kabi; 2) hollovchi vazifasida keladi: oppoq yaraqlab turgan, tuppa-tuzuk ishlagan kabi. 3. Sifat leksemani takrorlab tuziladi: &#34;leksema  ayni shu leksema&#34;. Тo‘liq takror deb yuritiladigan bu hodisa odatda  shunday belgisi bor bir necha  ma&#39;nosini ifodalashga xizmat qiladi: 1) sifatlovchi bo‘lib keladi: yirik-yirik tomchilar kabi; 2) asosan hollovchi bo‘lib keladi: chuqur-chuqur nafas ola boshladi, qattiq-qattiq chiriqlar edi kabi. Ravish leksemashakllar tizimi 1- §. Ravish leksema asosan hollovchi vazifasida keladi; ravish leksemashakl ravish leksemaga  hollovchi  sintaktik semasini qo‘shib hosil qilinadi: &#34;ravish leksema   hollovchi  sintaktik semasi = ravish leksemashakl&#34;: darrov javob bermadi, kamtarona bosh egib, asta sirpanib, sekin ingragani, bultur yozgan xatlarimni, kechqurun ekib bo‘lishdi, oldin devorni teshib, erta turib, endi ko‘rayotgandek, yana chaqirdi, ilgariroq boshlangan, juda sekin yuradi, tez-tez aylanadigan, erta-indin boshlanadi kabi. 2- §. Ayrim ravish leksemalar ot leksemaga bog‘lanib sifatlovchi vazifasida keladi, shunga ko‘ra bunday ravish leksemaga  sifatlovchi  sintaktik semasi qo‘shiladi: &#34;ravish leksema   sifatlovchi  sintaktik semasi = ravish leksemashakl&#34;. Bunday qolip asli – sifat leksema uchun birlamchi, ravish leksema uchun esa ikkilamchi: ko‘p yillardan beri, sal yiroqqa ko‘chirilsa, yana ikki oydan so‘ng, ko‘pgina mikroblar, kengroq maydon, eng oz miqdor kabi. 3- §. Ayrim ravish leksemalar kesim vazifasida ham ishlatiladi, bunda ravish leksemashakl qolipi quyidagicha tuziladi: &#34;ravish leksema  Тs&#34;: Uning dushmanlari ko‘p kabi. 4- §. Sifatlovchi vazifasida kelgan ravish leksemashaklning ot sifatlanmishi tushirilishi oqibatida sifatlanmishga qo‘shiladigan morfema sifatlovchi vazifasidagi ravish leksemashaklga qo‘shiladi, shuning natijasida ravish leksemada otlashish yuz beradi. Demak, bunday holatda ravish leksemashakl &#34;ravish leksema  S  Тr&#34; qolipida namoyon bo‘ladi. Buning asosiy ko‘rinishlari quyidagicha: 1) &#34;ravish leksema   I  Тr&#34;: a)  I  dan: boshliqni uzoqdan ko‘rgan oshpaz, bugundan boshlayver, ertadan boshlab, ertalabdanoq kabi; b)  I  ga: kechga yaqin, Ishlari orqaga keta boshladi; v)  I  da: tongotarda kirib borsa, Namozgarda qorong‘i tusha boshlagan kabi. 2) &#34;ravish leksema  lar  Тr&#34;: ko‘plar yopirilib kelardi kabi; 3) &#34;ravish leksema   I  (Тr  ko‘makchi): a)  I  dan keyin: tushdan keyin, birozdan keyin; b)  I  dan buyon: ko‘pdan buyon kabi; v)  I  ga qadar: alla-pallaga qadar kabi; 4) &#34;ravish leksema   I  ga  cha: anchagacha, azongacha kabi; 5) &#34;ravish leksema   I  dagi: azondagi, orqaroqdagi kabi. 5- §. Ravish leksemaga sonlovchi, nisbatlovchi va turlovchi qo‘shilib, &#34;ravish leksema  S  Nch  Тr&#34; qolipi ham namoyon bo‘ladi: 1)  I  si  ga: ertasiga kabi; 2)  I  si  dan: ertasidan kabi; 3) -lar  i  ga: ko‘plariga kabi. Yuqorida tasvirlangan hodisani birdaniga, sidirg‘asiga, baravariga, rostakamiga kabi ravish leksemalardan farqlash lozim, chunki bunday ravish leksemalarda sonlovchi, nisbatlovchi, turlovchi ravish leksemaning doimiy tarkibiy qismi hisoblanadi. Sifat va ravish turkumlari leksemashakllari tasviridan ayon bo‘ladiki, ravish leksemashakl qoliplari sifat leksemashakl qoliplari bilan deyarli bir xil; asosiy farq sifatlarda &#34;leksema   sifatlovchi  sintaktik semasi&#34; qolipi birlamchi bo‘lsa, ravishlarda &#34;leksema   hollovchi  sintaktik semasi&#34; qolipi birlamchi. Son leksemashakllar tizimi 1- §. Son leksemalarga shakl o‘zgarishi xos emas. Son leksema asosan sifatlovchi vazifasida keladi, shunga ko‘ra unga  sifatlovchi  sintaktik semasi qo‘shiladi: &#34;leksema   sifatlovchi  sintaktik semasi = leksemashakl&#34; qolipi voqe bo‘ladi. Son leksemalarning jamlovchi son turidan tashqari barcha turlari odatda yuqoridagi qolip bo‘yicha ishlatiladi: a) sanoq son: o‘n kishi kabi; b) dona son: o‘nta kitob kabi; d) chama son: uch-to‘rt kun kabi; e) taqsim son: ikkitadan daftar berdi kabi; f) kasrli son: ikki yarim yil kabi; g) tartib son: to‘rtinchi sinf kabi. 2- §. Oz bo‘lsa-da, son leksema hollovchi vazifasida ham keladi, bunda &#34;leksema   hollovchi  sintaktik semasi = leksemashakl&#34; qolipi namoyon bo‘ladi: bir qarab qo‘ydi, ikki bukilib kabi. 3- §. Dona son turi kesim vazifasida kelganida unga tuslovchi qo‘shiladi, &#34;son leksema  Тs&#34; qolipi hosil bo‘ladi: Ukam – ikkita, singlim – to‘rtta kabi. 4- §. Jamlovchi son o‘z tabiatiga ko‘ra ot tur son bo‘lgani uchun odatda nisbatlovchi va turlovchi qo‘shilib ishlatiladi, demak, ot leksemashakl qolipi namoyon bo‘ladi: ikkalamizni, ikkovimizni kabi. Ot leksemashakldan farqli holda jamlovchi son leksemashakli tarkibida nisbatlovchilarning faqat ko‘plik shakli ishlatiladi: bunday son leksema birdan ortiq miqdorni anglatgani sababli nisbatlovchining ko‘plik shakli qo‘shiladi. Demak, bu yerda leksema bilan morfema orasidagi ma&#39;no jihatidan zich sintagmatik munosabat namoyon bo‘ladi. Ushbu leksemashakl qolipini quyidagicha aniq yozib ko‘rsatish mumkin: &#34;jamlovchi son  ko‘plik nisbatlovchisi  turlovchi&#34;. Nisbatlovchi sanoq songa ham qo‘shib ishlatiladi: onam ikkimiz kabi. Jamlovchi sonning -ala affiksi bilan yasaladigan turi ba&#39;zan sifatlovchi vazifasida keladi, bunda son leksemalarga xos asosiy qolip namoyon bo‘ladi: ikkala do‘st kabi. 5- §. Sanoq sonlar matematikada miqdor nomi sifatida ishlatiladi, shunga ko‘ra ot leksemashakl qolipida namoyon bo‘ladi: Beshdan ikkini olsak, uch qoladi. Besh ikkiga bo‘linmaydi kabi. Yetti, yigirma, qirq sanoq sonlari marosim nomlari sifatida ot leksemaga teng bo‘ladi, &#34;leksema  Nch  Тr&#34; qolipida ishlatiladi: Onamizning yigirmasini ertaga o‘tkazamiz kabi. Olmosh leksemashakllar tizimi 1- §. Olmoshlarda leksemashakl qoliplari ular qaysi turkum olmoshi ekaniga bog‘liq holda voqe bo‘ladi. Jumladan, kishilik olmoshlarida o‘ziga xos leksemashakllar qolipi tizimi mavjud. Ot olmosh bo‘lgani uchun kishilik olmoshlari turlanadi. Son ma&#39;nosi men-, sen-, biz- 1, biz- 2, siz- 1, siz- 2 olmoshlarida asosning o‘zi bilan, senlar-, bizlar-, sizlar- olmoshlarida esa affiks bilan ifodalanadi, shunga ko‘ra bu olmoshlarda leksemashakl qolipi ikki xil: a) &#34;leksema  Тr&#34;: Siz ketave- ring kabi; b) &#34;leksema  lar  Тr&#34;: sizlardan ayrilib kabi. Grammatik ma&#39;no ko‘makchi bilan ifodalansa, leksemashakl qolipi quyidagicha tus oladi: &#34;leksema  ( Т r  ko‘makchi): Men bilan gaplashasiz kabi. Bu olmoshlar kesim vazifasida kelsa, &#34;leksema  Тr  Тs&#34; qolipi voqe bo‘ladi. Masalan, quyidagi misollarda siz- olmoshi bo‘l- bog‘lamasi qatnashgan holda kesim vazifasida kelgan: Тashkilotning rahbari siz bo‘lasizmi? Ixtiyor menda bo‘lsa, .. kabi. Ushbu tur olmoshlarga -niki morfemasi qo‘shilsa, &#34;leksema  niki  Тr&#34; va &#34;leksema  niki  Тs&#34; qoliplari namoyon bo‘ladi: biznikiga ketamiz; Bu kitoblar – meniki kabi. Bunday olmoshga -dagi morfemasi qo‘shilsa, &#34;leksema  dagi &#34;, &#34;leksema  niki  dagi &#34; qoliplari voqe bo‘ladi: mendagi, biznikidagi kabi. Kishilik olmoshiga ba&#39;zan -siz inkor morfemasi ham qo‘shiladi, bunda leksemashakl qolipi &#34;leksema  S  siz&#34; tarzida voqe bo‘ladi: Sensiz || Senlarsiz ne tashvishlar tushdi boshimga! kabi. III shaxs kishilik olmoshida son ma&#39;nosi morfema bilan ifodalanadi, shunga ko‘ra &#34;leksema  S  Т r&#34; qolipi namoyon bo‘ladi: a) U tavakkal qilib, uning oilasi, uni yotoqqa boshladi kabi; b) ular ko‘pchilik emas edi, ularning dilida, ulardan sado chiqmadi kabi. III shaxs birlik kishilik olmoshiga makon kelishigi affiksi qo‘shilganida bu olmosh un- shaklida qatnashadi; demak, bu yerda leksema asosi bilan affiks orasida zich sintagmatik munosabat namoyon bo‘ladi: makon kelishigi affiksi bu olmoshning azaliy shaklida kelishini talab qiladi, lekin ul- emas, un- shaklida ishlatiladi: undan ancha keyin, unga qiyo boqib kabi. Ko‘makchi qatnashsa, leksemashakl qolipi quyidagicha tus oladi: &#34;leksema  S  (Тr  ko‘makchi)&#34;: u bilan kengashib, ular uchun yangilik emas kabi. 2- §. Predmetning belgisini ifodalaydigan olmoshlar odatda sifatlovchi bo‘lib keladi, shunga ko‘ra sifat leksemalarga xos &#34;leksema   sifatlovchi  sintaktik semasi = leksemashakl&#34; qolipi namoyon bo‘ladi: 1) so‘roq olmoshlarida: a) qanday zo‘ravonlik, b) qancha foyda; 2) gumon olmoshlarida: a) qandaydir shovqin; b) allaqanday shubhalar, allanechuk xotirjamlik; 3) belgilash olmoshlarida: har qanday yo‘l bilan, har qanaqa kitobdan kabi. Harakatning belgisini ifodalaydigan olmoshlar odatda hollovchi bo‘lib keladi, shunga ko‘ra &#34;leksema   hollovchi  sintaktik semasi = leksemashakl&#34; qolipi namoyon bo‘ladi: 1) so‘roq olmoshlarida: Nega boshqalarga mumkin-u,..; Jang qachon boshlandi?; 2) gumon olmoshlarida: negadir jilmaydi, qandaydir qimtinib; 3) belgilash olmoshlarida: har qancha kuysak; 4) bo‘lishsizlik olmoshlarida: hech qachon boshyalang ko‘rmagan kabi. Predmetning belgisini ifodalaydigan olmosh ham ba&#39;zan fe&#39;l leksemaga bog‘lanib, &#34;leksema   hollovchi  sintaktik semasi = leksemashakl&#34; qolipida namoyon bo‘ladi: 1) sifat olmosh: qanday o‘tirgan bo‘lsa; 2) son olmosh: qancha urinmasin kabi. 3- §. 1. Ot gumon olmoshining kimdir, nimadir turi &#34;leksema  Тr  dir&#34; qolipiga ega: -dir asli gumon yuksamasi bo‘lgani sababli leksemashaklga turlovchidan keyin qo‘shiladi: kimningdir tashvishidan, nimalarnidir yozar edi kabi. 2. Ot so‘roq olmoshlariga ba&#39;zan nisbatlovchi qo‘shiladi, natijada &#34;leksema  Nch  Тr&#34; qolipi haqida gapirish lozim bo‘ladi: Axir senlardan boshqa kimim ham bor?!, Yegani nimang bor? kabi. Bunday tuzilishli leksemashakl kesim vazifasida kelsa, &#34;leksema  Nch  Тr  Тs&#34; qolipi namoyon bo‘ladi: Siz kim bo‘lasiz? kabi. 4- §. Ko‘rsatish birliklari sifat tabiatli bo‘lib, odatda sifatlovchi vazifasida keladi, shunga ko‘ra &#34;leksema   sifatlovchi  sintaktik semasi = leksemashakl&#34; qolipida ishlatiladi: bu yerda, shu boshqarmaning, u kishiga, o‘sha kuniyoq kabi. Bu tur birliklar kesim vazifasida kelsa, &#34;leksema  Тs&#34; qolipiga tushadi: It kuni boshiga tushgani – shu! kabi. Ko‘rsatish birliklari otlashsa, &#34;leksema  S  Тr&#34;, &#34;leksema  S  (Тr  ko‘makchi) qolipiga tushadi: shuni aytmoqchi edim, uyining to‘rini shularga bo‘shatib beradi, bularni ko‘chaning boshida qarshi oldi. Mana bu – boshqa gap!, shuning uchun, shundan keyin-gina kabi. 5- §. O‘z ta&#39;kid birligi ikki shaklda ishlatiladi: 1. Sonlovchi, nisbatlovchi va turlovchi qo‘shiladi, shunga ko‘ra &#34;leksema  S + Nch  Тr&#34; qolipida ishlatiladi; asli sonlovchining faqat birlik shakli qo‘shiladi, shunga ko‘ra qolipni &#34;leksema  Sb  Nch  Тr&#34; tarzida yozib ko‘rsatish to‘g‘ri: o‘zi boshlab kiradi, o‘zining o‘rniga, o‘zini tutolmay, o‘ziga qaramasa ham, o‘zimga o‘xshagan yetimlar, o‘zingni ko‘rsat, o‘zingiz bilasiz kabi. Jo‘raboshi o‘zlari bo‘ladilar kabi ishlatishdagi -lari – III shaxs birlik nisbatlovchisining sizlash shakli. 2. Grammatik ko‘rsatkich qo‘shilmaydi, bunda go‘yo sifat leksemashakl qolipi namoyon bo‘ladi: &#34;leksema   sifatlovchi  sintaktik semasi = leksemashakl&#34;: o‘z hukmini, o‘z taxminlarini, o‘z gapidan kabi.Adabiyot: 1. Shoabdurahmonov Sh., Asqarova M., Hojiyev A., Rasulov I., Doniyorov X. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. I qism. &#34;O‘qituvchi&#34;, Т.: 1980. 2. G‘ulomov A., Asqarova M. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. Sintaksis. 3 nashri, Т.: 1987. 3. Тursunov U., Muxtorov J., Rahmatullayev Sh. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. 3 nashri, &#34;O‘zbekiston&#34;, Т.: 1992. 4. Ne&#39;matov H., Bozorov O. Тil va nutq. &#34;O‘qituvchi&#34;, Т.: 1993. 5. Ne&#39;matov H., Rasulov R. O‘zbek tili sistem leksikologiyasi asoslari. &#34;O‘qituvchi&#34;, Т.: 1995. 6. Ne&#39;metov H., Sayfullayeva R., Qurbonova M. O‘zbek tili struktural sintaksisi asoslari. &#34;O‘qituvchi&#34;, Т.: 1999. 7. Qurbonova M.M. Hozirgi zamon o‘zbek tili (sodda gap sintaksisi uchun materiallar). O‘zMU, Т.: 2002. 8. Qurbonova M., Sayfullayeva R., Boqiyeva N., Mengliyev B. O‘zbek tilining struktural sintaksisi. O‘zMU, Т.: 2004. 9. Mirtojiyev M.M. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. I jild. O‘zMU, Т.: 2004. 10. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Gap shakllar тizimi
Fe'l leksema shakllar tizimi
Тovushlar тizimi
Frazemalar тizimi
Birikmalar тizimi